Wikipedia

Euskadi Ta Askatasuna

euskal erakunde armatu ohia (1958-2018)
(«ETA militarrak» orritik birbideratua)

«ETA» orriak hona dakar. Bestelako esanahiei buruzko orria hau da: «ETA (argipena)»

Euskadi Ta Askatasuna, ETA siglez ezagunagoa, Euskal Herriaren independentzia eta sozialismoa lortu nahi zituen erakunde armatu klandestinoa izan zen, 1958ko abenduan sortua,[1] eta 2018ko maiatzaren 3an desegina.[3] Euskal Nazio Askapenerako Mugimenduaren barruan, talderik esanguratsuenetarikoa izan zen, baita euskal gatazkak izan zuen partaiderik garrantzitsuenetarikoa ere.

Euskadi Ta Askatasuna
Euskal Herriko gatazkaren parte

ETAren zigilua
SiglakETA
Iraunaldia1958. urtearen bukaeran sortua,[1][2]
2018ko maiatzaren 3an desegin zen[3]
Kide ezagunak
IdeologiaSozialista iraultzailea eta abertzalea
Kokapena Euskal Herria
Ekintza eremua Euskal Herria
 Espainia
 Frantzia
Aurkari nagusiakEspainiako estatu-egitura eta aparatuak (orokorrak zein erkidegokoak)
Frantziako estatu-egitura
EgoeraDesegina
Helburu militarrakHainbat estatu-egitura
Indar armatuak
Polizia
Burgesiaren egitura ekonomikoak
Artikulu hau serie honen zatia da:
Euskal
abertzaletasuna

Oinarrizko kontzeptuak
Koalizio eta alderdi politikoak
Sindikatuak
Gizarte-eragileak
Talde armatuak
Eusko abertzale ospetsuak
Gertuko kontzeptuak

ETAk bere burua «nazio askapenerako euskal erakunde sozialista iraultzaile»tzat zuen.[4] Goiburua «Bietan jarrai» zuen.[5] Hainbat Estatuk (Ameriketako Estatu Batuak,[6] Espainia,[7] Frantzia[8] eta Kanada[9]) eta nazioarteko erakundek (Europako Kontseilua,[10] Nazio Batuen Erakundea,[11] Europol[12] eta abar) erakunde terroristatzat izendatu zuten.

1968tik 2010 arte, ETAren ekintza arruntenak lehergailu eta arma bidezkoak izan ziren, pertsonen nahiz ondasunen aurka. Gutxienez 758 gizabanako hil zituen[13][oh 1], bereziki Espainiako segurtasun indarretako kideak, baina baita politikariak, epaileak, enpresaburuak, kazetariak, droga-trafikatzaileak eta halako kargu edo ogibide publiko berezirik ez zuten lagunak ere. Hainbat enpresabururi estortsioa egin zien, iraultza-zerga delakoa ordainarazteko; eta bahiketak ere egiten zituen.[14]

XXI. mendean zehar Dena da ETA doktrina politiko-juridikoaren ondorioz, Espainiako legediaren aurrean etakidea nor zen eta nor ez zen desitxuratu egin zen. Besteak beste, 2002az geroztik Alderdien Legearen ondorioz hainbat alderdi politiko, 600dik gora hautes zerrenda[15] eta gizarte-antolakunde legez kanpo utzi zituzten Hego Euskal Herrian, ETArekin nolabaiteko «lotura» izatea egotzita.[16][17] ETAk hainbat aldiz egin zituen su-etenak eta Espainiako Gobernuarekiko negoziazioak. 2010az geroztik ez zituen armak erabili, eta 2011z geroztik Espainiako eta Frantziako gobernuekin bake elkarrizketak egiteko saioak egin zituen, baina gobernu horiek uko egin zioten. Azkenean, ETA gizarte zibilaren laguntzaz 2017an armagabetu zen.

2018ko maiatzaren 3an, Kanboko Topaketa edo Gatazkaren Konponbidea Aitzinatzeko Nazioarteko Topaketaren bezperan, agiri baten bidez bere behin betiko desegitea iragarri zuen. 21. mende hasieratik, ETAk eragindako biktimak eta kalteak bete-betean sartu ziren Hego Euskal Herriko eta, ñabardurak ñabardura, Espainiako agenda politikoan eta gizartean, haien oroimena gal ez zedin; aldi berean eta haren lorratzean, beste eragile politiko armatuen ekintza eta kalteen oroimenak ere oihartzun handiagoa hartu zuten.

Izena

1958. urtearen amaieran Jose Luis Alvarez Enparantza Txillardegik, Jose Maria Benito del Valle Larrinagak, Julen Madariagak eta Iñaki Larramendik Deban eginiko bileran, Txillardegik proposatuta, ETA izena jarri zioten (izen osoa "Euzkadi Ta Azkatasuna"[18] izanik); ATA ("Aberria Ta Azkatasuna") izena jartzea ere pentsatu zuten, baina gipuzkeraren mendebaldeko hizkeretan[19][oh 2] «ahatea» esan nahi duelako baztertu zuten.[20]

Urte haietan, Euskadi izenak oso karga politiko handia zuen. Izan ere, diktadura garai hartan, debekatuta eta gogor erreprimituta zegoen Euskadi hitza erabiltzea; Euskal Herria, berriz, eragozpenik gabe erabil zitekeen.[21] Beraz, frankismoaren aurka ziharduten abertzaleek (EAJ, Ekin, Euskadiko Mugimendu Sozialista...) eta ezkertiarrek (PSOE, EPK, errepublikarrak...) Euskadi terminoa erabiltzen zuten. Hasieran, Euzkadi zetadun idazkerarekin (ETAk berak egin zuen bezalaxe). Gero, 1968an, Euskaltzaindiak Batasunerako hiztegia argitaratu zuen, euskara batuaren hastapena, eta hor eusk- erroa ese hizkiaz idatzita ageri zen; horren eraginez, Euskadi idazkera nagusituz joan zen.

Historia

Aurrekariak

 
Langile manifestazioa Donostian, Arrasate eta Eibarren 1934ko Iraultzan atxilotutakoak askatzea eskatuz. ETAren sorrerara arte gutxi izan ziren ezkerra eta abertzaleak batu zituzten ekimenak

Eusko abertzaletasuna noiz hasten den erabakitzea zaila bada ere, euskal nazionalismoaren sorrera XIX. mendearen amaieran eman zen, Sabin Aranaren ekimenez. Besteak beste Euskal Herrian ematen ari zen industrializazioa azkarra, Karlistaldien ondorengo foruen abolizioa zein Europa osoan zehar gertatzen ari zen fenomeno nazionalistaren ondorio izan zen gertakari hori.[22][23] XX. mendearen hasieran, zatiketa handia zegoen Eusko Alderdi Jeltzaleak proposatzen zuen abertzaletasunaren eta geroz eta nabarmenagoa zen langile mugimenduaren artean. Jeltzaleek langile mugimendua kanpotarren mehatxutzat ikusten zuten; eta langile askok, EAJ burgesiaren alderditzat.[24] Era berean, EAJk langileen eta kapitalaren arteko harremana dagoela aldarrikatzen zuen, bizkaitarren aurka.[25] Langile mugimenduak gora egiten du XX. mendearen hasiera osoan,[26] eta jeltzaileen inguruan ere sortzen dira ezkerrerantz joaten diren lehen indarrak: 1911n ELA sindikatua sortu zen,[27] Eli Gallastegik Jagi-Jagi korrontea sortu zuen eta 1930ean Eusko Abertzale Ekintza sortu zen. 1935ean Euskadiko Partidu Komunista sortu zen, Jesus Larrañaga Txurruka eta Juan Astigarrabiaren ekimenez. Alderdi honek nazio ikuspuntuari errespetua zion.[28] Hala ere, mugimendu hauek bizitza laburra izan zuten, Espainiako Gerra Zibilak eta ondorengo frankismoak ezkerreko zein abertzale ziren mugimendu guztiak klandestino bilakatu zituen, eta EAJren kargu gehienak deserrira joan ziren.[29]

Bigarren Mundu Gerran zehar EAJren helburua bikoitza izan zen. Alde batetik, Eusko Jaurlaritza mantentzeko lanak hartu zituen; bestetik, nazismoaren amaierak Francoren diktaduraren amaiera ekarriko zuela pentsatuz, aliatuen zerbitzu sekretuekin lankidetza abiatu zuen.[30] Espainiako ezkerra suntsituta geratu zen frankismoaren ondorioz. 1947ko frankismoaren aurkako grebaren ondoren ezkerra eta abertzaletasuna biltzen zituzten aldarrikapenak hasi ziren.[31] Errepresio bortitza eragin zuen beste greba orokor bat ere izan zen 1951n.[32] Testuinguru horretan sortu zen Ekin.

Ekinen sorrera

Artikulu nagusia: «Ekin (historikoa)»
Julen Madariaga EKINen sorrerari buruz, 1952an.
Txillardegi, Ekinen eta ETAren sorrerari buruz, Euskal Herriko Ahotsak proiekturako eginiko elkarrizketan.
Madariaga Ekin eta EAJren arteko harremanaz mintzo da bideo honetan.

1951-1952 ikasturtean Deustuko Unibertsitatean eta Bilboko Ingeniaritza Eskolako ikasle talde batek Ekin isilpeko talde politikoa sortu zuten.[1] Taldearen helburua formakuntza politikoa zen, kideen artean eztabaida sustatzea eta kontzientzia politikoa hartzea. Ia guztiak familia jeltzaleetako kideak ziren, eta kide ezagunak dira Iñaki Gainzarain, Jose Maria Benito del Valle, Alfonso Irigoyen, Gurutz Ansola, Manu Agirre eta Julen Madariaga. Azken honek Punto y Hora aldizkarian egindako elkarrizketa batean aipatu zuenean, ez ziren EAJko militanteak, baina laster hasi ziren EGIrekin batera elkarlana bilatzen.[33] Bere funtzio nagusia formazioa izanda, liburuak ekarri zituzten Buenos Airestik, eta ezkutuan zeuden beste batzuk berreskuratu zituzten.[1] Ekinek abertzaletasun tradizionalari laikotasuna eta ikuspuntu sozialdemokrata gehitu zion.[33] Lehenengo urtean bertan Donostian beste talde bat sortu zuten, Rafa Albisu, Iñaki Larramendi eta Txillardegik. Txillardegiren sarrerarekin abertzaletasuna abizen eta arraza kontzeptuetatik aldendu eta hizkuntzaren inguruko abertzaletasun berria sortu zen.[34] Ekarpen honek bi aldaketa ekarri zituen abertzaletasunean: alde batetik, euskaldun berriak egin zitezkeen, hizkuntza ikasiz, eta bestetik, euskararen batasunak Euskal Herriaren batasuna ekarriko zuen.[35] Esentzialismotik existentzialismorako bidea, katolizismotik laizismora eta ezkerreko posizioaren eztabaida ere Txillardegiren ekarpena izan ziren.[36]

Lehenengo urteetako formakuntza saioen ostean, 1955tik aurrera EAJrekin batera lana egiteko saiakerak hasi zituzten. Une hartan 50 talde baino gehiago zituen Ekinek herriz herri.[37] Hilabeteetako eztabaidaren ostean EGIrekin elkartu ziren Gipuzkoan. Bizkaian eztabaida luzeagoa izan zen eta 1957ra arte ez zuten batasun hori lortu.[1] Talde honi "EGI-Conjunto" izena eman zioten, eta Donostian bulego klandestino bat ireki zuten, euren ekimenak biderkatuz. Hala ere, talde hori nahiko modu artifizialean sortu zen, eta nahi zuten klandestinitatea mantentzeko arazoak izan zituzten, EAJko Juan Ajuriagerrak EGIko kide fitxatuak jarri baitzituen eurekin lanean.[1][33] EAJk Ekin taldea bere barruan egonda kontrolatu nahi izan zuen; eta, horretarako, EGIko kide ezagunak jartzeaz gain, bere diziplinaren barruan jarri zuen.[38] Gainera, EAJren barruan ere barne-borrokak zeuden: Parisen zegoen bigarren zuzendaritza batek (Txillardegik "A Taldea" izenarekin identifikatzen duena) Ekin erabili nahi zuen Ajuriagerra botatzeko, eta gero eurak bota, marxismo-leninismotik gertu zeudela argudiatuz. Ajuriagerrak, egoera ikusita, Ekineko kideen izenak publiko egin zituen, eta eurekin ez kolaboratzeko deia egin zuen.[37] EAJk Benito del Valle kaleratu zuen, honek Poliziak fitxatuta ez zituen pertsonak bakarrik egotea proposatu zuenean, zuzendaritza aldatzeko proposamen matean.[1]

Egoera hau ikusita, Ekineko hainbat kidek, bakarrik ezagunak zituztenekin talde berri bat egitea erabaki zuten, EAJrekiko harremana moztu zuen, eta klandestinitatera bueltatu zen.[1][33][37]

ETAren sorrera

 
ETA eta EGIk ikurrinak jartzen zituzten leku esanguratsuetan. Argazkian Donostiako San Inazio elizan.

1958ko Abenduan Deban egindako bilera batean ETA sortu zen.[1] Parisen zegoen Eusko Jaurlaritzari gutuna bidali zioten euren burua aurkeztuz, eta data esanguratsu bat ematearren uztailaren 31n sinatu zuten gutuna. Hala ere, data hori asmakuntza hutsa izan zen.[35] EGI-Conjuntorekin albo batera utzi ziren hainbat gai ideologiko berriro hartu zituen ETAk: laizismoa, ezkerreko pentsamendua eta euskara eta kultura jartzea euskalduntasunaren erdigunean, arrazaren ordez.[1]

Ekinetik ETAra doazen urte gutxi horietan, aldaketa nabarmenak daude munduko zein Euskal Herriko testuinguruan. Gerra Hotzaren ondorioz sorturiko hainbat talde armatu marxista berri daude, alde batetik, eta deskolonizazio prozesuan dauden beste hainbat, bestetik. 1959an Kubako Iraultza gertatzen da eta 1960an Algeriako Gerran Frantziak lehen galdera garrantzitsuak ditu.[1] Espainiar estatuak krisi handia bizi du, autarkiaren eta Gerra Zibilaren ondorengo urteetako egoeraren ondorioz. Honi erantzuteko frankismoak Egonkortasun Plana aurkeztu zuen 1959an. Plan horrek liberalismoa areagotu zuen, besteak beste[39] soldatak murriztuz eta migrazio fenomeno handia sortuz.[40] Madril, Katalunia eta Euskal Herria izan ziren espainiar migrazioa jaso zuten gune garrantzitsuenak, eta bi hamarkadetan Hego Euskal Herriko biztanleria bikoiztu zen, langile klasea eremu guztietara hedatu zen eta landa eremuetako herriak tai gabe hazi ziren.[41]

Testuinguru horretan ETAk ekintzak eta formakuntza batzen zituen, programari emanez garrantzi handiagoa ekintzari baino.[42] Bere printzipio ideologikoak eta organizatiboak Liburu Zurian daude jasota, Ekinen garaiko testuen bilduma bat,[43] klandestinitate arau zorrotzekin.[44] Egiten zituzten ekintza motak eta EGIk egiten zituenak oso antzekoak ziren: ikurrinak leku zailetan jartzea eta margoketak. Hala ere, bietako inork ez zituenez izenez aldarrikatzen, poliziak uste zuen guztiak EGIren ekintzak zirela. Testuinguru horretan, Poliziak atxiloketa masiboak egin zituen EGIren egituren aurka, guztiz ahulduz baina ETA ukitu gabe.[1] 1959an hiru lehergailuk eztanda egin zuten Gasteizen, Santanderren eta Indautxun. Une hartan ETAk ez zituen aldarrikatu, baina bai urte batzuk geroago;[45] hala ere, egiletzaren inguruan dudak daude.[46] 1960an 339 apaizen agiria argitaratu zen,[47] eta atxiloketak ugaritu ziren, tartean Txillardegirena. Askatu zutenean Ipar Euskal Herrira alde egin zuen, lehen etakide erbesteratua izan zen.[1] Poliziak ETAren siglak ezagutzen zituela jakinda, ekintzak sinatzen hasi ziren. Estatuak Bidelapurreria eta Terrorismoaren aurkako Legea aldatu zuen urte horretan bertan.[48]

Bortxaren erabileraren hasiera

 
23 etakidek sinatutako gutuna, 1961eko uztailaren 18ko Donostiako atentatuaren ostean.

Ernest Lluchen ustez[49] —gerora ETAk hil zuen—, ETAk jarri zuen 1960ko ekainaren 27an Amara Zaharreko (Donostia) FEVE tren geltokian lehertu zen bonba, Begoña Urroz Ibarrola 22 hilabeteko haurtxoa hil zuena. Teoria horrek zabalkundea izan zuen,[50] baina Espainiako Barne Arazoetako Ministerioaren eta Guardia Zibilaren estatistikek beti azaldu dute 1968an hil zuela ETAk lehendabizikoz.[51] Gainera, hainbat ikertzailek erakutsi dute atentatua ETAri egozten dion teoria funtsik gabea dela, eta Urroz hil zuen bonba DRIL sare antifrankistak jarri zuela.[50][52][53] Egilea DRIL izan zela dago jasota, era berean, Espainiako poliziak 1961ean egindako txostenean (2013 arte isilpean gordea).[54] Hala ere, ikerketa eta datu gehienen kontra, 2010eko urteetan, Espainiako Gobernuak babestu egin zuen ETAren egiletza, baita NBEko Segurtasun Kontseiluari teoria horren egiazkotasuna helarazi ere.[55]

1961an Frankismoak "25 urte bakean" ospakizun eta marketing kanpaina jarri zuen martxan. Urte horretan bertan Jose Antonio Etxebarrietak hitzaldia eskaini zuen Parisko euskal zentroan, "No podemos hablar de Paz" izenarekin. Hitzaldi horretan borroka armatuaren beharra azpimarratu zuen, eta garaiko jeltzaleen aurka jardun. Lege zaharrera itzuli nahi izatea "nahikoa ez zela" esan zuen, eta 1961ko medioekin egin behar zela erantzuna:[56]

« Nazio batek bere askatasuna lortzeko behar duen oinarrizko kondizioa bere seme-alabek hori lortzeko gogoa izatea da, lortzeko beharrezkoak diren edozein bitarteko erabilita. [...] Legezko bitartekoak besterik ez erabiltzea beti obedientzia pasiboan jaustea da, edozein sistema eta sistema guztiek legez kanpokotzat izendatzen ahal dituztelako edozein unetan, Gobernu Zibilaren edo Espainiako Gorteen erabakiz. [...] Une batzuetan, armek beste ezerk ez du asebetetzen behar hori. »


1961eko uztailaren 18an, Francoren aldeko soldadu ohiez betetako tren bat burdinbidetik ateratzen saiatu zen, trenbideko torlojuak askatuz, eta Espainiako bandera zenbait erre zituzten Donostian.[1] Ekintzaren ondorioz, atxiloketa ugari izan zen eta Madariaga, del Valle, Irigarai eta Elosegi atzerrira joan ziren, besteak beste. Horrela, erakundearen barne antolaketa deseginik geratu zen. Presaka eta marko teorikorik gabe egindako ekintza hartaz idatzi zuen Julen Madariagak La insurrección en Euzkadi lanean.[57]

Garai historiko honetan asko dira biolentziaren, deskolonizazioaren eta iraultzaz idazten ari diren egileak. Bi dira, ildo honetan, ETAren garapenean eragin handia izan zuten liburuak. Lehena Frantz Fanonen Lurraren kondenatuak izan zen. Liburu hartan, marxismo heterodoxoa teorizatzen zen, deskolonizazioaren alde agertzeko. Jean-Paul Sartrek idatzi zuen hitzaurrea eta 1961an frantsesez eta 1963an gaztelaniaz argitaratu zen. Bortizkeria nahitaezkoa zela adierazten zuen, elite burgesen kritika egin zuen (ETAk EAJrekiko zuen distantzia handitzeko erabili zuen argudiaketa) eta antolaketa maila altua eskatzen zuen, baina leninismoari kritika eginez.[58] Ildo horretan, ETAk bide antikolonial edo hirugarrenmundialista hartu zuen.[59] Bigarren liburu garrantzitsua Krutwigen Vasconia izan zen. Liburu horren atal batzuk ETAk erabili zituen bere militanteen formakuntza saioetan. Hala ere, Txillardegik esan zuenez, liburu hori ez zen "ez Biblia ez tabu".[58]

ETAk, bada, 1968an hil zuen lehendabizikoz, hainbat urtez bestelako ekintzak egiten aritu eta gero: kaleetan ikurrinak jarri, salatariak mehatxatu eta ehunka plaka frankista hautsi, batik bat. 1968ko ekainaren 7an, Olarraingo (Tolosa) errepide kontrol batean ustekabean harrapatuta, Xabier Etxebarrieta eta Iñaki Sarasketa etakideek José Pardines guardia zibila hil zuten. Bi etakideek ihesari emanda, guardia zibilek Etxebarrieta hil zuten, eta Sarasketa atxilotu.[60] Bi hilabete geroago, abuztuaren 2an, ETAk Melitón Manzanas polizia-buru eta torturatzailea hil zuen Irunen: ETAk egindako aurreneko hilketa planifikatua izan zen. «Hilketa horretan eman zuen pausoa ETAk. Pauso hori ematea kosta egin zitzaien orduko ETAkoei, familia katolikoetatik zetozen eta. Ez zegoen boluntario askorik», azaldu zuen Jose Antonio Pagolak.[52]

ETAren printzipioen, egituraren eta ideologiaren sorrera

Euskadi Ta Askatasunaren printzipioak[61]

Euzkadi eta Azkatasuna (ETA) Euskal Nazioaren Askapenerako Mugimendu Iraultzailea da, aberriaren aldeko Erresistentzian sortua, eta alderdi, erakunde nahiz organizazio orotik independientea.

ETAk, politikaren esparruan, honako hau defendatzen du Euzkadiri begira:

  • Erregimen demokratikoa eta hautaturiko ordezkariez osatua, politikaren esparruan bezala gizarte-ekonomiaren eta kulturaren esparruetan ere, Euskal Herriaren balio positiboak uneoro eguneratzeko xedean (...).
  • Arrazismoaren gaitzespena eta, beraz, herri edo arraza batzuk besteen gainetik egotea xedatzen duten legezko printzipio ororen gaitzezpena, ETAk ez du, hortaz, euskal aberrikoak ez diren elementuen bereiztea edo egoztea defendatzen, elementu horiek Euzkadiren interes nazionalen aurka jarduten ez duten artean.
  • ETAk bere izaera akonfesionala aitortzen du eta Euzkadiko Konstituzio akonfesionala aldarrikatzen du (...).
  • Liberalismo ekonomikoaren deuseztatzea etorkizuneko euskal ekonomiaren oinarrizko sistema gisa, engainagarritzat jotzen baititu demokraziaranzko saio guztiak, demokrazia politikoaren esparrura bai baina, aldi beran, ekonomiaren arlora hedatzen ez badira.

1962ko maiatzean, ETAk lehen biltzarra egin zuen, eta fronte berezietan egituratu zen erakundea: politikoa, kulturala, langileena eta militarra. Oinarri politiko eta ideologikoak finkatu zituen: zentralismorik gabeko demokrazia Euskal Herriarentzat, nazioen elkarte federala Europan, militarismoa gaitzestea eta erlijio loturarik gabeko estatua. Ekonomian, sozialismoaren alde agertu zen ETA, nahiz eta oso konkretua ez izan. Biltzarraren ondoren zortzi urtetan aurrera eramateko egitasmoa onartu zen, bi urteko epeetan banatua (zabalkundea egiteko, burkideak prestatzeko, armak eta dirua biltzeko eta ekintzetarako).

Urte hartan bertan, bigarren biltzarra egin zen eta kide berri ugari sartu ziren erakundean. 1963an poliziak buruzagiak atxilotu zituenean, EGI erakundeko kide asko sartu zen ETAn.

1963ko apirila-maiatza artean III. Biltzarra egin zen, jasotako errepresioaren ostean berrantolatzeko asmoz. Garai horretan, "La insurrección en Euzkadi" izeneko liburua ekoiztu zuten. Bere egile nagusia Julen Madariaga izan zen, baina Federico Krutwigen Vasconia liburutik hartuko zuen, Claude Delmasen La Guerre Révolutionairetik, eta lehen aipatutako Jose Antonio Etxebarrietaren oharretatik.

1965ean laugarren biltzarra egin zen eta 1967an bosgarrena, erakundearen sortzaileak eta kide zaharrenak atzerrian zeudela. Burkide berriek marxismoa bereganatu zuten eta hori zela eta, burkide zaharrekin eztabaidak hasi ziren.

Zatiketak

1970ean seigarren biltzarra egin zen[62], eta ETA VI.a (joera troskistakoa) eta ETA V.a (partaide gehienak preso edo atzerrian zituena) bereizi egin ziren[63]. Abenduaren 28an Burgosko prozesua hasi zen: sei etakideri heriotza zigorrak ezarri zitzaikien, baina handik bi egunera, nazioarteko presioak eraginik, Francok zigorrak aldatu behar izan zituen.

Urte haietan, zatiketa handiak izan ziren: ETA VI.ekoak Liga Komunista Iraultzailean sartu ziren, Langile Abertzale Iraultzaileen Alderdia (LAIA) sortu zen, fronte militarrak LAB sindikatua eratu zuen... 1973an poliziak «Txikia», ekintza armatuen arduradunetako bat, tiroz hil zuen eta horri erantzunez, ETAk bere historiako ekintzarik garrantzitsuena egin zuen: Luis Carrero Blanco almirantea hil zuen Madrilen. Carrero une hartan Espainiako gobernuko lehendakaria zen, eta Franco hildakoan, haren tokia hartuko zukeela jotzen da.

Horrela, ETA frankismoaren aurkako erreferentzia bihurtu zen Europa osoko jende askorentzat. Espainiako trantsizioari begiratuta, Carrero Blanco hiltzeak frankismoaren gainbehera bizkortu zuela jo izan da. Hala, bada, ETAk kapital politiko handia bereganatu zuen Burgosko epaiketaren bidez eta Carreroren hilketaren ondorioz.[64]

Hamarkada hartako nazioarteko beste erakunde armatuei elkartasuna adierazi zien (Kurdistan, Vietnam, Uruguai, Aljeria...) 1972ko maiatzean, modu publikoan; halaber, beste bi erakunde europarrekin batera agerraldi bat egin zuen: Askapenerako Frente Bretoia (FLB) eta Irish Republican Army edo Irlandako Armada Errepublikarra (IRA).

1974an eztabaidak izan ziren eta taldea bi zatitan banatu zen: ETA militarra (ETA-m) eta ETA politiko-militarra (ETA-pm)[65]. Azken horretan Eduardo Moreno Bergaretxe Pertur nabarmendu zen eta Bereziak taldea sortu zen (Euskal Herritik kanpora ekintza armatuak egiteko arduradunak). ETA militarrak atentatuak egiten segitu zuen. Bitartean, diktadurak polizia-egoera berezia ezarri zuen eta ATE (Anti Terrorismo ETA) taldea sortu zuen.

Kartzelak eta erbestea etakidez beteak zeuden, eta horrela Komando Bereziak sortu ziren. 1975ean KAS (Koordinadora Abertzale Sozialista) sortu zuen ETA politiko-militarrak, ETAren inguruan sortutako zenbait talde biltzeko asmoz. Irailaren 27an ETA politiko-militarreko Juan Paredes «Txiki» eta Anjel Otaegi fusilatu zituzten FRAPeko (Fronte Iraultzaile Antifaxista eta Patriotikoa) hiru kiderekin batera. Haiexek izan ziren Francoren gobernuko azken heriotza zigorrak[66].

Espainiako Trantsizioaren aurka

 
ETAk Lemoizko zentral nuklearraren aurkako eraso ugari egin zituen. Irudian, zentrala (ez zen inoiz martxan), 2006an.

1975eko azaroaren 20an Franco hil zen eta urtebete geroago, Suárezen gobernuak erreforma politikoaren proiektua aurkeztu zuen[67]. Uztailean Pertur desagertu egin zen; argi ez badago ere, familiaren ustez Bereziak taldeak hil zuen[68]. Orduan hasi ziren ETAren eta Espainiako gobernuaren arteko harremanak[69].

1977an Espainiako hauteskunde orokorrak iritsi ziren, eta ezker abertzaleak abstentzioa eskatu zuen amnistiaren aldeko manifestazioetan. Ekainean erakundeak inoiz baino eraso gehiago egin zituen: 11 egunetan 34 eraso. Urte hartan aldaketa asko izan ziren: ETA politiko-militarrak su-etena proposatu zuen amnistia osoaren eta legeztatze politikoaren truke, Bereziak taldea ETA militarrera pasa zen eta ETA politiko-militarra KAS utzi zuen Euskadiko Ezkerraren (EE) alde azaldu zen.

Ipar Euskal Herrian Biltzar Nagusiak egiten zituzten, Biltzar Ttipia edo zuzendaritza aukeratzeko. Zortzi sail zeuden banaturik: Informazioa, Propaganda, Komando Legalak, Komando Ilegalak, Politika Bulegoa, Ekonomia, Harreman Internazionalak eta Mugak. Berrantolaketaren ondoren, erakundeak komando iraunkor bat bidali zuen Madrila. Lehenengo ekintzan armadako bi kide hil ziren. Erantzuna gogorra izan zen: 1978ko abenduan, ETAren barnean mito bat, Jose Miguel Beñaran Argala, hil zuten[70].

Hego Euskal Herria bitan banatzen zuen Gernikako Estatutua sortzen eta onartzen zen bitartean, erakundeak bere historiako eraso armatu handienak egin zituen. 1978an, ETAk 75 pertsona hil zituen; hurrengo urtean 71, eta 1980an 81 hildako izan ziren. ETA politiko-militarrak Mediterraneo itsasertzeko turismo industriaren kontra eta Lemoizko zentral nuklearraren kontra (Iberduero enpresaren aurka zuzenduz, bereziki) egin zituen atentatuak. ETA militarra, berriz, Espainiako Estatuaren kontrako zuzeneko borrokara bideratu zen.

1980ko hamarkada: ETA pm desegitea, espainiar talde paramilitarrak sortzea eta Aljerko elkarrizketak

 
Lutxi Urigoitia —1987an Pasaian hildakoa— etakidearen omenezko margoketa Otxandion (2009).

1981eko estatu kolpea emateko ahaleginaren ondoren, ETA politiko-militarrak su-etena adierazi zuen eta desegiten hasi zen[71]. Espainiako Gobernuak eta Espainiako segurtasun indarrek ETAren kontrako jarduerari forma berriak eman zizkioten: batez ere Ipar Euskal Herrian militante, lagun eta abertzaleak hiltzeko talde paramilitarrak eratu ziren (Triple A, GAL, Batallón Vasco Español)[72]. 1982an Nafarroa Garaia eta EAE banatu ziren eta PSOEk hauteskundeak irabazi zituen. Denbora horretan (1977-1984) ETAk 500 pertsona inguru hil zituen.

Urte hartaz geroztik, zenbait burukidek erakundea utzi zuten, Espainiako Gobernuak berriro herriratzeko egindako proposamena onartuta. 1986an Maria Dolores Gonzalez Yoyes horrexegatik hil zuen ETA militarrak[73]. Une hartatik aurrera, euskal gizartean ETAk borroka amaitu beharra ala horretan segitu beharraren eztabaida biziki piztu zen. 1988an EAEko alderdi politiko guztiek (Herri Batasunak izan ezik) ETAren aurkako hitzarmena (Ajuria-Eneko Hitzarmena) sinatu zuten[74]. 1989 urtera arte Espainia eta Frantziako kartzeletan ia 600 euskal preso sartu zituzten eta atentatu ugari izan ziren, baita hildakoak ere. Urtarriletik martxora bitartean, ETAren eta Espainiako Gobernuaren arteko elkarrizketak izan ziren Aljerren, baina ez zuten aurrera egin, eta dena lehen bezala geratu zen[75].

1992ko erorketatik Lizarrara

1992ko martxoan, erakundearen zuzendaritza atxilotu zuten Bidarten eta, horren ondorioz, beste barne berrantolaketa bat gertatu zen. Beste garai batzuetan baino ekintza gutxiago egin zituzten, 1994an Francisco Veguillas teniente jeneralaren aurkako atentatua gertatu arte. Hauteskundeetan geroago Euskal Herritarrok eta azkenik Batasunak —Herri Batasunaren bilakaera—11 eserleku lortu zituen. Hurrengo urtean PPko Donostiako zinegotzi Gregorio Ordoñez hil zuen ETAk Gipuzkoako hiriburuan, eta PPko presidente Jose María Aznar onik atera zen Madrilen eginiko atentatu batetik.

Alderdi Popularrak irabazi zituen 1996ko Espainiako hauteskundeak, eta erakundeak atentatu eta bahiketak egiten segitu zuen. Haietako batzuek sona handia izan zuten, bereziki, Miguel Angel Blanco 1997ko uztailaren 10ean bahitu eta handik bi egunera hil zutenean, adibidez. Oso oihartzun handia izan zuen euskal eta espainiar herritarrengan, baita mundu zabalean ere. Ermuko espiritua izeneko joera eta jarrera piztu zuen. Manifestazio jendetsuak egin zituzten ETAren aurka Euskal Herriko eta Espainiako toki askotan. Blanco hil ondoren, haren izena zuen terrorismoaren aurkako erakundea sortu zen. Euskal Herriko gizarteari zirrararik handiena eragin dion ETAren atentatuetako bat izan da,[76] eta mugarria izan zen: ETAren indarkeriaren aurkako sentimendua biziki indartu zen, baita ezker abertzalearen barruan ere, eta hori baliatuz ETAren eta ezker abertzalearen aurkako errepresioa asko gogortu zen ordutik aurrera.[77][78]

Lizarra-Garazi eta su-etenaren haustura

 
ETAren anagrama, Altsasun.

1998ko uztailaren 15ean, Espainiako Auzitegi Nazionaleko epaile Baltasar Garzónek Egin egunkaria itxiarazi zuen, ETAri laguntzen ziola leporatuta (11 urte geroago, Espainiako Justizia organoek salaketa horietatik guztiz errugabetu zuten egunkaria).[79][80] 1998ko irailaren 12an Lizarran   hitzarmen bat sinatu zuten hainbat alderdik (EAJ, EA, Euskal Herritarrok, Zutik, Abertzaleen Batasuna, Ezker Batua, EAE/ANV...) eta gizarte mugimenduk. Gero Donibane-Garazin berretsiko zuten, eta Lizarra-Garaziko Hitzarmena izena jarri zioten. Handik oso gutxira, ETAk su-etena deklaratzea erabaki zuen, EAJ eta EA alderdiekin akordio batera iritsi ostean. 1998ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan Euskal Herritarrok alderdiak 14 eserleku lortu zituen. Aldi hartan, Aznarren gobernuak Kanarietan eta Balearretan zeuden ETAko presoak Iberiar penintsulara ekarri zituen, eta ETArekin elkarrizketatu zen. Elkarrizketa bat egin zen, Suitzan, baina porrot egin zuen. Erakundeko kideak atxilotzen jarraitu zuen Espainiako gobernuak, eta Joselu Geresta Ttotto hilik agertu zen Errenterian, egoera argitu gabean.

ETAk EAJri eta EAri leporatu zien ez zituztela betetzen hiruren artean sinaturiko hitzarmenak, eta 1999. urtearen bukaeran su-etena bukatutzat eman zuen. 2000ko urtarrilean berriro ekin zien atentatuei, eta kanpaina gogorra egin zuen: 14 hilabete horietatik aurrera, 45 heriotza baino gehiago eragin zituen talde armatuak.

2003tik 2006ko su-etenera

 
ETAko hiru kide Aritxulegin (Oiartzun), 2006ko Gudari Egunean.

2003ko otsailean, Espainiako Audientzia Nazionaleko Juan del Olmo epaileak Euskaldunon Egunkaria —euskara hutsean argitaratzen zen egunkari bakarra— itxiarazi zuen, ETAren tresna izatea leporatuta, eta Egunkarian zuzendaritzako kide edo arduradun ziren hamar lagun atxiloarazi, ETAri loturik izatea egotzita.[81] Erabaki horiek desegokitzat, neurrigabetzat edo eskubideen zapalketatzat jotzen zituen ahots ugari agertu zen.[82][83][84][85][86][87][88][89] Audientzia Nazionaleko Zigor Arloko epaimahaiak 2010ean plazaratutako epaiak adierazi zuenez, neurri horiek inolako oinarririk gabekoak ziren, eta ETArekin loturarik ez zuten ez Egunkariak, ez Egunkariaren arduradunek.[90]

Batasuna eta ezker abertzaleko hainbat talde (Segi, Askatasuna...) legez kanpo utzi zituzten, arrazoi desberdinak egotzita, horien artean epaitegietan inoiz frogatu gabeko ETArekiko lotura organiko bat. Batasunak ez zuen 2003ko maiatzeko herrietako hauteskundeetan parte hartzerik izan. Honek paradoxaz beteriko egoera ekarri zuen, herri askotan boto baliogabeak izugarri izan baitziren, baita gehiengoa lortu ere batzuetan (Oiartzun, Hernani, etab).

2004an, Josep Lluis Carod-Rovira ERCko presidenteak ETArekin izan zituen elkarrizketa batzuen ondoren, erakundeak Katalunian kanpaina armatua etetea erabaki zuen. Dena den, Rovirak bere elkarrizketan halakorik eskatu ez zuela esan du, edo, behintzat, Espainia osoarentzako tregua eskatu zuela. 2005ean kargu politikoen aurkako atentaturik ez zuela egingo ere jakinarazi zuen. Bitartean poliziak inoiz baino etakide gehiago atxilotu zituen.

Hiru urtez ETAk inor ez hil eta gero, nahiz eta ekintza armatuak ugariak izan (Espainiako administrazioa eta interes turistikoen aurka, Zerga iraultzaile delakoa ordaintzen ez zuten enpresaburuen aurka, etab.), 2006ko martxoaren 24tik aurrera ekintza armatuen   etenaldi iraunkorra abiaraztea erabaki zuen, «prozesu demokratiko bat bultzatzeko» asmoz.

 
Barajasko aparkalekua, atentatuaren ondoren.

Bederatzi hilabete geroago, 2006ko abenduaren 30ean, Madrilgo Barajasko aireportuan bonba autoa jarri eta lehertu zuen, eta, horrela, martxoan hasitako su etena amaiarazi. Hala eta guztiz ere, erakundeak 2007ko urtarrilaren 9an Gara egunkariari bidalitako agiri batean su-eten iraunkorra mantentzeko asmoa azaldu zuen. Adierazi zuen hildakorik izateko asmorik ez zuela-eta ordubeteko aurrerapenaz hiru deiren bitartez iragarri zuela bonba autoa jarri izana, eta ondoren polizia aireportuko aparkalekuak husteko gai ez zela izan. Dena dela, atentatuak samina eragin zuen Euskal Herriko eta Espainiako gizartean, eta, de facto, su-etena hautsi zuen. Gero, 2007ko ekainaren 5ean, ETAk iragarri zuen ekainaren 6ko 00:00tatik aurrera su-etena ofizialki hautsitzat ematen zuela, «negoziaketa prozesu batean aritzeko behar diren gutxieneko baldintzarik ez zegoela» argudiatuta.[91]

2007-2010

2007ko abuztuaren 24ko goizaldeko 3:30etan ETAko ustezko kide batzuek Guardia Zibilaren Durangoko egoitza eraso zuten. 80 kilo lehergailuz betetako furgoneta batean heltzen ikusi zuten pertsona bat (gizonezkoa iruditu zitzaien), furgoneta kuartelaren ondoan aparkatu eta beste auto batean ihes egin zuen. Furgoneta lehertzean bi guardia zibil zauritu ziren, eta inguruko etxe eta ibilgailu asko kaltetu ziren. Geroago, Zornotzan (Durangotik 12 kilometrora) kotxe bat lehertu zen aparkaleku batean. Ustez Durangon furgoneta aparkatu zuenak ihes egiteko erabili zuena izan zen.

Guardia Zibilaren aurkako ekintza horren ostean, bonba bidezko hainbat atentatu egin zituen ETAk epaitegien, ertzainetxeen eta PSE-EEko egoitzen aurka, besteak beste. Halaber, Capbretonen (Landak, Frantzia) bi guardia zibil hil zituzten.

 
2009ko Lazkaoko (Gipuzkoa) atentatua, PSE-EEren egoitza baten aurka.

2008ko martxoaren 7an Isaias Carrasco zinegotzi sozialista ohia tiroz hil zuen Arrasaten, autoan zegoela.[92] Hilketa horrek martxoaren 9ko hauteskundeetarako kanpaina bertan behera utzi zuen.

2008ko abenduaren 3an Inazio Uria enpresaburua hil zuten tiroz, Azpeitian (Gipuzkoa). 71 urte zituen, eta Euskal Y-a eraikitzen ari zen enpresetako bateko arduraduna zen, Altuna y Uria enpresakoa, hain zuzen. Eguerdiko 13:03an gertatu zen atentatua, Azpeitiko Loiola auzoan. Ondoren, Ertzaintzak gizon bat aurkitu zuen loturik Itziar (Deba) gainean: hari lapurtu zioten etakideek autoa.[93]

2008ko abenduaren 31n, erakunde armatuak bonba-auto bat zartarazi zuen EITBk Bilbon duen egoitzan. Eraso horrek kalte material nabarmenak eragin zituen, oraindik oso berria zen eraikinean.

2009ko otsailaren 23an, Lazkaon (Gipuzkoa) atentatua egin zuten. Lehergailu bat leherrarazi zuten goizaldeko 3:00ak[94] aldera Lazkaoko PSE-EEren egoitzan.

Urtebete geroago, 2010eko martxoaren 16an Paristik gertu jendarme bat hil zuten etakideekin izaniko tiroketa batean. ETAk bere historian hil zuen frantziar segurtasun indarretako kide bakarra izan zen, eta ETAk hil zuen azken gizabanakoa.[95]

2010etik aurrerako desegitea

Ekintza armatuak bertan behera uztea

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Basque Peace Process 2009-2018

2010eko irailaren 5ean BBC britainiar hedabidearen bitartez zabaldutako adierazpen batean, ETAkoek «hilabete batzuk» su-etenean zeramatzatela adierazi zuten, «prozesu demokratiko» bat aurrera eraman ahal izateko.[96] Irailaren 19an Bruselako Adierazpenaren sinatzaileekin aurrera begira hartu beharreko neurriak aztertzeko prest zeudela esan zuten. Zurrumurru askoren ostean 2011ko urtarrilaren 10ean su-eten iraunkor, orokor eta egiaztagarria aldarrikatu zuen.[97]

Euskal Autonomia Erkidegoko enpresaburuen elkarteko (Confebask) buru Miguel Lazpiurrek 2011ko martxoan adierazi zuenez, ETAren historian lehendabiziko aldiz, su-eten horretan ez zitzaien enpresaburuei estortsio-gutunik bidaltzen ari, iraultza zerga biltzeko.[98] Hurrengo hilean, enpresaburuen elkarteei igorritako gutun batean, ETAk berak baieztatu zuen iraultza zerga bertan behera utzia zuela, su-etenaren ondorio gisa.[99]

Borroka armatua behin betiko uztea

 
2011ko gatazkaren konponbidea sustatzeko nazioarteko konferentziako mahaia, ezkerretik eskuinera: Jonatan Powell, Pierre Joxe, Kofi Annan, Gro Harlem Brundtland, Bertie Ahern eta Gerry Adams.
Sakontzeko, irakurri: «Aieteko Bake Konferentzia»

2011ko urtarrilean, Europako Kontseiluak erakunde, talde eta pertsona terroristen bere zerrendan ETA aipatzeari utzi zion.[100] 2011ko urriaren 17an, gatazkaren konponbidea sustatzeko nazioarteko konferentzia egin zen Donostian, Euskal Herriko gatazkari irtenbidea emateko asmoz. Euskal Herriko ordezkaritza zabal eta anitz batek parte hartu zuen konferentzian, nazioarteko zenbait politikari eta bakegintzako ekintzaile nabarmenekin batera.[101]

2011ko urriaren 20an, borroka armatua behin betiko utzi zuela adierazi zuen ETAk.[102] Espainiar eta frantziar gobernuei gatazkaren ondorioak gainditzeko elkarrizketak abiatzeko deia egin zien eta armak desegiteaz hitz egiteko prest agertu zen, lau gai nagusiko bere negoziazio-agendaren barruan:[103][104]

  1. Euskal preso eta iheslari politiko guztien etxeratzea.
  2. Egitura militarrak desegitea.
  3. ETAren armen desegitea.
  4. Euskal Herriaren desmilitarizazioa.

2012ko urtarrilean, Nazioarteko Egiaztatze Batzordeak ziurtatu zuen ETAk su-etena deklaratu zuenetik eta indarkeriaren behin betiko amaiera iragarri zuenetik eten egin direla ETAren «atentatuak, erasoak, mehatxuak eta estortsioa».[105] 2012ko maiatzean, ETAk adierazi zuen Espainiako eta Frantziako gobernuekin zuzeneko elkarrizketa izateko ordezkaritza bat izendatu duela, eta gobernu horiei dei egin zien lehenbailehen zuzeneko elkarrizketak abiatzeko.[104] Espainiako Barne ministro Jorge Fernandez Diazek baztertu egin zuen ETAren deia; eta Frantziako Atzerri Ministerioko bozeramaile Bernard Valerok adierazi zuen «Euskal Herrian indarkeriaren amaiera bermatzeko Espainia egiten ari den lanarekiko elkartasuna» agertzen dutela eurek.[106]

Negoziazio saiakera Espainia eta Frantziarekin

2012ko azaroan, ETAk, gatazka armatuari bukaera egonkor eta ordenatua emate aldera, Frantziako eta Espainiako gobernuei bake elkarrizketetarako agendaren gai hauek proposatu zizkien:

  1. Euskal preso eta iheslari politiko guztiak etxeratzeko epeak eta formulak.
  2. ETAren armagabetzearen, egitura armatuen desegitearen eta militanteen desmobilizatzearen epeak eta formulak.
  3. Euskal Herriaren desmilitarizaziorako urratsak eta epeak, Euskal Herrian dauden indar armatuak konfrontazio armatuaren amaierara egokituz.[107]

ETAren bake elkarrizketetarako bi proposamen horiek (2011koa eta 2012koa) Espainiako eta Frantziako gobernuen ezezkoa jaso zuten.

Armagabetzea

Sakontzeko, irakurri: «Bakegileak»
 
Bakegileak, 2017ko apirilaren 8an, ETAren armagabetzea bideratzen.

2017ko apirilaren 8an, ETA armagabetu zen, bakegileen laguntzaz eta Frantziako Gobernuaren adostasunez; Espainiako Gobernuak uko egin zion armagabetzean parte hartzeari. Zortzi lekutan zeuden armak, guztiak Frantziako Estatuko lurraldean: Ipar Euskal Herrian —Senperen (Lapurdi), Etxarri (Zuberoa) eta Azpilda (Okzitania) artean, eta Barkoxe (Zuberoa) eta Aramitze (Okzitania) artean— eta Okzitanian. Bakegileek armen kokalekuen berri eman zioten poliziari; eta, polizia bertaratu bitartean, armen kokalekuak zaintzeaz eta poliziaren esku geratzen zirela egiaztatzeaz arduratu ziren.[108][109]

Desegitea

Sakontzeko, irakurri: «Kanboko topaketa»

2018ko apirilaren 20an   eragindako kalteari buruzko adierazpena argitaratu zuen. Maiatzaren 3an,   ETAk Euskal Herriari, azken adierazpena agiriaren bidez ETAk iragarri zuen bere egitura guztiak erabat desegin zituela, eta aurrerantzean ez zuela funtziorik izango, «bere ekinbide politikoa bukatutzat jo» zuelako.[3] ETAren amaieran, nazioartean harridura sortu zuen Espainiako Gobernuak parte hartzeari uko egin izanak; hutsune hori gizarte zibilaren parte hartzeak bete zuen.[110] Biharamunean, Kanboko Topaketa edo Gatazkaren Konponbidea Aitzinatzeko Nazioarteko Topaketa egin zen.

Su-etenak

  • 1989: urtarrilaren 8an, bi asteko su-etena eman zuen ETAk, Espainiako Gobernuak Aljerren negoziazioei ekinez gero luzatzeko eskaintzarekin. Bi aste horietan Espainiako Gobernuko ordezkaritza bat ETAko kideekin batu zen Aljerren. Negoziazioak ez zuen aurrera egin; ETAk apirilaren 4an hautsi zuen su-etena.[111]
  • 1997: azaroaren 20an, Guardia Zibilak Jose Antonio Ortega Lara funtzionarioa askatu eta lau hilabetera, espetxeetako langileen aurkako erasoetan su-etena aldarrikatu zuen ETAk.[111]

ETAren biktimak

ETAk bere historian zehar egindako bortxazko ekinbidearen ondorioz hainbat biktima sortu ditu. Horien artean gutxienez 758 hildako, 2.000 zauritu baino gehiago, milaka ekonomikoki estortsionatu[112], eta gutxienez 21 bahitu (ETApm-k 46 pertsonak era laburrean bahitu zituen beraien kotxeak lapurtu eta lortzeko asmoz)[13]. ETAk eta beste talde batzuek 3.600 ekintza armatu egin zituen bere historian zehar ETAk antolatu ez zuen kale borrokaren 4.500 ekintza inguru izan ziren. Gainera, 1.500 eta 2.000 pertsona artean bizkartzainez laguntzera eraman zituen[112]. Eztabaida dago ere ETAk eragindako deserriratu kopuruaren inguruan.

ETAk hildako gizabanakoak

Sakontzeko, irakurri: «ETAk hildakoen zerrenda»
 
ETAk hildakoak gogoratzen dituen monumentua, Gasteizen.

ETAk hildako lehen pertsona Jose Pardines guardia zibila izan zen, errepide kontrol batean ezustean topo egitean, 1968ko ekainaren 7an. Aurrez antolatutako ekintza armatu batean hildako lehena polizia politiko frankistaren Donostiako buru Melitón Manzanas izan zen. Geroztik, garrantzi eta izen handiko hainbat pertsona hil zituen eta beste hainbat zauritu nahiz bahitu. ETAk hildako azken pertsona Jean-Serge Nérin frantziar jendarmea izan zen[113]. Tartean izandako heriotza kopurua zehaztea zaila da, ekintza armatu ezberdinen egiletza ez dagoelako argi, edo beste talde armatu batzuek egindakoak ere ETAri egozten zaizkiolako. Iñaki Egaña historialariak argitaratutako artikulu batean zenbaki hauen inguruko eztabaida aipatzen da[13].

Eusko Jaurlaritzaren arabera ETA, ETApm, ETAm, ETA VII, ETA VIII, Komando Autonomo Antikapitalistak, Directorio Revolucionario Ibérico de Liberación, Iparretarrak eta beste talde batzuek hildakoak 837 izan ziren 1960-2013 epean. Horietatik 811 atentatuetan, 15 bahiketa batean, 3 desagertuta daude oraindik, 2 aldarrikatu gabeko hildakoak eta beste 4 beste batzuk gisa identifikatuta[112]

ETAren izenpean zein ETA militarraren izenpean hildakoak 758 izan ziren[112]. Hala ere, beste zifra batzuk ere eman izan dituzte biktimen elkarte eta egunkari ezberdinek. Espainako Barne Ministerioak 853 hildako aipatzen ditu bere txostenetan[114], eta 854[115] eta 867 artean[116] El País egunkariak. AVT biktimen-elkartearen arabera ETAk hildakoak 955 dira, bertan Corona de Aragón Hoteleko sutean hildako 83 pertsonak sartzen baitituzte. ETAri egotzitako beste gertaera batzuk izan dira, adibidez Marcelino Ugalde ikastetxeko hondamendia edo Oiz mendiko hegazkin istripua[13]. Covite biktimen elkarteak Bilboko Iturriaga haurreskonlaren aurkako atentatua ere ETAri egozten diote, eta denbora luzez El Mundo egunkariak eta bestea batzuek ETAri 2004ko martxoaren 11ko atentatuak egotzi dizkiote[117]. Arartekoaren txosten batek ere 867 direla dio[118], eta Gasteizen sortu nahi den memorialean 858 aipatzen dituzte[13].

Eusko Jaurlaritzak egindako ikerketan lau epe zehazten dira ETAren bortxazko historia sailkatzeko. Horiek jarraituz ETAk eta goian aipatutako beste talde armatuek 24 pertsona hil zituzten 1960-1975 tartean, 99 pertsona 1976-1978 tartean, 244 izan ziren 1979-1982 tartean eta 444 pertsona 1983tik 2013ra doan tartean[112]. Hildakoen tipologiaren inguruan ere egin dira sailkapenak. Honela, La Razón espainiar egunkariak 858 hildako oinarri hartuta honako taldekatzea egin zuen[119]: 361 zibilak (euren artean 58 enpresari, epaile edo 39 politikariak ere sartzen dira[120]), 195 Guardia Zibilak, 147 Espainiako Polizia Nazionalak, 82 Espainiako militarrak, 24 udaltzain, 16 ertzain, jendarme 1 eta 32 polizia, militar edo guardia zibil erretiratu. 829 hildako zifra hartzen duen txosten baten arabera 576 hildako Euskal Autonomia Erkidegoan izan ziren, 123 Madrilgo Erkidegoan, 54 Bartzelonan eta 42 Nafarroan. Madril eta gero Donostia da hildako gehien izan dituen hiria: 95[121].

ETAk hildakoen zerrenda osoa luzea bada, egon dira garrantzia berezia izan duten atentatuak, bai hildakoak garrantzia politiko handikoa zelako, edo sortutako erantzun politiko eta soziala nabarmena izan delako:

Bahiketak

 
ETAk egindako bahiketak salatzeko xingola urdina erabili izan da 1993tik aurrera. Azken hamarkadan PPk beste helburu batzuekin erabili izan du, adibidez José Luis Rodríguez Zapaterok ETArekin negoziatzearen aurka.

Bahiketa gehienak ETA politiko-militarrak egin bazituen ere, ETAk (hausturaren aurretik zein ETAm-k ondoren) 21 bahiketa egin ditu bere historian zehar. Horietako gehienen helburua ekonomikoa izan zen, 14ena hain zuzen ere (ikerketa baten arabera 31,2 milioi euro lortu izan ditu horien bidez[122]). Beste bahiketa batzuek helburu politikoak lortzeko helburuarekin egin zituen ETAk: Miguel Ángel Blanco bizirik askatzearen truke[123] edo José Antonio Ortega Lara askatzearen truke[124] Euskal presoen sakabanaketarekin amaitzea eskatzen zuten. José María Ryanen bahiketan Lemoizko zentral nuklearra eraistea eskatu zuten[125].

1993an Julio Iglesias Zamora bahitu zuen ETAk. Ajuria Eneako Ituna babesten zuten taldeek xingola urdina erabiltzea proposatu zuten horren aurka egiteko, eta publikoki Euskal Herriko Bakearen Aldeko Koordinakundeak proposatu zuela esan zen[126]. Berriro ere hasi ziren Jose Maria Aldaiaren bahiketarekin[127], eta hortik aurrera bahiketa guztiekin. Ikurra ezagun egiteko ETBko aurkezleak eramatera behartu zituzten, eta kaletik eramaten zuten herritarrak oso gutxi ziren (1.000tik bat baino gutxiago Nafarroan eta Araban, %0,5 baino gutxiago Bizkaia eta Gipuzkoan)[126]. Xingola urdina ETAk bahiketa bat egiten zuen bakoitzean erabili ohi zen, baina beranduago Alderdi Popularrak eta beste talde batzuek helburu partidistekin erabili izan dute[128].

Estortsioa edo Iraultza zerga

Sakontzeko, irakurri: «Iraultza zerga (ETA)»

ETAk enpresaburu eta negozio ezberdinetako jabeei Zerga Iraultzailea izena ematen zion dirua eskatzen zion, bere aurka ez ekitearen truke. ETAk bide honetatik zenbat pertsona estortsionatu dituen jakitea zaila bada ere, kalkulu batzuen arabera 10.000 pertsonei eskatu zitzaien, eta Gipuzkoan eskatzen zietenen %13k ordaintzen zuen, eta %5 eta %6 artean Araba, Bizkaia eta Nafarroan[129]. Bide honetatik lortutako dirua ETAren diru-sarrera nagusia zen, bahiketa eta banku-lapurretekin batera [130] . Mikel Buesaren arabera 115 milioi euro lortu izan ditu horrela ETAk bere existentzia osoan[131]. 2011n enpresariek dagoeneko iraultza zerga eskatzen ez zietela nabarmendu zuten[132].

Zaurituak

Eusko Jaurlaritzaren arabera ETAk eta beste erakundu batzuek 3.390 zauritu eragin dituzte[13]. Era berean, txosten batean kale borroka ekintzak ere eragin dituzten zaurituak ETAri leporatzen zaizkio.[112] Benetako zauritu kopurua zehaztea oso ariketa zaila da, egindako atentatu guztiak direla eta. Badira ere atentatuetatik bizirik atera ziren hainbat pertsona esanguratsu, gerora ETAren biktimen sinbolo ezberdin bilakatu direnak, tartean Irene Villa[133] edo Gorka Landaburu[134].

Deserriratuak

Sakontzeko, irakurri: «Euskal Herriko demografia»

Eztabaida dago ere ETAk eragindako deserriratu kopuruaren inguruan. ETAren biktimen talde batzuek eta espainiar prentsak 200.000 baino gehiago izan direla esan izan du[135][136][137], eta Antonio Basagoiti PPko lider izan zenak 309.000 pertsona "falta zirela" adierazi zuen[138]. Espainiako Alderdi Popularrak ere zenbaki 200.000 deserriratuen zenbakia mantendu du[139]. Datu hauek zalantzan jarri dituzte beste egile batzuek[13][140][141], eta zentsoaren %10 izango zela nabarmendu dute kazetari batzuek, hau da, Arrasate bezalako herri batean 1.600 pertsonek herria utzi zutela esan nahiko luke[142].

ETAri babesa

Babes politikoa

Babes soziala

 
"ETA herriarekin, herria zuekin" pintada Donostian.

Kale borroka

Espainiako segurtasun indarrek ETAri kale borroka erabiltzea leporatzen zioten, ETA eta haren «ingurua» erakunde beraren partetzat hartuta.[143][144] Ezker abertzaletik zein ekintza mota horien egileek berek beti ukatu izan dute ETAren eta kale borrokaren arteko lotura hori izan denik.[145]

ETAri erantzuna

Erantzun politikoa

Sakontzeko, irakurri: «Ajuriaeneko Ituna» eta «ZEN plana»

Dena da ETA eta ilegalizazioak

Sakontzeko, irakurri: «Espainiako Alderdien Legea» eta «Dena da ETA»

ETAren aurka egiteko helburuarekin Alderdien Legea egin zuten. Horren ondorioz, ENAMekin harremana zuten alderdi politikoak ilegalak bihurtu ziren 2003. urtetik 2011ra.

ETAkideen aurkako neurri legalak

Presoak

 
Euskal presoen sakabanaketa EPPKk 300 preso zituen unean. 300 preso horietatik bost baino ez zeuden Euskal Herriko gartzelatan.

1977ko Espainiako Amnistia Legearen ondotik eta gaur egun arte, ETArekin zein bere postulatuak defenda ditzakeen beste taldeetako hainbat kide preso izan dira (ikus Dena da ETA). ETAk bere presoak preso politiko direla defendatzen zuen, eta hala egiten zuten ere herritar askok. ETArekin lotura izatea leporatuta 30.000 pertsona inguru izan dira atxilotuak historian zehar, eta horietatik 8.172 etakide izatea leporatu diete; 1977tik 2001era arte 4.770 preso izan ziren[146]. Batez ere 2000ko hamarkadatik aurrera ezker abertzaleko erakundeetako kideak kartzelaratzen hasi ziren, preso kopurua asko handituz.

Presoen aurka hainbat neurri legal hartu dira, "salbuespeneko lege" gisa hartu direnak esparru ezberdinetan[147]. Aljerko eztabaiden porrotaren ostean Ajuriaeneko itunak sakabananetaren erabilerarekin hasi zuen[148]. Ofizialki 1989ko maiatzaren 4an hasi zen, eta Enrique Múgicak iragarri zuen[149]. Hasiera batean EAJ, PSE eta PPren babesa izan zuen neurri honek[150][151] Geroztik Espainiak zein Frantziak erabili dute sakabanaketa. Sakabanaketaren ondorioz 16 pertsona hil dira presoak bisitatzera zihoazela[152]. 2017an Frantziako Gobernuak iragarri zuen preso batzuk Mont-de-Marsaneko kartzelara gerturatuko zituela[153].

Presoen aurka hartutako beste neurri bat gehienezko zigorraren handitzea izan da. Neurri horietako bat Parot doktrina izenarekin ezagutzen dena martxan jartzea izan zen. Espainiako 1973ko Zigor Kodearekin zigortutako presoek gehienez 30 urte egin zitzaketen ordura arte kartzelan, legez. Muga horri Zigor Kode hark ahalbidetzen zituen espetxe onurak ezarrita, urtetan murrizten zen espetxealdia 2006ra arte. Urte horretan, baina, Espainiako Auzitegi Gorenak hori aldatu zuen: presoei zigorra arintzeko neurriak jasotako zigor bakoitzari ezartzeko agindu zuen, eta ez, ordura arte bezala, espetxean pasa beharreko gehienezko urte kopuruari. Aldaketa jada zigorra ezarria zuten presoei ezarri zien, irteera eguna atzeratuz[154]. 2012an Europako Giza Eskubideen Auzitegiak bertan behera utzi zuen neurri hau, legezkoa ez zela iritzita[155].

Kartzelan denbora gehiago emateko beste neurri bat 7/2003 Lege Organikoa izan zen. Honen arabera, 2003tik aurrera epaitutako kasuetan 30 urtetatik 40 urtera pasa zen gehienezko kartzelaldia[156]. 2015ean Alderdi Popularrak "Etengabeko Kartzelaldi Berrikusgarria" onartu zuen, bizi osoko kartzela de facto ezarriz[157].

Preso kopuruaren bilakaera

Errefuxiatuak

Sakontzeko, irakurri: «Euskal errefuxiatuak (1961-)»
 
Euskal errefuxiatuen aldeko pankarta, 1986.

1961 urteaz geroztikako euskal errefuxiatuak izan dira ETAko kide izan edo estatuaren jazarpena izan dutelako. Garai honetako lehen errefuxiatuak ETAren lehen atentatuaren ondoren espainiar poliziak egindako sarekadaren ondorioz izan zen, ekintzaile batzuk erbesteratu zirenean. Geroztik, milaka izan dira euskal errefuxiatuak, gehienetan Frantziara, bereziki Ipar Euskal Herrira, ihes egindakoak, ETA erakundean nahiz borroka politikoan aritzeagatik. Han, frantses gobernuaren jazarpena jasan izan dute aldiro, atxiloketa eta deportazioen bitartez. Errefuxiatuei babesa emateko, elkartasun-taldeak antolatu ziren Ipar Euskal Herrian; horietan aski ezagunak izan ziren Errefuxiatuen aldeko Komiteak. Frantses gobernuaren jazarpenaz gainera, errefuxiatuek espainiar gobernuaren bortizkeria ere pairatu zuten, GAL erakundearen bitartez, besteak beste.

Deportazioa

XX. mendean, gehienbat 70. eta 80. hamarkadan Espainiako eta Frantziako gobernuak hainbat etakide gartzelan sartu beharrean deportatu zituen. Gaur egun ere Euskal Herrira bueltatu ezin diren ETAko (gaur egun gehien-gehienak etakide ohiak) deportatuak existititzen dira. Agian Sagarren denbora dokumentalagatik ezagunena Alfonso Etxegarai plentziarra da. Sao Toméko uhartean dago 1986tik eta bertatik ezin da legearen barruan atera. Bere garaian, Frantziak Yeu uhartera deportatu zituen hainbat etakide eta horren ondorioz uharte txiki hau Euskal Herrian ezaguna egin zen.

Poliziaren presentzia

 
Biztanleko polizia presentziarik handiena duen Europako herrialdea da Euskal Herria

ETAkideen aurkako neurri ilegal eta alegalak

Gerra zikina eta kontrainsurjentzia

 
Eugenio Gutierrez, Tigre, GALek hildako ETAko kideetako bat
Sakontzeko, irakurri: «Kontrainsurjentzia Euskal Herrian»

Espainiako Gobernuak ETAri aurre egiteko helburuarekin hainbeste ekintza eta estrategia erabili ditu. ZEN plana lege barruan eginiko plan ezagunenetariko bat da eta GAL aldiz Espainiako Gobernuaren legeetatik haratago joan zen estrategia militar ezagunena.

Errepresioak hildako gizabanakoak

Euskal Memoria Fundazioaren zenbaketak dioenez, Estatuaren aparatuek edo Estatuaren aginduetara zihardutenek egindako ekintzen ondorioz eta, oro har, gatazkaren esparruan kokatutako gertakarien kariaz, 474 euskal herritar hil dira 1960tik 2010era bitartean. Heriotza horietan ardura zuzena izan dutenen artean, Guardia Zibila nabarmentzen da (119 hil) eta Espainiako Polizia Nazionala da bigarrena (82). Gehienak Gipuzkoan (139 hil) eta Bizkaian (104) hil zituzten. Tirokatuta hil zituzten 165, eta segadan 57. Gizonezkoak ziren 414 hil, eta emakumezkoak 62. Gipuzkoarrak 201, eta bizkaitarrak 138 (eta, herrialde horien barruan, hiriburuen ingurukoak gehienak: Donostialdekoak 96, Bilbo Handikoak 87).[158]

Tortura salaketak

Sakontzeko, irakurri: «Tortura#Tortura Euskal Herrian»

Tortura kasuak eta salaketak ugariak izan dira Hego Euskal Herrian, ETAren eta, oro har, ezker abertzaleko kideen aurkako jazarpenean. Euskal Memoria Fundazioak hainbat garaitako 4.716 tortura testigantza dokumentatu ditu, torturaren «iraunkortasunaren eta zigorgabetasunaren» erakusgarri.[159] Salaketak ugariak izan arren, torturagatik zigortutako Estatuko funtzionarioak askoz gutxiago izan dira, nazioarteko hainbat erakundek salatu dutenez,[160][161] Espainiako «terrorismoaren aurkako» legeriak tortura errazten duten eremuei bide ematen dielako (nagusiki, atxilotuentzako inkomunikazio aldia, zeinaren arabera atxilotuak bost egunez egon daitezkeen poliziaren esku epailearen aurretik pasa arte).[162]

ETAren sorreratik, hainbat tortura kasu entzutetsu gertatu dira Euskal Herrian. ETAk burutu zituen lehenengo ekintzekin batera, Francoren erregimeneko poliziak ehundaka lagun atxilotu eta torturatu zituen. Torturek aurrera jarraitu zuten errepresio tresna sistematiko moduan frankismoak indarrean jarraitu zuen bitartean. Espainiako trantsizioan ere ugari izan ziren tortura kasuak. Euskal Herriko gizartean eragin handia izan zuen kasu bat 1981eko otsailaren 13an gertatu zen. Orduan, Joxe Arregi Izagirre etakidea hil zen Madrilgo (Espainia) ospitale batean, jasotako torturen ondorioz.[163] Hiltzear zegoela, «Oso latza izan da» esaldi ezaguna esan zien gela berean zeuden beste bi presori. Haren omenez, torturaren aurkako Euskal Herriko kolektibo batzuek Torturaren Aurkako Eguna izendatu dute otsailaren 13a.[164] Aurrerago, 1986 urtean, Mikel Zabaltza orbaiztar gaztea Guardia Zibilak atxilotu ondoren, hilda agertu zen Bidaso ibaian, eskuak eskuburdinez lotuta zituela. Poliziek ihes egin zuela esan zuten arren, aurrerago torturaren ondorioz hil zutela jakin zen, Zabaltzak biriketan zuen ura zela eta, beste hainbat ebidentziaren artean.[165][166][167] Denboran aurrera eginez, beste hamaika kasuren artean, aipagarri dira Unai Romano gasteiztar gaztearena, atxiloalditik burua ubelduraz josia atera zena[168] edota Martxelo Otamendi kazetariarena[169]. 2010ean, oraindik, lau guardia zibil zigortu zituzten bi etakide gogor torturatzeagatik.[170]

2012ko otsailaz geroztik (ETAk ekintza armatuak behin betiko utzi eta hilabete gutxira), tortura salaketarik ez du jaso Torturaren Aurkako Taldeak (TAT). Aurrerakada historikoa den arren, inkomunikazioa oraindik indarrean denez, tortura amaitutzat ezin dela jo adierazi zuen TATek.[171]

Hildako etakideak

Kide nabarmenak

Sakontzeko, irakurri: «Zerrenda:ETAko buruzagiak omen zirenak»

ETAren agiriak eta elkarrizketak

Bitxikeriak

Etakide ohiak Hego Euskal Herriko eta Espainiako alderdi gehienetan

Bitxia bada ere momenturen batean Etakideak izan zireneko asko, beranduago politikan sartu eta alderdi politiko anitzetan militatu zuten, hona hemen zerrenda txiki batː

EAJenː

EH Bildunː

Podemosenː

PSOEnː

PPnː

Desagertutako alderdietanː

EEnː

Besterikː

Oharrak

  1. ↑ Heriotza datuen inguruan eztabaida handia dago. Eusko Jaurlaritzaren arabera, 1949tik 2010era euskal jatorriko talde armatuek 837 pertsona hil dituzte, baina guztiak ez dira ETAren biktima. Dagokion atalean dago zerrenda zehatzagoa.
  2. ↑ Gararen elkarrizketan, «Bizkaian “ata” [ahate] pato da» dio Txillardegik, baina Euskararen Herri Hizkeren Atlasan jasota dagoenez (ikus erreferentzia), gipuzkeraren mendebaldeko hizkeretakoa da forma hori.

Erreferentziak

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n 1972-, Casanova, Iker,. (2007). ETA, 1958-2008 : medio siglo de historia. (1. ed. argitaraldia) Txalaparta ISBN 9788481365078. PMC 298931022..
  2. ↑ Fermin MUNARRIZ: «Jose Luis Alvarez, Txillardegi: "Euskarak eraman ninduen abertzaletasunera"»[Betiko hautsitako esteka], Gara, 2010-11-14.
  3. ↑ a b c «Ofiziala da: bukatu du ETAk» Berria 2018-05-03 (Noiz kontsultatua: 2018-05-03).
  4. ↑ ETAren 2010eko iraileko agiria[Betiko hautsitako esteka]
  5. ↑ (Gaztelaniaz) 'Bietan Jarrai', el lema al que ren ETA nunca ha dejado de ser fiel, El Mundo, 2007-07-10
  6. ↑ (Ingelesez) «Terrorist Groups», AEBek terroristatzat jotzen dituzten AEBez kanpoko erakundeak («Foreign Terrorist Organizations»), Ameriketako Estatu Batuetako Estatu Saila.
  7. ↑ «ETAren terrorismoa»[Betiko hautsitako esteka], Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa.
  8. ↑ (Frantsesez) «Conseil Affaires Generales et relations exterieures - Affaires Generales - Conclusions - Extraits», erakunde terroristen Frantziako zerrendaren XIV. kapitulua, Frantziako Gobernuaren webgunean.
  9. ↑ (Ingelesez) «Currently listed entities», Kanadako Segurtasun Publikorako Ministerioa.
  10. ↑ (Ingelesez) «Common Position 2001/931/CFSP on the application of specific measures to combat terrorism and repealing Common Position 2006/231/CFSP» , Europar Batasunaren Egunkari Ofiziala.
  11. ↑ (Ingelesez) «Communication No 219/2002 : Switzerland. 2003/05/12. CAT/C/30/D/219/2002. (Jurisprudence)», Nazio Batuetako Giza Eskubideetarako Goi Mandatariaren Bulegoa.
  12. ↑ (Ingelesez) «EU terrorism situation and trend report 2007»[Betiko hautsitako esteka], Europol.
  13. ↑ a b c d e f g (Gaztelaniaz) Egaña, Iñaki. (2018-05-11). «Los números no cuadran» naiz: IRITZIA (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  14. ↑ (Ingelesez) Joshua Hammer: «Peace at Last?», Smithsonian, 2007ko urtarrila.
  15. ↑ Elduaien, Oihana. (2009). «600dik gora zerrenda baliogabe» Berria (Andoain).[Betiko hautsitako esteka]
  16. ↑ «Jarrai, Haika eta Segi "talde terrorista" direla erabaki du Auzitegi Gorenak» Berria.info (Andoain) Urtarrilaren 19a, 2007.
  17. ↑ (Gaztelaniaz) «Sentencia del juicio contra Gestoras/Askatasuna: penas de 8 y 10 años de cárcel» Gara (Donostia) Irailaren 18a, 2008.
  18. ↑ ETA: «Euskal Herria'ri E.T.A.'k dei»[Betiko hautsitako esteka], 1964-01-01. [ETAren historiako lehen agiria.]
  19. ↑ «Euskararen Herri Hizkeren Atlasa (EHHA)» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-03-16).
  20. ↑ Munarriz, Fermin. «Jose Luis Alvarez, Txillardegi: “Euskarak eraman ninduen abertzaletasunera”» Gara.naiz.eus 2010-11-14 (Noiz kontsultatua: 2022-03-16).
  21. ↑ (Gaztelaniaz) Joan Mari Torrealdai (1999): La Censura de Franco y el tema vasco, Kutxa Fundazioa, 1999. ISBN 84-7173-349-8.
  22. ↑ 1932-, Sullivan, John,. ETA and Basque nationalism : the fight for Euskadi, 1890-1986. ISBN 9781317479604. PMC 907773445..
  23. ↑ «Industrializazio garaia Euskal Herrian 1870-1930» www.ostadar.net (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  24. ↑ (Gaztelaniaz) «TEMA 6: El Movimiento Obrero y el Nacionalismo en el Paí­s Vasco» Recursos Académicos 2017-12-04 (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  25. ↑ Delgado, Pedro José Chacón. «La identidad maketa: LA MANIFESTACIÓN BURGUÉS-SOCIALISTA» La identidad maketa (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  26. ↑ «Langile-Mugimendua - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  27. ↑ (Gaztelaniaz) Zubizarreta, Idoia Estornés. (2011-03-28). «Entre partido y sindicato. Eusko Langileen Alkartasuna-Solidaridad de Trabajadores Vascos (Movimiento Socialista de Euskadi, 1969-1976)» Historia Contemporánea 0 (41) ISSN 2340-0277. (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  28. ↑ Ricardo,, Zabalza,. ETA : una historia en imágenes, 1951-1978. (Primera edición. argitaraldia) ISBN 9788416350353. PMC 944028858..
  29. ↑ Batzar, Euzkadi Buru. «La política europeísta del PNV en el exilio» www.eaj-pnv.eus (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  30. ↑ (Gaztelaniaz) «El lehendakari Aguirre y los papeles de la CIA» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  31. ↑ (Gaztelaniaz) Carlos, Jiménez de Aberasturi Corta, Juan; Koldo, SAN SEBASTIÁN,. (1991). «La huelga general del 1º de mayo de 1947 (artículos y documentos)» hedatuz.euskomedia.org (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  32. ↑ (Gaztelaniaz) Cortés, Félix Hernández. (2014). El sindicato vertical y el movimiento obrero hasta las huelgas de 1962. (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  33. ↑ a b c d Madariaga, Julen. (1977). «ETAren sorreraz mintzo» Punto y Hora (Orain S. A.) 357.
  34. ↑ SA, Baigorri Argitaletxea. (2015-06-17). «Post-Txillardegi aroa heldu denetz, aztergai «Jakin»-en» GARA (Noiz kontsultatua: 2018-05-05).
  35. ↑ a b «Txillardegiren ekarpena - Jakin.eus» www.jakin.eus (Noiz kontsultatua: 2018-05-05).
  36. ↑ Joxe, Azurmendi. (2011). «Txillardegiren ohorez: ETAren zikloa» Berria (Noiz kontsultatua: 2018-05-05).
  37. ↑ a b c Euskal Herria helburu. (2. argitaraldia) Txalaparta 1994 ISBN 8481369373. PMC 431224539..
  38. ↑ Euskadi eta askatasuna Euskal Herria y la libertad. Txalaparta 1993 ISBN 8486597870. PMC 433996393..
  39. ↑ Economía española. (2a. ed. act. argitaraldia) Ariel 2009 ISBN 9788434445574. PMC 733794609..
  40. ↑ Ramón., Tamames,. (1998). Introducción a la economía española. (23Œ ed. argitaraldia) Alianza ISBN 8420639605. PMC 39465614..
  41. ↑ Garmendia, José Mari. (). Historia de ETA. R & B Ediciones ISBN 848894747X. PMC 35756080..
  42. ↑ Joseba., Zulaika,. (2007). Polvo de ETA. Alberdania ISBN 9788496643567. PMC 180755635..
  43. ↑ G., Chamorro, Javier. (2009). Bitarte : humanidades e historia del conflicto vasco-navarro : fueros, constitución y autodeterminación. Chamorro Ediciones ISBN 9788461307111. PMC 343733933..
  44. ↑ «Klandestinitatean nola ibili jakiteko esku-liburua - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-05-07).
  45. ↑ (Gaztelaniaz) Berri, ETA. «ZUTIK! 50. Historia de ETA» www.ehk.eus (Noiz kontsultatua: 2018-05-07).[Betiko hautsitako esteka]
  46. ↑ (Gaztelaniaz) «La primera bomba de ETA | Observatorio Terrorismo» observatorioterrorismo.com (Noiz kontsultatua: 2018-05-07).
  47. ↑ (Gaztelaniaz) Carta de 339 sacerdotes vascos dirigida a los obispos de Vitoria, San Sebastián, Bilbao y Pamplona,. .
  48. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1977-10-15). «Tribuna | El olvido de los condenados por bandidaje y terrorismo» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2018-05-07).
  49. ↑ (Gaztelaniaz) Ernest LLUCH: «El problema de mi querida tierra vasca», El Mundo, 2000-11-22.
  50. ↑ a b (Gaztelaniaz) Santiago DE PABLO: «¿La primera víctima de ETA?», El Correo, 2010-06-19.
  51. ↑ (Gaztelaniaz) «Estadísticas: víctimas de ETA», Guardia Zibilaren webgunea. Noiz kontsultatua: 2011-10-26.
  52. ↑ a b Ainhoa OIARTZABAL: «Begoña Urroz afera», Berria egunkariko Igandea gehigarriko erreportaje luzea, 2011-02-20.
  53. ↑ (Gaztelaniaz) Javier NÚÑEZ: «Verdad eclipsada», Deia, 2010-02-21.
  54. ↑ Ainhoa OIARTZABAL: «Polizia agirien arabera, DRILek hil zuen Begoña Urroz haurra, ez ETAk», Berria, 2013-05-05.
  55. ↑ (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2019-06-25). «El Gobierno español reconoce que Begoña Urroz fue víctima del DRIL, y no de ETA» naiz: (Noiz kontsultatua: 2019-06-25).
  56. ↑ (Gaztelaniaz) Etxebarrieta, Jose Antonio. No podemos hablar de Paz. 1961.
  57. ↑ (Gaztelaniaz) Julen Madariaga. La insurrección en Euskadi. 1963
  58. ↑ a b (Gaztelaniaz) Casanova, Iker. ETA 1958-2008. Medio siglo de historia[Betiko hautsitako esteka]. Txalaparta argitaletxea.
  59. ↑ (Gaztelaniaz) Pau CASANELLAS PEÑALVER: «Los espejismos de 1968. Teorización de la violencia en la izquierda radical española», in María Encarna NICOLÁS MARÍN (koord.), Carmen GONZÁLEZ MARTÍNEZ (koord.): Ayeres en discusión: temas clave de Historia Contemporánea hoy, Servicio de Publicaciones de la Universidad de Murcia, 2008, ISBN 978-84-8371-772-1
  60. ↑ (Gaztelaniaz) Óscar GUTIÉRREZ: «El primer día en el que ETA asesinó», El País, 2008-06-04.
  61. ↑ Beltza. (2008). El nacionalismo vasco en el exilio. (1. argitaraldia) Txalaparta ISBN 9788481365191. PMC 646071161..
  62. ↑ https://books.google.es/books?id=sxPNX6x2wfkC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=division+entre+eta+V+y+Eta+VI&source=bl&ots=E37DicY--n&sig=Zc8q_4rmpOjpqy-Sbx1e4UnVHH8&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwj0xMOa6q_bAhUMvxQKHS6WAPQQ6AEIfTAJ#v=onepage&q=division%20entre%20eta%20V%20y%20Eta%20VI&f=false
  63. ↑ https://books.google.es/books?id=O0ReBAAAQBAJ&pg=PR27&lpg=PR27&dq=division+entre+eta+V+y+Eta+VI&source=bl&ots=iPVvAmaxJC&sig=scFkwT_w56snb7oI1PMAHMYDyXM&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwitspbp6q_bAhUD8RQKHVIkBq44ChDoAQhAMAc#v=onepage&q=division%20entre%20eta%20V%20y%20Eta%20VI&f=false
  64. ↑ Calleja, José María. (2006-12-26). «Carrero, Franco y ETA» Diario Vasco (Noiz kontsultatua: 2011-02-14).
  65. ↑ https://books.google.es/books?id=Jsns8ro5pR0C&pg=PA108&lpg=PA108&dq=division+entre+eta+V+y+Eta+VI&source=bl&ots=-GPFumrwxN&sig=j0oQoeP8H2eiIuxeMVGfxL0514g&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiFh43N6q_bAhUJkRQKHUPHDKY4ChDoAQg7MAY#v=onepage&q=division%20entre%20eta%20V%20y%20Eta%20VI&f=false
  66. ↑ http://www.publico.es/culturas/manana-me-maten-recuerda-ultimos.html
  67. ↑ http://cadenaser.com/ser/2016/11/18/politica/1479459818_207348.html
  68. ↑ https://linz.march.es/documento.asp?reg=r-56001
  69. ↑ https://web.archive.org/web/20181001070250/https://www.lavanguardia.com/politica/20111019/54233371442/eta-negociacion/index.html
  70. ↑ https://elpais.com/diario/1978/12/22/espana/283129201_850215.html
  71. ↑ Esnaola, Enekoitz. «Kronologia, testuan» Berria (Noiz kontsultatua: 2019-06-26).
  72. ↑ «Deklaratu gabeko gerra. Estatu terrorismoa Euskal Herrian» www.euskalmemoria.eus (Euskal Memoria) (Noiz kontsultatua: 2019-06-26).
  73. ↑ (Ingelesez) Berria.eus. «Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.» Berria (Noiz kontsultatua: 2019-06-26).
  74. ↑ «El pacto de Ajuria Enea» www.elmundo.es (Noiz kontsultatua: 2019-06-26).
  75. ↑ Egaña, Iñaki, 1958-. (1992). Los días de Argel : crónica de las conversaciones ETA-gobierno español. ([2a. ed.]. argitaraldia) Txalaparta ISBN 848659765X. PMC 434789799. (Noiz kontsultatua: 2019-06-26).
  76. ↑ (Gaztelaniaz) «Una oportunidad de solución nueva sobre las experiencias de Argel y Lizarra»[Betiko hautsitako esteka], Gara, 2006-03-23.
  77. ↑ Imanol Murua Uria: Esan eta Egin. Joxe Elorrietari elkarrizketa, Manu Robles-Arangiz Institutua, 2009.
  78. ↑ Mikel Asurmendi: «Petxo Idoyaga: "Kazetariek notarioak izan behar dute gatazkari begira"», Argia, 1809. zenbakia, 2001-05-27.
  79. ↑ (Gaztelaniaz) «El Supremo rebaja las condenas del 18/98 y desmonta ahora la tesis usada para cerrar "Egin" - GARA» www.gara.net (Noiz kontsultatua: 2018-05-14).
  80. ↑ (Gaztelaniaz) Espainiako Auzitegi Gorenak Egin kasuan emandako epaia, 2009-05-22.
  81. ↑ (Gaztelaniaz) «El juez Del Olmo cierra el periódico 'Egunkaria' por ser "instrumento" de ETA», El País, 2003-02-21.
  82. ↑ (Gaztelaniaz) Terra fundazioa eta EFE agentzia: «Reacciones por el cierre del diario Egunkaria», 2003-02-20.
  83. ↑ (Katalanez)(Gaztelaniaz) «Dues visions d'una manifestació contra el tancament d'Egunkaria», Contrastant, 2003-02-29.
  84. ↑ (Gaztelaniaz) «Los nacionalistas vascos responden a la clausura con indignación», El País, 2003-02-21.
  85. ↑ (Gaztelaniaz) Miguel Ángel BARROSO: «Mikel Buesa-Gorka Landaburu: La manifestación de las víctimas, a debate», ABC, 2005-06-03.
  86. ↑ (Gaztelaniaz) Teresa AGIRREAZALDEGI eta Txema RAMIREZ DE LA PISCINA (2008): «Diario Euskaldunon Egunkaria: Testigo y actor de la cultura vasca», Komunikazio ikasketen aldizkaria, 26. zenbakia, 2009, 185-209. orrialdeak.
  87. ↑ (Gaztelaniaz) Mugarik Gabeko Berriemaileak: «Reporteros Sin Fronteras pide explicaciones sobre el cierre del periódico vasco Euskaldunon Egunkaria», Mugarik Gabeko Berriemaileak, 2003-02-20.
  88. ↑ Egunkariaren aldeko Madrilgo plataformako atxikimenduak.
  89. ↑ (Gaztelaniaz) «Exdirector de Egunkaria denuncia la situación de encarcelamiento que aún vive el consejero delegado del periódico clausurado por justicia», Noticiasdot.com, 2004-05-21.
  90. ↑ (Gaztelaniaz) Espainiako Audientzia Nazionaleko Zigor Arloko epaimahaia: 27/2010 Epaia, 2010-04-12.
  91. ↑ «Su-eten iraunkorra bertan behera uztea erabaki du ETAk, gaur gauerditik aurrera», Berria.
  92. ↑ «Isaias Carrasco PSE-EEko zinegotzi ohia hil du ETAk tiroz, Arrasaten»[Betiko hautsitako esteka], Berria, 2008-03-08.
  93. ↑ «Inazio Uria enpresaburu azpeitiarra, tiroz hila Azpeitian» Berria, 2008-12-03.
  94. ↑ Atentatuaren albistea, Eitb.com[Betiko hautsitako esteka], 2009-02-23.
  95. ↑ Tiroketaren lekuko eta atxilotua galdekatzen ari dira. eitb (Noiz kontsultatua: 2010-03-17).[Betiko hautsitako esteka]
  96. ↑ (Ingelesez) BBC. Spain's Eta declares ceasefire. BBC (Noiz kontsultatua: 2010-09-05).
  97. ↑ a b (Gaztelaniaz) «ETA declara alto el fuego permanente», Gara, 2011-01-10.
  98. ↑ (Gaztelaniaz) «Lazpiur confirma que es la primera tregua sin que haya cartas de extorsión», El País, 2011-03-16.
  99. ↑ Jokin SAGARZAZU: «'Iraultza zerga' eten duela jakinarazi die ETAk enpresaburuei»[Betiko hautsitako esteka], Berria, 2011-04-29.
  100. ↑ (Gaztelaniaz) «Decisión 2011/70/PESC del Consejo, de 31 de enero de 2011 , por la que se actualiza la lista de personas, grupos y entidades a los que se aplican los artículos 2, 3 y 4 de la Posición Común 2001/931/PESC sobre la aplicación de medidas específicas de lucha contra el terrorismo»[Betiko hautsitako esteka], Europar Batasunaren webgunea.
  101. ↑ (Gaztelaniaz) «Amplia representación política, social y sindical»[Betiko hautsitako esteka], Gara, 2011-10-17.
  102. ↑ a b «ETAk borroka armatua bukatu du», Berria, 2011-10-23.
  103. ↑ Iñaki SOTO: «ETAri elkarrizketa: "Soilik herriak berma dezake prozesuaren garapena, berea da protagonismoa"»[Betiko hautsitako esteka], Gara, 2011-11-11.
  104. ↑ a b «Gobernuekin "elkarrizketa zuzena" izateko ordezkaritza bat izendatu du ETAk»[Betiko hautsitako esteka], Berria, 2012-05-16.
  105. ↑ Koldo ALDABE: «Erabakiek ez dutela bueltarik esan dio ETAk Egiaztatze Batzordeari»[Betiko hautsitako esteka], Berria, 2012-01-27.
  106. ↑ «Espainiako Barne ministroak baztertu egin du ETAren eskaintza»[Betiko hautsitako esteka], Berria, 2012-05-16.
  107. ↑ ETAren adierazpena, 2013-02-18.
  108. ↑ Esnaola, Enekoitz. (2017-04-09). «Herri urrats bat bake prozesurako» Berria.
  109. ↑ Esnaola, Enekoitz. (2017-04-10). «Luhusokoek eta Frantziak adostua izan da armagabetzea» Berria.
  110. ↑ (Gaztelaniaz) Albin, Danilo. (2018-05-02). «Euskadi, único lugar del mundo donde la paz llegará sin el apoyo del gobierno» Público.
  111. ↑ a b c d e f g «ETAk emandako su-etenak», Konponbideari begira agerkari berezia, Berria.info webgunea.
  112. ↑ a b c d e f Carmena, Manuela; Landa, Jon Mirena; Múgica, Ramón; Uriarte, Juan Maria. (2013ko ekaina). (PDF) Euskal kasuan gertaturiko giza eskubideen urraketei buruzko oinarrizko txostena.. Eusko Jaurlaritza.
  113. ↑ (Gaztelaniaz) «Jean-Serge Nérin, ocho años del último muerto a manos de ETA. Deia, Noticias de Bizkaia» Deia (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).[Betiko hautsitako esteka]
  114. ↑ (Gaztelaniaz) Razón, La. «Cronología de ETA: 60 años, 853 muertos y 77 secuestros» www.larazon.es (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  115. ↑ (Gaztelaniaz) Belaza, Mónica Ceberio. (2018-05-04). «El dolor por 854 muertos y miles de amenazados y heridos» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  116. ↑ (Gaztelaniaz) Rivas, Javier. (2017-04-08). «La violenta historia de ETA, en cifras» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  117. ↑ (Gaztelaniaz) «Las mentiras sobre ETA y el 11-M» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  118. ↑ (Gaztelaniaz) «Los doce meses en los que ETA vivió sin armas» El Independiente 2018-03-31 (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  119. ↑ (Ingelesez) inconsolata». «inconsolata» - La mejor infografía del fin de semana ha sido este...» inconsolata» (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  120. ↑ (Gaztelaniaz) Press, Europa. (2011-10-20). «ETA ha asesinado a 829 personas, de las que 506 eran miembros de las fuerzas de seguridad, 58 empresarios y 39 políticos» europapress.es (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  121. ↑ Rogelio., Alonso,. (2010). Vidas rotas : historia de los hombres, mujeres y niños víctimas de ETA. Espasa ISBN 9788467032789. PMC 639531711..
  122. ↑ (Gaztelaniaz) «Radiografía de los 86 secuestros de ETA» diariovasco.com 20150411073332 (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  123. ↑ (Gaztelaniaz) «Miguel Ángel Blanco: el viaje que atropelló a ETA. Deia, Noticias de Bizkaia» Deia (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).[Betiko hautsitako esteka]
  124. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1996-06-18). «El acercamiento de los presos busca la libertad de Ortega Lara, según el, delegado del Gobierno» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  125. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1981-02-07). «ETAm asesinó ayer a José María Ryan, ingeniero de la central nuclear de Lemóniz» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  126. ↑ a b (Gaztelaniaz) Zabalza, Ricardo. (1993). Secuestrados!: 117 días en la encrucijada vasca. Txalaparta ISBN 9788481369052. (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  127. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1995-05-11). «Los ciudadanos vuelven a lucir el lazo azul en solidaridad con Aldaya» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  128. ↑ (Gaztelaniaz) Press, Europa. (2007-03-07). «Gesto por la Paz pide respeto al significado del lazo azul y reclama que no se use en "campañas con fines muy distintos"» europapress.es (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  129. ↑ (Gaztelaniaz) elEconomista.es. Así era el negocio del impuesto revolucionario: ETA logró millones de euros extorsionando a 10.000 personas - EcoDiario.es. (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  130. ↑ (Gaztelaniaz) «A mano armada. Los inicios de la extorsión y la violencia de ETA contra el sector empresarial (1958-1977). // Armed robbery. The beginnings of ETA extortion and violence against the business sector (1958-1977).» revista.sanchoelsabio.eus (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  131. ↑ (Gaztelaniaz) Razón, La. «El «impuesto revolucionario» ha financiado a ETA desde hace 40 años» www.larazon.es (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  132. ↑ «Lazpiur: "ETAk iraultza zerga bertan behera utzi izana da inbertsiorik onena"» https://goiena.eus (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  133. ↑ (Gaztelaniaz) LaInformacion. «Se cumplen 25 años del atentado de ETA al que sobrevivió Irene Villa» La Información (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  134. ↑ «Herido el periodista Gorka Landaburu al abrir un paquete bomba en su casa» www.elmundo.es (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  135. ↑ ABC. «ETA ha provocado más exiliados del País Vasco que la Guerra Civil en toda España | Sociedad | Sociedad - Abc.es» ABC (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  136. ↑ (Gaztelaniaz) Guindo, Pablo Alcaide; Guindo, Pedro Alcaide; Fernández, Paulino García. (2006). Evolución de la población española en el siglo XX, por provincias y comunidades autónomas. Fundacion BBVA ISBN 9788496515451. (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  137. ↑ (Gaztelaniaz) Razón, La. «Arteta da voz a los 200000 exiliados del nacionalismo vasco» www.larazon.es (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  138. ↑ «Basagoiti recuerda que el PP tiene mayoría absoluta y el voto para los exiliados por la amenaza de ETA "es de justicia"» telecinco (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  139. ↑ (Gaztelaniaz) «El voto de los "exiliados" vascos o cómo manipular el cuerpo electoral» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  140. ↑ (Gaztelaniaz) «Los 200.000 o 300.000 exiliados vascos» www.malaprensa.com (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  141. ↑ (Gaztelaniaz) «La gran MENTIRA de los 200.000 exiliados vascos» Arabatik 2011-10-28 (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  142. ↑ «Rebelion. Exiliados: Los de Tafalla a Tafalla» www.rebelion.org (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  143. ↑ (Gaztelaniaz) Centro de Análisis y Prospectiva: «La kale borroka y la estrategia de ETA», Guardia Zibila.
  144. ↑ (Gaztelaniaz) «La operación de la Policía contra el terrorismo callejero permite esclarecer hasta el momento al menos once ataques de “kale borroka”»[Betiko hautsitako esteka], Espainiako Barne Arazoetako Ministerioa, 2007-10-19.
  145. ↑ (Gaztelaniaz) Mujika, Gari. (2008). «Lucha política bajo las capuchas y los cócteles» Gara (Donostia).
  146. ↑ DATOS SIGNIFICATIVOS DEL CONFLICTO VASCO, 1968–2003. Euskonews.
  147. ↑ Lopez Tena, Alfons. ««Salbuespeneko arauak kentzeko, etengabeko mobilizazioa behar da»» Berria (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  148. ↑ «Sakabanaketak 25 urte: amaitzeko garaia da» GARA 2014-09-23 (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  149. ↑ (Gaztelaniaz) «(Co)Responsables de la dispersión» GARA 2014-07-13 (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  150. ↑ (Gaztelaniaz) «ABC (Madrid) - 12/02/1998, p. 20 - ABC.es Hemeroteca» hemeroteca.abc.es (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  151. ↑ «El PNV colaboró en la política de dispersión» www.elmundo.es (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  152. ↑ «Etxerat - Sakabanaketa» www.etxerat.info (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  153. ↑ (Gaztelaniaz) «Francia cumple sus 'líneas rojas' en el primer acercamiento de etarras» ELMUNDO (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  154. ↑ Berria.eus. «Estrasburgok 'Parot doktrina' baliogabetu eta Del Rio espetxean legez kanpo dagoela ebatzi du» Berria (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  155. ↑ Berria.eus. «Estrasburgo, 'Parot doktrinaren' kontra» Berria (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  156. ↑ (Gaztelaniaz) Pastor, Carmen Paloma González. (2003). «Análisis de la Ley Orgánica 7/2003, de 30 de junio, de medidas de reforma para el cumplimiento íntegro y efectivo de las penas: examen de su constitucionalidad» Actualidad penal (40) ISSN 0213-6562. (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  157. ↑ (Gaztelaniaz) «El Congreso aprueba la prisión permanente revisable con el único apoyo del Partido Popular - RTVE.es» RTVE.es 2015-03-26 (Noiz kontsultatua: 2018-05-13).
  158. ↑ Euskal Memoria Fundazioa: Gatazkaren beste biktimak.
  159. ↑ Jokin SAGARZAZU: «Ilunpean korapiloak askatzen»[Betiko hautsitako esteka], Berria, 2012-11-30.
  160. ↑ (Gaztelaniaz) «Amnistía Internacional denuncia la ley antiterrorista», El País, 1982ko abenduaren 15a.
  161. ↑ (Gaztelaniaz) «Los derechos civiles y políticos, en particular las cuestiones relacionadas con la tortura y la detención. Informe del Relator Especial sobre la cuestión de la tortura, Theo van Boven», Nazio Batuen Ekonomia eta Gizarte Kontseiluko Giza Eskubideen Batzordea, 2004ko otsailaren 6a.
  162. ↑ (Gaztelaniaz) «Medidas antiterroristas en España», Human Rights Watch, 2004ko urtarrila.
  163. ↑ (Gaztelaniaz) «El informe forense reconoce que José Arregui fue torturado», El País, 1981eko otsailaren 17a.
  164. ↑ (Gaztelaniaz) «13 de Febrero, dia contra la tortura en Euskal Herria, Aniversario del asesinato de Joxe Arregi», 2006ko otsailaren 10a.
  165. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1986-01-09). «El análisis del agua que contenían los pulmones de Zabalza ratifica que murió ahogado en el Bidasoa» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  166. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1996-05-13). «Reportaje | El gran amañador en el 'caso Zabaltza'» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  167. ↑ (Gaztelaniaz) «Un informe del Cesid confirma que Zabalza murió en Intxaurrondo», El Mundo, 1997ko apirilaren 15a.
  168. ↑ Berria.eus. «Unai Romanok Europara jo du tortura salatzeko» Berria (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  169. ↑ «Egunkaria aurrera  » Martxelo Otamendi, Egunkariako zuzendaria: tortura salaketa» egunkaria.info (Noiz kontsultatua: 2018-05-04).
  170. ↑ «Lau guardia zibil zigortu ditu Gipuzkoako Probintzia Auzitegiak Portu eta Sarasola torturatzeagatik», Berria, 2010eko abenduaren 30a.
  171. ↑ «Urtebeteko arnasa»[Betiko hautsitako esteka], Berria, 2013-02-22.

Kanpo estekak

Wikiztegian orri bat dago honi buruz: ETA .


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Euskadi_Ta_Askatasuna&oldid=10015714"(e)tik eskuratuta