Orbaizeta
Orbaizeta[2] Nafarroa Garaiko ipar-ekialdeko udalerria da, Aezkoa ibarrean dagoena, Zangozako merindadean, Iruñetik 59 kilometro ipar-ekialdera. Iratiko basoaren mendebaldeko ate naturala. Ibarreko udalerririk jendetsuena da, eta euskaldun gehien dutenetatik hirugarrena. 2017an 200 biztanle zituen.[3]
| Orbaizeta | ||
|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | ||
 Herriko eliza eta inguruko etxeen ikuspegia. | ||
|
| ||
| Administrazioa | ||
| Estatua | Espainia | |
| Erkidegoa | Nafarroako Foru Erkidegoa | |
| Merindadea | Zangozako merindadea | |
| Izen ofiziala |
 Orbaizeta | |
| Alkatea |
Sergio Mugica Chapar (Txantxalan) | |
| Posta kodea |
31670 | |
| INE kodea |
31195 | |
| Herritarra | orbaizetar | |
| Kokapena | ||
| Koordenatuak | 42° 58′ 27″ N, 1° 13′ 43″ W / 42.974166666667°N,1.2286111111111°WKoordenatuak: 42° 58′ 27″ N, 1° 13′ 43″ W / 42.974166666667°N,1.2286111111111°W | |
  Orbaizeta Orbaizeta (Nafarroa Garaia) | ||
 Ikusi OpenStreetMapen | ||
| Azalera | 81,85 km2 | |
| Garaiera | 765 metro | |
| Distantzia | 60 km Iruñera | |
| Demografia | ||
| Biztanleria | 208 biztanle | |
|
% 50,5   % 49,5 | ||
| Dentsitatea | 2,54 biztanle/km² | |
| Hazkundea (2003-2013)[1] |
 -% 9,7 | |
| Zahartze tasa[1] | % 33,11 | |
| Ugalkortasun tasa[1] | ‰ 0 | |
| Ekonomia | ||
| Jarduera tasa[1] | % 77,78 (2011) | |
| Genero desoreka[1] | % 0 (2011) | |
| Langabezia erregistratua[1] | % 6,85 (2013) | |
| Kultura | ||
| Euskaldunak | % 36,99 (2010) | |
| Euskararen erabilera | % 9,1 (2011) | |
| Datu gehigarriak | ||
| Webgunea | http://www.orbaizeta.com | |
GeografiaAldatu
Inguru naturala eta kokapenaAldatu
Orbaizeta Aezkoako ipar-erdialdean dago, 764 metroko garaieran. Iparraldean Nafarroa Behereko Eiheralarre eta Ezterenzubirekin du muga, ekialdean Otsagabiarekin, hegoaldean Orbara eta Hiriberrirekin, eta mendebaldean Luzaide eta Orreagarekin. Bost auzo ditu: Mendikoa, San Pedro, Larraun, Orbaizetako ola eta Arrotxapea.
82,31 kilometro koadroko eremua hartzen du, Aezkoa mendia barne; izan ere, mendi zabal hau (67,11 kilometro koadro) administratiboki Orbaizetakoa bada ere, Aezkoako 9 herrien jabetza komunala da, eta Aezkoako Batzar Nagusiak kudeatzen du.[4]
Klima eta landarediaAldatu
Aezkoako gainerako herriek bezala, mendialdeko klima ozeanikoa dauka (Cfb) Köppen sailkapenaren arabera.[5] Urteko batez besteko tenperatura 8 eta 10 gradu artekoa da, eta prezipitazioak 1.400 eta 1.600 milimetro artekoak. Urteko euri egunak 130 inguru izaten dira; azarotik apirilera elurra egiten du maiz.[6]
Herrigunetik kanpo, Irabiako urtegitik gertu, 822 metroko garaieran, Nafarroako Gobernuak paratutako estazio meteorologikoa dago; hauek dira bertako balio klimatologikoak:
| Datu klimatikoak (Irabia, Orbaizeta[7]) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.5 | 22.1 | 25.2 | 29.0 | 31.7 | 36.1 | 36.6 | 37.4 | 33.2 | 28.4 | 24.8 | 17.4 | 37.4 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 7.1 | 8.1 | 12.0 | 14.1 | 17.9 | 21.5 | 23.7 | 24.2 | 20.1 | 16.5 | 10.8 | 7.1 | 15.3 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 2.4 | 2.7 | 5.8 | 8.0 | 11.5 | 14.9 | 16.7 | 16.9 | 13.5 | 10.7 | 5.8 | 2.9 | 9.3 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -0.9 | -1.1 | 1.0 | 2.9 | 6.1 | 9.4 | 11.3 | 11.5 | 8.7 | 6.5 | 2.2 | -0.3 | 4.8 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -14.6 | -13.6 | -15.7 | -5.7 | -1.9 | 2.0 | 2.7 | 2.8 | 0.8 | -3.3 | -9.4 | -14.9 | -15.7 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 217.0 | 197.4 | 174.0 | 184.7 | 144.7 | 106.0 | 70.0 | 69.0 | 117.1 | 170.4 | 245.9 | 189.4 | 1885.6 |
| Iturria: meteo.navarra.es[8] prezipizazioa: 1991-2017; tenperaturak: 1992-2017 | |||||||||||||
Orbaizetako basoetan haritz kandugabeak eta, batez ere, pagoak dira nagusi.[6]
HistoriaAldatu
Erdi Aroan Orbaizetak Aezkoako herri guztiekin batera ordaintzen zuen urteroko petxa. 1377ko suteak ia erabat suntsitu zuen herria: eliza, 30 etxe eta 26 garai kiskali ziren.[9]Joan II.a erregeak kaparetasun pribilegioa eman zien aezkoar guztiei 1462an.[6] 1771-1775 bitartean, Euskal Herriko azienda gehienak hil zituen epizootia batek; Aezkoak 3.500 behi buru galdu zituen.[9] Orbaizeta 1845ean bihurtu zen udalerri independente, Aezkoako udala desegin zelarik.[6]
1784an, Larraungo burdinola eta Aezkoa mendia bereganatu zituen Espainiako koroak, eta armak egiteko fabrika bat eraki zuen: Orbaizetako ola. Horren xedea Espainiako armada arma eta munizioz hornitzea zen. Orbaizetako ola ia mende bat egon zen martxan, eta garai hartako gerrek oso eragin zuzena izan zuten lantegiaren eguneroko jardueran. Gerretan ola erre egin zuten armadek, eta beste hainbestetan berregin zuen koroak. Lehen aldiz frantziarrek erre zuten, Konbentzio Gerran. Ondoren, Iberiar Penintsulako Gerran erre zuen Napoleonen armadak, eta hirugarren aldiz karlistek Lehen Karlistaldian. Hirugarren Karlistaldian erabat hondatu zuten karlistek, eta lantegiak beste hamar urte jarraitu zuen arren, 1882an behin betiko gelditu zen.[10]
XX. mende hasieran, Aezkoako indiano batzuek “El Irati S.A.” enpresa sortu zuten. Nafarroako industrializazioan garrantzia handia izan zuen enpresa horrek, Irabiako urtegia eta Betolegi eta Irabiako zentralak eraiki zituen Orbaizetako lurretan.[11]
DemografiaAldatu
Aezkoako gainerako herriek bezala, Orbaizetak biztanle anitz galdu ditu XX. mendearen erdialdetik hona; 1950ean 537 bizilagun zituen, eta 200 besterik ez 2017an.[3]
| Orbaizetako biztanleria |
|---|
 |
| Datu-iturria: www.ine.es |
PolitikaAldatu
Udal hauteskundeakAldatu
2007an Orbaizetako alkate kargurako Agrupación Electoral Independiente Orbaiceta (AEIO) aurkeztu zen, eta Jesus Maria Eginoa Barberena aukeratu zuten. Baliogabeko botoak 46 izan ziren (botoen %13,33) eta 47 boto zuri izan ziren (botoen %45,19). Abstentzioa %46,67koa izan zen. 2011ko udal hauteskundeetan ere zerrenda bakarra aurkeztu zen, kasu honetan Txantxalan izenekoa. Fermin Erdozain Larrañeta atera zen alkate. 2015ean, Txantxalan bakarrik aurkeztu zen, eta Sergio Mugica bilakatu zen alkate.
| Urtea | Alderdia | Botoak | Zinegotziak |
|---|---|---|---|
| 1979 | Agrupación electoral independiente Orbaiceta | - | 4 |
| Gure Aezkoako Herria | - | 3 | |
| 1983 | Agrupación electoral Gazteak | 115 | 4 |
| Gure Aezkoako Herria | 80 | 3 | |
| 1987 | Agrupación electoral Gazteak | 100 | 7 |
| 2003[12] | Agrupación electoral independiente Orbaiceta | 75 | 5 |
| 2007[13] | Agrupación electoral independiente Orbaiceta | 40 | 4 |
| 2011[14] | Txantxalan | 97 | 5 |
| 2015[14] | Txantxalan | 95 | 5 |
AlkateakAldatu
| 2007-2011 | Jesús Maria Eginoa Barberena | AEIO |
| 2011-2015 | Fermin Erdozain Larrañeta | Txantxalan |
| 2015-2019 | Sergio Mugica Chapar | Txantxalan |
UdaletxeaAldatu
- HELBIDEA: San Pedro kalea, 51
Azpiegitura eta garraioakAldatu
Conda autobus konpainiaren Orbaizeta eta Iruñea bitarteko lineak herrian du hasiera; honako ibilbidea egiten du:
EuskaraAldatu
2010ean biztanleen %37 euskalduna zen, ibarreko ehunekorik handienetakoa. Horietako batzuk aezkeraaz mintzatzen dira, bertako euskalkiaz. Herriko gazteak (25-30 urtetik beherakoak) euskaldunak dira, derrigorrezko ikasketak D ereduan egin dituztelako. Nafarroako Foru Komunitateko 1986ko Euskararen Legearen arabera, eremu euskaldunean dago.
KulturaAldatu
Jaiak eta ospakizunakAldatu
Jaiak ekainaren 29an ospatzen dira, San Pedroren omenez. Horrezaz gain, San Esteban ermitara erromeria egiten da uztailean, eta abuztuaren erdialdean Aramuñoko Amarenera joan ohi da.[15] Inauteetan gazteak etxez etxe ibiltzen dira eskean, soinua lagun dutela. 2008tik aitzina, lehengo inauteetako pertsonaiak (madamoak, madamak eta muzuzarko edo mozorroak) berreskuratu dituzte, eta baita Joko-dantza ere.[16]
GR 11 ibilbideaAldatu
Pirinioetako hegoaldeko isurialdea zeharkatzen duen GR 11 ibilbidea udalerri honetatik igarotzen da.
Ondasun nabarmenakAldatu
Herriko etxe asko berritu badira ere, estilo gotikoko leiho, arku eta giltzarriak ikus daitezke.
- San Pedro eliza, XII. mendearen amaieran edo XIII.aren hasieran egindakoa. XVI. mendean birmoldatua izan zen, batez ere gangak eta atelada. Nabe bakarrekoa da, hiru tartetan banatua, gehi burualde poligonala. Erretaula XVIII. mendearen hasierakoa da, barrokoa. San Pedrorena da irudirik aipagarriena.[17]
- San Esteban ermita, Azalegi mendian dagoena, herritik bi ordura oinez. 1794. urtean, Konbentzio Gerran, frantsesek erraustu zuten. Erretaula Aribera eraman zuten, eta bertan dago gaur egun. XX. mendearen erdialdean berreraiki zuten. Abuztuaren 3an erromerian joaten da bertara.[17]
- Garaiak: Etxegarai etxeko garaia, Estankero etxeko garaia eta Larraineta etxeko garaia.
- Orbaizetako arma-ola. Karlos III.a Espainiakoak 1784an sortua, ehun urtez egon zen martxan. Interes Kulturaleko Ondasunen zerrendan sartua da, eta zaharberritze proiektua abiarazi dute.[18]
Orbaizetako Olako eliza.
- Urkuluko dorrea. erromatar dorrea da, Urkulu mendiaren kaskoan dagoena. K.a. I. mendea eraiki zuten, Akitaniaren konkista ospatzeko ziur asko.[19] XIX. mendeko gerretan zelatari-dorre gisa erabili zuten.
- Soroluze. Soroluzen dagoen lubaki egiturak kostaldetik Orhirainoko gotorleku-kateko zati zen. XVIII. eta XIX. mendeetako gerrateetan eraiki zuten.
- Arlekiko gaztelua. Harri handiz osaturiko eraikin misteriotsua da. Horren inguruan datu zehatzik ez badago ere, Erdi Arokoa izan daiteke. Hiru altueratan egituratua dago eta bi korridorek inguratzen dute gotorlekua. Olatik abiatzen den xendari jarraituz irits daiteke hara. Aeskoako eta Iratiko oihaneko ikuspegi ederrak daude.
- Arburuako behatokia. Orbaizeta herritik abiaturik Arburura daraman bidea jarraituz iristen da;a bertatik ibarreko zenbait herri eta Irati ibaia ageri dira.
Ikus, gaineraAldatu
ErreferentziakAldatu
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira Udalbiltza.
- ↑ Euskaltzaindia 155. araua: Nafarroako udal izendegia.
- ↑ a b Navarra: Población por municipios y sexo. 2017 ine.es . Noiz kontsultatua: 2018-10-10.
- ↑ Ibarraren Batzar Nagusia aezkoa.com . Noiz kontsultatua: 2018-10-19.
- ↑ Nafarroako meteorologia eta klimatologia: Pirinioaldea meteoeu.navarra.es . Noiz kontsultatua: 2018-10-11.
- ↑ a b c d Orbaitzeta enciclopedianavarra.com . Noiz kontsultatua: 2018-10-20.
- ↑ Irabiako estazio automatikoa, meteo.navarra.es
- ↑ Irabiako estazio automatikoa: fitxa klimatikoa, meteo.navarra.es
- ↑ a b Orbaizeta: historia orbaizeta.com . Noiz kontsultatua: 2018-10-21.
- ↑ Arrizurieta, Irune Olaren zori txarra Berria egunkaria, 2011ko irailak 21, CC BY-SA 4.0, berria.eus . Noiz kontsultatua: 2018-10-21.
- ↑ Castiella Rodríguez, María "El Irati S.A.". Una empresa diversificada: electricidad, montes, destilería y ferrocarril Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, Año nº 53, Nº 197, 1992, págs. 697-726, navarra.es . Noiz kontsultatua: 2018-10-21.
- ↑ Elecciones locales 2003: Orbaitzeta elmundo.es . Noiz kontsultatua: 2018-10-22.
- ↑ Elecciones locales 2007: Orbaizeta elpais.com . Noiz kontsultatua: 2018-10-22.
- ↑ a b Elecciones locales 2015: Orbaizeta elecciones.mir.es . Noiz kontsultatua: 2018-10-22.
- ↑ Festak eta usadioak orbaizeta.com . Noiz kontsultatua: 2018-10-22.
- ↑ Inauteria orbaizeta.blogariak.net . Noiz kontsultatua: 2018-10-22.
- ↑ a b Arozamena Ayala, Ainhoa Orbaizeta Auñamendi Eusko Entziklopedia, aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus . Noiz kontsultatua: 2018-10-22.
- ↑ Orbaizetako arma fabrika turismo.navarra.es . Noiz kontsultatua: 2018-10-22.
- ↑ Orbaizeta Atlas del Patrimonio Artístico y Cultural, lebrelblanco.com . Noiz kontsultatua: 2018-10-22.
Kanpo estekakAldatu
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Orbaizeta  |
| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa |
- Orbaizetako udalaren webgunea, orbaizeta.com
- (Gaztelaniaz) Orbaizetari buruzko informazioa Nafarroako gobernuaren webgunean, navarra.es
- NA-2030 errepidea Orbaizeta parean Google Street View-n.