Orbaizeta
Orbaizeta[3][a] (aezkeraz: Orbaxta)[b] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 65,2 kilometrora. Altuera 716 eta 1466 metro artekoa da, eta 82,31 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 191 biztanle zituen.
| Orbaizeta | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||
.jpg) Herriko aireko ikuspegia iparraldetik | |||||||||
| |||||||||
 | |||||||||
| Kokapena | |||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||
| Eskualdea | Pirinioak | ||||||||
| Administrazioa | |||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||
| Mankomunitatea | Bidausi | ||||||||
| Izen ofiziala |  Orbaizeta | ||||||||
| Alkatea (2015-2023) | Sergio Mujika Txapar (Txantxalan) | ||||||||
| Posta kodea | 31670 | ||||||||
| INE kodea | 31195 | ||||||||
| Herritarra | orbaizetar, orbaixtar | ||||||||
| Geografia | |||||||||
| Koordenatuak | 43°00′10″N 1°13′18″W / 43.00289434°N 1.22177965°W43°00′10″N 1°13′18″W / 43.00289434°N 1.22177965°W | ||||||||
| Azalera | 82,31 km² | ||||||||
| Garaiera | 716-1466 metro | ||||||||
| Distantzia | 65,2 km (Iruñetik) | ||||||||
| Demografia | |||||||||
| Biztanleria | 191 (2021:  −1) | ||||||||
| |||||||||
| Dentsitatea | 2,32 biztanle/km² | ||||||||
| Zahartzea[1] | % 33,11 | ||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 0 | ||||||||
| Ekonomia | |||||||||
| Jarduera[1] | % 77,78 (2011) | ||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||
| Langabezia[1] | % 6,85 (2013) | ||||||||
| Euskara | |||||||||
| Eremua | eremu euskalduna | ||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 33,90 (2018: %-3,09) | ||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||
| Sorrera | 1845 (independentzia) | ||||||||
| Webgunea | www.orbaizeta.com | ||||||||
Iparralderago dagoen Aezkoa herria da, populatuena. Iratiko atarian egoteak eta arma-fabrikak interes turistiko handiko gune bihurtzen dute. Irati ibaiaren gaineko terraza batean dago, eta ibarrako arkitektura tipikoa du. Bertan, etxeek fatxada zuriak dituzte, arrosa-harrizko ukituekin eta egurrezko dekorazioekin. Teilatuak, bi isurkikoak, amiantozkoen eta teilazkoen artean banatzen dira. Bere muinean Urkuluko dorrea dago, K.a. I. mendeko erromatar eraikuntza.
Aezkoa ibarran kokatuta da, baina 1845etik udalerri independentea da. Bertako biztanleak orbaizetarrak (aezkeraz: orbaixtarak) dira.
IzenaAldatu
Orbaizeta edo Orbaxta toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Orbaiceta ("orbaizzéta" ahoskatua)
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Orbacita (1253)
- Orbayceta (1253)
- Orbayçita (1350)
- Orbayceta (1366)
- Orbayceta (1532)
- Orbaiceta (1802)
- Orbaizeta (1847)
- Orbaxta (1872)
- Orbasta (1911)
- Orbaizeta (1926)
- Orbaiceta (1953)
- Orbaizeta (1974)
- Orbaitzeta (1989)
- Orbaizeta (2010)
EtimologiaAldatu
Orbaizeta edo Orbaxta izen iluna da, eta esanahi ezezaguna du. 1990etik 2010era, ofizialki Orbaitzeta izendatu zuten, Euskaltzaindiak babestuta, baina ordutik Orbaizeta izatera igaro zen, akademiak zuzenketa egin ondoren. Jatorria ondoko Orbara herriarekin partekatzen du; izan ere, badirudi bien hitz nagusia, orba, berbera dela. Orbaxta lagunarteko uzkurdura bat da, Auzperri edo Otsagi bezala, inguruko hizkeran (aezkera) erabilia, baina bere esanahia Orbaizeta izenaren berdina da.
Lehenengo terminoa orba da eta, Orbaitz lekuizenarekin estuki lotuta dagoela uste da, baita Orbaibar izenarekin ere, eta probabilitate gutxiagorekin Orhi eta Orreriaga (Orreaga izen zaharra) izenekin. Jatorriari buruzko hipotesiak ugariak dira. "Orri", orbe (Orbetzu izenan ere, Zeberion, egongo zen izena) edo izen propio bat (Orbaicus) izan daitekeela esaten da. Azken kasu horretan, Agoitz edo Beraskoitz bezalako toponimo asko argitzea erraztuko luke, baina izugarri zailduko luke Orbaizeta bera, -eta (ugaritasun-lekua) atzizkia ezin baita pertsona baten izenari lotuta egon. Patxi Salaberriren irtenbidea honakoa litzateke: -eta ez Ureta edo Xareta izenen ugaritasunezko atzizki bera izatea, baizik eta jatorri erromantzeko txikigarri bat, Larrageta ("Larraga txikia") edo Billabeta ("Billaba txikia") izenen agertzen den bera, baina zalantza handiak sortzen dira, herri horiek, jatorrian, Larraga eta Villava (Atarrabia) deitzen baitziren, eta, izen bereko herrietatik bereizteko, txikigarria gehitu zitzaien. Baina Orbaizetaren lehen aipamena, berriz, Orbayceta eta ez Orbayç.
Mikel Belaskok adierazi zuenez, Orbaizeta izena orba + itz + ita eraikuntzetik etorriko litzateke, eta -ita atzizki Irurita izeneko atzizki bera izango litzateke. Bere nahasmena ohikoa da historian zehar; izan ere, batzuetan eta bezala agertzen da, eta beste batzuetan ita bezala, eta ahozko hizkuntzan aldaketa egitea erraza da, batez ere kontuan hartuta aezkeran a > e izatera pasatzen direla eta, beraz, e > i norabideren arteko aldaketa gerta daitekeela. Hala ere, -ita atzizkiren esanahia ere ez da ezagutzen.[5]
EzaugarriakAldatu
ArmarriaAldatu
Orbaizetako armarria Aezkoako armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[6]
| « | Hondo zuri batez eta aurrean haritz berde batez osatuta dago, basurde beltz bat bere oinetan. Uhinak dituen ertz gorri bat du. | » |
BanderaAldatu
Orbaizetako bandera Aezkoako bandera da. Bandera honek Aezkoako armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Aezkoa" inskripzioa duela ere.
GeografiaAldatu
Orbaizeta Aezkoa ibarran barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Erroibar eta Zaraitzu ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Irati ibaiak, Aragoi ibaiaren adarrak.
MugakideakAldatu
Inguru naturala eta klimaAldatu
Herrigunea 762 metrotan kokatrik dago eta orografia menditsua du, guztiak 1 500 metrotik beherako tontorrak. Pirinio Garaiaren eta Beherearen arteko trantsizio-eremu bat da, eta, beraz, mendietan txertatutako mendigune harritsuak ere badaude: Aitza (1.055 m) mendebaldean eta Ugain (1.072 m), ekialdean Harri Eder Gaina (1.175 m) eta Ugaibel (1.243 m), iparraldean Urkiarreta (999 m), Idorgain (998 m) eta Berabez (1.021 m) eta hegoaldean Berrendi (1.351 m).
Olaren (830 m) inguruneetan, bestela, mendebaldean Murukoa (1.223 m), Arlagain (1.058 m) eta Arlekiako gazteluaren hondarrak, ekialdean Mendilatz (1.348 m) eta iparraldean Urkulu (1.423 m) ditugu. Mendebalderago, Ortzantzurieta (1.566 m), eta ipar-ekialderago Errozate (1.345 m) eta Arpeako leizea.
Haritz eta pago baso izugarriek erakargarri egiten dute Aezkoako paisaia, Irati ibaiaren ur biziak osatzeko.
Azken hamarkada hauetako klima aldaketa gertatu arte, neguak elurte oparoak eskaintzen zituen Aezkoan, eta udak, berriz, leunak eta atseginak.
Estazio meteorologikoakAldatu
Aezkoan dagoen Abaurregaina udalerrian, itsasoaren mailatik 1050 metrora, Nafarroako Gobernuak 1931an jarritako estazio meteorologikoa dago.[7] Gainera, 1971an, beste estazio meteorologiko bat inauguratu zen Aribe udalerrian, itsasoaren mailatik 701 metrora.[8] Aribeko estazioa da Orbaizetarako balio egokienak ematen dituena, hurbilen dagoena baita.
 Datu klimatikoak (Aribe, 1972-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.0 | 21.0 | 24.0 | 27.0 | 31.0 | 35.0 | 38.0 | 37.0 | 35.0 | 28.0 | 22.0 | 21.0 | 38.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 7.4 | 8.4 | 11.5 | 13.1 | 17.2 | 21.5 | 24.3 | 24.5 | 21.1 | 16.0 | 10.6 | 8.0 | 15.3 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 3.5 | 4.2 | 6.6 | 8.3 | 11.9 | 15.7 | 18.1 | 18.1 | 15.0 | 11.2 | 6.5 | 4.2 | 10.3 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -0.4 | -0.1 | 1.7 | 3.5 | 6.6 | 9.8 | 11.8 | 11.7 | 8.8 | 6.3 | 2.4 | 0.3 | 5.2 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -16.0 | -14.0 | -15.0 | -6.0 | -2.0 | 1.0 | 2.0 | 2.0 | -1.0 | -4.0 | -11.0 | -14.0 | -16.0 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 142.5 | 138.5 | 131.7 | 143.8 | 116.3 | 72.0 | 50.9 | 53.6 | 91.1 | 139.2 | 165.0 | 148.0 | 1392.6 |
| Euri egunak (≥ 1 mm) | 12.6 | 11.8 | 11.5 | 13.5 | 13.3 | 8.2 | 5.6 | 6.9 | 8.2 | 12.1 | 12.6 | 12.3 | 128.6 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 2.5 | 2.8 | 2.7 | 1.6 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.1 | 1.6 | 12.3 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9] | |||||||||||||
HistoriaAldatu
HistoriaurreaAldatu
Paleolitoaren amaierako presentziari buruzko datuak daude (Zatoiako leizean aurkitutako 10 000 urteko antzinatasuneko aztarnak eta Aizpeakoa 8 000 urtekoak). Neolito garaikoak monumentu megalitiko ugari daude. Inguruko metal aberastasuna eta Orbaizeta eta Ezterenzubi arteko Azpegi mendatean aurkitutako aztarnak kontuan hartuta, metalurgia ezagutu zutela uste da. Jarduera horrek XIX. mendera arte iraun zuen Burdinezko Munizioen Fabrikan.
Erdi AroaAldatu
Erdi Aroko lehen mendeetako iluntasunean, Aezkoako ibarraren eta bere herrien eraketa ezkutatzen da. Iruñeko monarkia IX. mendean ezarri aurretik ere bazen Aezkoako komunitatea. Suposatzen denez, aetzak Orreagako guduan ere parte hartu zuten (778. urtea), non Karlaundi eta bere armada garaituak izan ziren, eta Europa osoan ospetsu egin zen Errolanen kantua, non Errolan enperadorearen izurde eta ilobaren heriotza kontatzen den.[10]
Aezkoako herri guztiek bezala, Orbaizetak urteroko petxa ordaindu beharra zeukan. Horrezaz gainera, beste ordainketa bat egin behar izaten zioten koroari, “ehiztariak” izateagatik. 1462an, Joan II.a erregeak kaparetasun pribilegioa eman zien aezkoar guztiei.[11] XIX. mende hasierara arte, Aezkoako alkateak eta herritarrek aukeraturiko erregidore batek gobernatzen zuten herria.[11]
Ibarreko elizei dagokienez, ustez Antso Larrosa (1134-1135) gotzainak Orreagako ospitalera transferitu zituenak eta erromatar aita santuek (1137, 1203 eta 1218) horrela berretsi zituztenak, jasota dago Abaurregaineko, Abaurrepeko eta Garaioako elizak benetan Eugenio IV.a aita santuak 1441ean kolegiatari gehitu zizkiola. Erregearen laguntza jaso zuen 1319an, haranak urtean 600 soldata ordaintzen baitzituen afari gisa. 1377ko suteak ia erabat suntsitu zuen herria: eliza, 30 etxe eta 26 garai kiskali ziren.
XV. mendearen bigarren erdian agaramondarren eta beaumondarren arteko borrokek ondorio tamalgarriak ekarri zizkioten ibarrari, agaramondarren bandoan mantendu baitzen. Beaumondarrek herriak erre, ondasunak lapurtu eta jende asko hil zuten.
Aro ModernoaAldatu
Aezkoak goranzko joera demografikoa izan zuen XVI-XVIII. mendeetan. XVI. mendean jazarritako sorginkeria-praktiken eszenatoki izan zen. Eremu horretan, Nafarroako konkistaren ondoren, goinabartarren eta baxenabartarren arteko harremanen historiaren ezaugarri diren mugako istiluak gertatu ziren, bereziki larreen kontuengatik. 1595ean, zehazki, berrogeita hamar garazitar banda batek Hiriberri eraso zuen, Joan Iriarte hilez zauritu eta Martin Berria eskribaua hil zuen. Abizenaz, Hiriberri, Garralda eta Garaioako kanpaiez, ibarreko alkate eta kapitain Antso Elizondoren aginduz deiturik, sarkinak preso hartu zituzten. Mugako posizio horrek aukera ematen zien, hala ere, muga-zergen legedia errazago urratzeko. 1612an erregeordeak aetzak eta mugako beste ibarra batzuetako bizilagunak indultatu behar izan zituen ogia eta ardoa esportatzeagatik jarritako isunengatik.[12]
Frantziarekiko gerretan, beren mendiak defendatzeko obligazioa zuten, beren alkate eta kapitainaren agindupean, eta harana uztera behartu gabe. Horregatik, XVIII. mendearen hasieran, Erresumako Gorteei memoria bat aurkeztu zieten, erregeordeak Auritz eta Orreagako mendiak defendatzera eta, ondoren, Zangoza defendatzera joateko aginduen aurka. Mende honetan ibarreko bizitza markatzen duten hiru gertaera nabarmentzen dira. Lehena, 1774tik 1775era bitarteko azienda-izurritea da, Nafarroako ia behi-azienda guztia deuseztatu zuena. Bigarrena, Orbaizetako Munizio Fabrikaren eraikuntza izan zen. 1784an, Larraungo burdinola eta Aezkoa mendia bereganatu zituen Espainiako koroak, eta armak egiteko fabrika bat eraki zuen: Orbaizetako ola. Horren xedea Espainiako armada arma eta munizioz hornitzea zen. Orbaizetako ola ia mende bat egon zen martxan, eta garai hartako gerrek oso eragin zuzena izan zuten lantegiaren eguneroko jardueran. Gerretan ola erre egin zuten armadek, eta beste hainbestetan berregin zuen koroak. Lehen aldiz frantziarrek erre zuten, Konbentzio Gerran. Ondoren, Iberiar Penintsulako Gerran erre zuen Napoleonen armadak, eta hirugarren aldiz karlistek Lehen Karlistaldian. Hirugarren Karlistaldian erabat hondatu zuten karlistek, eta lantegiak beste hamar urte jarraitu zuen arren, 1882an behin betiko gelditu zen.[13]
Horren ondorioz, ibarreko mendien gaineko jabetza eta eskubideak galdu ziren, 1984ra arte itzuli ez zirenak. Hirugarrena, Konbentzioaren Gerra da (1793-1795), non ibarreko herri gehienak suntsituak izan ziren, baita setioen xede nagusi izan zen munizio-fabrika ere. 1794ko udan frantziarrek 247 etxe, eliza, garai eta borda erre zituzten. Aezkoako herriek gero Nafarroako Foru Aldundira eraman zituzten memorialek ez dute, antza, handik gutxira 1802ko Historiaren Akademiaren Hiztegian irakur daitekeena puzten. Hiztegi horretan esaten denez, ibar osoan 208 etxe zeuden, eta gerran ia erabat hondatuak izan ziren; beraz, jabeak berreraikitzen saiatzen diren arren, haietako asko oraindik ere etxolatan bizi dira.[14]
Aro GaraikideaAldatu
Aezkoa erregibar zen, baina, beharbada, bere muga-egoeragatik, erregeordea bere administrazioan sartzen zen, eta berak izendatzen zituen alkatea eta kapitaina; gainera, herri bakoitzak bere bizilagunen artean erregidore bat aukeratzen zuen. Ibarreko batzarre da, egungo Aezkoako Batzarre Nagusiaren aitzindaria.
Iratiren gainean, XXI. mendearen hasieran, bi irin-errota eta beste hainbeste batan zeuden. Bere abeltzaintza-ekonomiaren garrantziak azaltzen du 1724an Nafarroako Gorteetara eraman zuen memoriala, Gaztelako, Aragoiko eta Frantziako azienda txikiak sartzea debekatzeko.
1807an, erregeren aginduz, Aezkoako eta beste ibar batzuetako nobleak arma-zerbitzutik kanpo utzi zituzten. Baina, hurrengo urtean, frantziarren inbasioa jasan zuen Nafarroako lehen lurraldeetako bat izan zen, Iberiar Penintsulako Gerra hasi zenean. Orbaizetako ola izan zen Aezkoako inbaditzaileen helburu nagusia, nahiz eta honek ere tropak eta Frantzisko Espotz Minako gerrillariak mantentzen lagundu behar izan.[15]
1821-1823an, berriz ere, Erregezaleen matxinadaren eremua izan zen. Gainera, Karlistaldi guztiek arma fabrikari ere eragin zioten, baita ibarreko beste herri batzuei ere, eta suntsipen handia eragin zuten. Horren ondorioz, XIX. mendearen amaieran, 1873an, fabrika behin betiko itxi zen, eta urte batzuk geroago enkantera atera zen.
XX. mendea mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 1 000 biztanle inguru izateraino. Emigratzaileen artean, zati handi batek Amerika izan zuen helmuga. Abiatu zirenen artean, hiru pertsona nabarmentzen dira, han dirutza egin ondoren, ibarrera itzuli eta beren aberastasunaren zati bat azpiegiturak, enpresak eta enplegua sortzeko eman zutenak.[12]
XX. mendea mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 300 biztanle inguru galtzeraino.[16]
DemografiaAldatu
2021 urteko erroldaren arabera 191 biztanle zituen Orbaizetak.[17]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 527 | 803 | 769 | 584 | 555 | 559 | 541 | 564 | 556 | 590 | 537 | 537 | 436 | 366 | 290 | 258 | 234 | 217 | 191 |
EkonomiaAldatu
Nafarroako goi Pirinioaldeko berezko laboreak. Mendiak eta larreak dira nagusi, eta horien aberastasun nagusiak abeltzaintza eta baso-ustiapena dira. XX. mendearen hasierara arte, orraziak, koilarak eta egurrezko eta zapi zakarrezko sardexkak egiten ziren tokiko janzkera tradizionalerako.
Baso asko daude oraindik, nahiz eta gehiegizko ustiapena jasan duten, batez ere azken urteetan. Pagoek eta haritzek estaliko lukete, egoera naturalean, ibarraren zatirik handiena; Abaurrean bakarrik agertzen da pinu gorria, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarraren proprioa. Ibarraren iparraldeko eta hegoaldeko mendietan pagadi garrantzitsuak daude, Garralda, Aria eta Aribeko behealdeetan hariztiak.
Aezkoa abeltzaintza ibarra izan da beti. Hala ere, lanbide horrek atzerakada handia izan du XX. mendean, bereziki transhumantziaren galeran (lehen Errege Bardearaino joaten zen Milagro-Aezkoa errege-abelbidea zela eta). Nabarmentzekoa da idien eta behien desagerpena, nekazaritzako mekanizazioari esker. Haragitarako behi-aziendak dira nagusi, arraza piriniarra eta pardoalpinoa dutenak. Nekazaritzak garrantzi txikia du. Lehorreko lurrak behera egin du, eta belardi artifizialak, berriz, gora 1970era arte, eta behera gero. Landatutako azaleran hazitarako patataren eta bazka-landareen nolabaiteko aurrerapena egon da; gero eta gehiago esku hartzen du ukuiluko aziendaren elikadurak, mendian artzaintzarekin lortzen denaren osagarri gisa. Basoen ustiapena aberastasun potentziala da, eta batzuetan erreala, bailarako komunitatearentzat eta udalentzat, partikularrentzat baino gehiago; zura 1940-1950 urteetara arte garraiatzen zen almadien sistematik, ibaian behera zeharkatzen zutena, lehenengo Irati ibaia eta gero Aragoi eta Ebro ibaiak.
PolitikaAldatu
Orbaizetako udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Orbarako Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Sergio Mujika Txapar da, Txantxalan hautagai gisa aurkeztu zena.
HauteskundeakAldatu
Udal hauteskundeakAldatu
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Txantxalan | - | - | - | - | - | - | - | - | 5 | 5 | 5 |
| Orbaizetako Talde Independentea | 4 | - | - | - | - | - | 5 | 4 | - | - | - |
| Orbaizetako Independenteak | - | - | - | - | - | 3 | - | - | - | - | - |
| Gazteak | - | 3 | 7 | 7 | - | - | - | - | - | - | - |
| Gure Aezkoako Herria | 3 | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
1995eko hauteskundeak izan ezik, Orbaizetan beti aurkeztu izan da zerrenda bat gutxienez (bi arte, lehenengo deialdietan). 1979an eta 1983an izan ezik, non eserlekuak banatu ziren, gainerako alderdiak automatikoki sartu ziren alkatetzara, beste aukerarik ez zegoelako. Duela urte batzuetatik, Txantxalan hautagaitzak gobernatzen du.
Foru hauteskundeakAldatu
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
UdalaAldatu
Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
Egungo banaketaAldatu
Orbaizetako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Sergio Mujika Txapar da, Txantxalan zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:
- Sergio Antxorena Legaz (Txantxalan)
- Unai Landa Arcelus (Txantxalan)
- Joseba Bizkai Beltzuntze (Txantxalan)
- Iñaki Larrañeta Arrese (Txantxalan)
AlkateakAldatu
1979tik, Orbaizetak 7 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[18] | |
| Pedro Legaz Hualde | 1979 | 1983 | Orbaizetako Talde Independentea | |
| Juan Jose Bizkai Zalba | 1983 | 1987 | Gazteak | |
| Jesus Mari Txapar Apezarena | 1987 | 1995 | Gazteak | |
| Jesus Mari Txapar Apezarena | 1995 | 1999 | kudeaketa-batzordea | |
| Jorge Eginoa Txapar | 1999 | 2003 | Orbaizetako Independenteak | |
| Jesus Mari Eginoa Barberena | 2003 | 2011 | Orbaizetako Talde Independentea | |
| Fermin Erdozain Larrañeta | 2011 | 2015 | Txantxalan | |
| Sergio Mujika Txapar | 2015 | jardunean | Txantxalan | |
GarraioaAldatu
Nafarroako Autobus Konpainiak Aezkoa Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
KulturaAldatu
EuskaraAldatu
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Aezkoako herri guztiak sailkatu zituen, behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[22]
Koldo Zuazok, 2010ean, Aezkoak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.[23]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Aezkera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Aezkoako mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, hamar bat aezkerazko euskaldun behintzat baziren, baina horietako bat besterik ez zen 50 urtetik beherakoa.
Euskararen Foru LegeaAldatu
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legeari jarraituz, Aezkoa eremu euskalduneko udalerria da. 2018eko erroldan, herritarren % 33,90ek zekien euskaraz.
JanzkeraAldatu
.jpg)
Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Aezkoa ibarreko bizilagunak eta bertakoak beren oihal zuri-beltzezko jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta beltzez tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten galtzerdiak, txupak, basapiztiak eta golillak, kaputxa txikiarekin erabiltzen zituztenak, mahuka bikoitzekoak, bizidun haragitsuekin, eta haietako batzuk eliza, ezkontza, bataio eta Ibarreko Batzarretako eginkizunetarako gala-jantziak ziren.
MusikaAldatu
Resureccion Maria Azkuek bere Euskal Kantutegi Herrikoia argitaratu dituen narrazio, maitasun, areka, erlijioso, elegia eta erronda kantu batzuk jaso ditu. Eguberrietako kantak aipa daitezke aipagarritzat. Guztiak aezkeraz daude. Hauek dira: Eguberri, Birjiña Arantzazukoa, Ama Birjiña, Nora zoazun erran daztazu, Abu nina, Katalina, Ea Mea, Gure Jesus, Kristi on batek, Ttakur ttiki gorritto bat, Sugea dabil bularrez, Kantatzen bear det asi, Arrosaren botigak eta Sujet eder bat.[24]
MitologiaAldatu
Hainbat pertsonaia mitologiko ezagun daude ibarran:[25]
- basajaun eta basandere: basoetako jaun-andreak dira Iratiko Oihaneko ezagunenak, bertako sei kobazulotan bizi baitira. Orhi mendikoa nabarmentzen da, Donibane egunean kea ateratzen duen tximinia batekin. Kristautasunak, jentil hauen aurkako borrokan, Ibañetako San Salbatzailearen baseliza, Otsagabiako Muskildako Andre Mariaren baseliza eta Orreagako Andre Mariaren eliza osatutako zirkulu magiko batean giltzapetu zituen. Luzaidera ihes egin dezakete apaiza uxatu dutelako. Izaki iletsuak dira, altuak eta hanka borobildua dutenak. Bera, oso ederra, biluzik ibili ohi da edo traje dotoreak eramaten ditu. eilalamiei bezala, ez zaizkie ardi zuriak gustatzen, eta, beraz, artalde beltz bat dute. Mugitzeko, arra sorbaldan jartzen du, jarrai diezaioten. Basajaun paseatzen entzuten dutenean artzainak lasai ibiltzen dira, badakite otsoek ez diotela artaldeari erasoko.
- eilalamiak (aezkeraz; laminak): sirena bihurriak dira. Ile luzeak eta ahate oinak dituzte. Kobazuloetan bizi dira, eta urrezko orrazi batez gain, altxorrak ere badituzte, artzainei erakargarri egiteko. Jendea beldurtzen dute, gauez tximinietatik sartzen dira eta horregatik batzuk zigortuak izan dira, Luzaiden adibidez, 200 urtez Laminenxamindeia kobazuloan bizitzera kondenatuak izan zirenak. Ligikoa bezalako zubiak edo Mendibeko trikuharriak eraiki dituzte. Aezkoan ere oso ezagunak izan dira. Eilalamiek ikasle ilegorri ederrak eta gauez irteten ziren neska iruleak jazarri dituzte. Baten bat ez da inoiz itzuli. Hainbeste gogaituta, Abaurrepeko Santa Engrazia baselizan bizi ziren moja batzuk kanporatzea lortu zuten.
- unaia: Iratiko Oihanean sortutako pertsonaiarik bereziena da. Hartz-gizaki izan zen. Mendibeko neska gazte bat Otsagabiara bidean zihoala kontatzen du istorioak, eta Iratitik igarotzean hartz batek bahitu zuela. Honek bere leizean gorde zuen, eta seme bat irten zen erlaziotik. Haurrak sei urte bete ondoren, ama-semeek ihes egitea lortu zuten. Hasieran, herriko bizilagunei eta baita ganaduari ere kosta egin zitzaien indar ikaragarriko gizon-hartz honen itsustasunera ohitzea, baina azkenean onartu egin zuten, behi-artzain onena bihurtuz, oihaneko Unaia bat.
- zazpiburusugea: zazpi buruko sugea, Arnegiko Xiximurruko haitzulora hurbiltzen ziren neskak bahitzen zituena.
- gaueko: Iratin, bere kobazulora hurbiltzen ziren neskatxak bahitzen zituen gaueko iratxoa.
- mamuak: jendeari enbarazu egiteko gogoa dela-eta, ohikoagoa da herrietan aurkitzea. Amesgaiztoak sortzen dituzte eta biktimak ito ditzakete, baina isilpeko otoitz batekin izutzen dira.
- azantzilak: gauez egiten dute zarata, eta ez dago jakiterik iratxoak edo arima penagarriak diren. Arima alderrai horiek saihesteko, norbait hiltzen denean, teila bat mugitzen dute etxetik, bere izpiritua atera dadin.
- bokatalatsariak: gauez garbitzen dituzten iratxo handiak.
JaiakAldatu
Hauek dira udalerriko xei (aezkeraz; jai) nagusiak:
- Ingautreek (aezkeraz; inauteriak): data mugikorra
- Done Petriko xeiek: ekainaren azken asteburuan
- Aezkoako Eguna: irailaren hirugarren asteburuan
Ondasun nabarmenakAldatu
- Iratiko oihana, balio natural handiko baso-eremua, Europako bigarren pagadi handiena.
- Orbaizetako ola, munizio eta armen fabrika zaharra.
- Done Petriko eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Urkuluko dorrea, K.a. I. mendean eraikitako erromatar dorrea.
- Arlekiko gaztelua, Erdi Aroan eraikitako defentsa-gaztelu, gaur egun eraitsia.
- Irabiako uharka, Irati ibaiaren bildutasuna Iratiko oihanan.
- Estankero etxeko garaia, 1869n eraikitako ibarreko garai tradizionala.
- Etxegarai etxeko garaia, XIX. mendean eraikitako ibarreko garai tradizionala.
- Larraineta etxeko garaia, XIX. mendean eraikitako ibarreko garai tradizionala.
Orbaizetar ospetsuakAldatu
- Joakin Pavia Bermingham (XIX. mendea-XX. mendea), arkitekto.
- Joaquina Eguaras (1897-1981), ikertzaile hebraista eta arabista.
- Mikel Zabalza Garate (1952-1985), bus gidari, Espainiar Estatuak torturatua eta eraila.
IrudiakAldatu
Karrika eta eliza
Herria
OharrakAldatu
ErreferentziakAldatu
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Orbaizeta - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Euskaltzaindia. Orbaizeta
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ .
- ↑ Aribeko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ (Ingelesez) Dutton, Paul Edward, ed. Charlemagne's Courtier: The Complete Einhard. in: Einhard at the Latin Library. Peterborough, Ontario: Broadview Press, 21-22 or..
- ↑ a b Aribe. enciclopedianavarra.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
- ↑ a b Historia – AEZKOA IBARRA. (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ Arrizurieta, Irune. Olaren zori txarra. Berria egunkaria, 2011ko irailak 21, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-21).
- ↑ Etxegoien, Juan Carlos. (2006). Orhipean : the country of Basque. (5th ed. argitaraldia) Pamiela ISBN 84-7681-478-X. PMC 71443038. (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ Egia, Victor Manuel. La real fabrica de municiones de Orbaizeta. Nabarralde, 2015-12-14, nabarralde.eus (Noiz kontsultatua: 2010-10-29).
- ↑ Historia – AEZKOA IBARRA. (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ «Orbaizeta» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- ↑ «Nuin, Santiago - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
- ↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
- ↑ «Garraldan egon zen irakasle tolosarra - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-05).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ «AEZKOA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2021-11-27).
- ↑ Mitoak eta Elezaharrak – AEZKOA IBARRA. (Noiz kontsultatua: 2021-11-27).
Ikus, gaineraAldatu
Kanpo estekakAldatu
Datuak: Q1647894
Multimedia: Orbaizeta
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orbaizeta
