Udalerriak 31 km² ditu, eta 39.905 biztanle zituen
2016. urtean. Horrenbestez, Gipuzkoako herri jendetsuenetan hirugarrena da, Donostiaren eta Irunen atzetik, bereziki 1960ko hamarkadaz geroztik, Espainiako hainbat eskualdetatik izandako immigrazioa dela eta. Euskal Autonomia Erkidegoan, berriz, herririk jendetsuenetan hamargarrena da; eta Euskal Herri osoan, hamabigarrena.
Gaztelako Alfontso XI.ak herri karta eman zion 1320an, Villanueva de Oiarso izenarekin; herriaren lehen aipamen idatziak 1210. urtearen ingurukoak dira.
Historian zehar Errenteriak izen ugari izan ditu.[5] Herria 1320. urtean sortu zen, Villa Nueva de Oyarço (Oiartzoko Hiri Berria) izenarekin, Orereta izeneko herrixka zegoen tokian. Orereta horren lehen aztarnak 1210. urtekoak dira. Oiartzo (garai hartako euskaraz, izan ere, Oyarço izenaren euskal ahoskera Oiartzo bide zen; gaztelaniak tz soinurik ez duenez, ç letraren ordez s jartzen dute gaur egungo idatzietan, baina tz digrafoa dagokio euskaraz), herria zegoen bailararen izena zen. Zehazki, 1214anOiartzungo haranak forua jaso zuen, Oiartzungo Hiri Berriko Kontzejua izena hartuta[6].Kontzeju horretan Elizalde, Altzibar, Iturriotz (egungo Oiartzunen) eta Orereta auzoak zeuden (egungo Errenterian).[7]
Alfontso XI.a Gaztelakoak, 1338an, Villa Nueva d'Oyharçu (Oihartzuko Hiri Berria) herriari onartu zion Pasaiako portutik garraiatutako salgaien gaineko zenbait zerga ordaintzetik salbuetsita izatea.[8] 1340an, errege hark berak Villa Nueva d'Oyarçun (Oiartzungo Hiri Berria) herriaren forua berretsi zuen, eta Pasaiako portutik Errenteriara deskargatutako salgaiek erregeren eskubideak beste zergarik ez ordaintzeko agindu zuen.[8] Herri horretan erregeari errenta ordaintzen zitzaionez, bada, Renteria izenaz ere ezaguna zen; izan ere, badira 1368ko dokumentuak, herriari Renteria deitzen zitzaiola adierazten dutenak.
Villa Nueva de Oyarçok, sortzetik beretik, legearen aldetik arazoak izan zituen bailarako beste herrixkekin, eta horren eraginez 1453an Oiartzun bailarako beste zatia ere herri bihurtu zuen Joan II.ak (geroago Oiartzun izango zena). Lurrak banatzeko bi herrien arteko arazoak zirela kausa, Villa Nuevako herritarrek, Oiartzungoekin zerikusirik ez izateko eta bi herriak bereizteko, Renteria izen ofizialtzat hartzea erabaki zuten.
Herriaren euskal izen ofiziala Errenteria da. Errenteri edo Errenderi ere erabili dira maiz. Errenteria Renteriaren euskal aldaera da, euskarakr-z hasitako hitzei bokal protetikoa (a- edo e-) aurretik gehitzeko joera du-eta. Ohikoa izan da euskal formaren erabilera, nahiz eta duela urte batzuk arte izaera ofizialik ez duen eduki. Gaur egun herriaren izen ofiziala (baita gaztelaniaz ere) Errenteria da.
Azken hamarkadetan, Errenteriako zenbait herritarrek euskal izenak Orereta izan beharko lukeela aldarrikatu dute, herria sortu zen lekuan zegoen herrixkaren izena, hain zuzen ere. Helburu horrekin, Orereta, izena eta izana izeneko azterketa (Luis Elberdin sexologoak idatzia) aurkeztu zitzaion Euskaltzaindiari, Orereta izena onar zezan. Euskaltzaindiak erantzun zuen Errenteria dela herriaren euskal izena; era berean, nabarmendu zuen izen horren oinarrian dagoen renteríagaztelaniazko izena Euskal Herrian baizik ez dela erabili.[9]
Egun, hainbatetan Errenteria-Orereta forma bikoiztua erabiltzen da, herriko bi joera horiek biltzeko asmoz. Horrela egiten du, esaterako, eskualdeko euskarazko egunkari Oarso-Bidasoko Hitzak.
Errenteriak hainbat auzo du. Erdialdea eta alde zaharra izan ezik, auzo gehienak goiko aldeetan daude, erdigunetik malda handiek bananduta. Errenteriak mendi edo baserri giroko auzoak ere baditu: Zamalbide, kasu.
Herriko udal webgunean zerrendatuta daude Errenteriako baserrien izenak, eta 100 baino gehiago dira.[10] Haien artean aipagarri dira Añabitarte, Arramendi, Ataño, Barin, Baringarate, Egiluze, Larzabal, Listorreta, Tolare, Txirrita, Txoritokieta, Xenpelarre eta Zamalbide.
Ingurune naturalari dagokionez, Urdaburu mendia da (598 m) herriko ikurra eta tontorrik aipagarriena. Oiartzun ibaiak, bestela, udalerria zeharkatzen du izen bereko herritik etorrita eta Pasaiako Badiaranzko bidean. Bestela, Añarbeko urtegia ur biltegi nagusia.
Errenteria itsas bazterra zen. Itsasoa gaur egungo Madalena kaleraino eta Madalena basilikaraino heltzen zen, harresitik kanpo.Astotokia, alde zaharra.Errenteria zaharra.
Alfontso XI.a Gaztelakoak sortu zuen 1320. urtean, eta Donostiako Forua eman zion. Aurreko mendean Gipuzkoa, Bizkaia eta Araba Nafarroako Erresumatik Gaztelako Erresumara pasa ziren. Hondarribia Nafarroan zegoenez, Gaztelako Herriaren sorketa-agirian "Villanueva de Oiarso" izenez agertzen baldin bada ere, "(Er)renteria" deitzen hasi zitzaion berehala, bertan egiten ziren itsas-merkataritza jarduerak zirela eta. 1491anVillanueva de Oiarso, Renteria deitzera pasatu zen. Leinu gerretan Errenteria ganboatarren aldean kokatu zen, eta horrela oinaztarren erasoak jasan zituen, Oiartzun aldetik bereziki. 1476 urtean, herriko etxeak erre eta hildako asko utzi zituen erasoa izan zen.
Marea goian zegoenean Errenteriako harresietaraino heltzen zen itsasoa garai haietan. Biteri kalea eta Niessen aldea padura eta itsas-eremuak ziren. Ia Madalena ermitaraino heltzen zen itsasoa.Gaur eguneko Madalen kalean zeuden harresitik kanpo bizi ziren arrantzale pobreen etxeak, bertaraino heltzen zen itsasoa.
2009ko krisi ekonomikoak gogor jo zuen Errenteria, baina herriko mugimendu sozial eta politiko aurrerakoiek bultzatuta, Herri Bizia ildoaren baitan herriko berpizkunde sozial, kultural eta politikoa hasi zen.
Industria izan zen urte luzez udalerriko jarduera nagusia. Industriek zer-nolako dinamika zuten herrian eta zer-nolako lotura bizitza sozial, politiko eta ekonomikoarekin aintzat hartuta, aro garaikidean sei garai desberdin hauek bereizi daitezke:[12]
Aro modernoan Ontziolak izan ziren ekonomiaren motorra. XVI. mendetik XVIII. mendera bitarte Ugarritzan zegoen ontziola Europa mailan punta-puntakoa izan zen. 1590tik1730era Errenteria Euskal Herriko ontzigintzan zentro nagusietako bar izan zen; nahiz eta urte horietan ontzigintzarako oso urte zailak izan ziren. Bai ontzien eraikuntzan eta bai burdinaren manufakturan, herrian garai hartako teknologiarik modernoena aplikatu zen. Urte haietan, itsas-industria izan zen hiriko garrantzitsuena, bai sortutako aberastasunagatik, bai erabilitako eskulanagatik.[13]
Gipuzkoako ontzigintzaren sektorea XVI. mendean nagusienetako bat izan zen. Kapital asko sortu eta mugitu zen bere inguruan. Horrek herrian aldaketa oso handiak ekarri zituen, bai inguruan, bai gizartean ere bai, eskulan asko kontratatu baitzen, bai sektorean zuzenean bai beste sektoreetan (burdingintzan eta egurgintzan, esaterako). Inguruan, gainera, azpiegiturak eraiki behar izan ziren materialak gordetzeko eta langileei ostatu emateko. Fanderian industria-gune handi bat eraiki zen: Renteriola-Olaldeko Ainguren Errege-Fabrika eta gero “Fanderia” bat.[14] Azken bi hauek, unean uneko puntako teknologiarekin. Errenteriak tamaina handiko ontzien eraikuntzan zuen espezializazioak eskulan kopuru handia bildu zuen eta garai hartako eraikitzaile ospetsuenetako batzuk bertan egon ziren. Gainera, batzuk herriko bizilagunak ziren.[13]
Lehenengo fabrikak: 1845etik 1880ko hamarkadara arte.
Garai haietan sortu ziren lehen lantegiak hauek izan ziren: Sociedad de Tejidos de Lino (1845), Salvador Echeverría y Cía. (1855), Sorondo Primos (1857), Gamón Hermanos (1858), Saturio y Timoteo Arizmendi (1858) eta Real Compañía Asturiana (1859).[15][16]
Industrializazioko lehen aldi horretan aldaketa handiak gertatzen hasi ziren Errenteriako egitura ekonomikoan, egitura demografikoan, hiri-egituran eta gizarte-egituran. Hiru mila biztanle baino gutxiago zituen, eta horietatik mila baserrietan bizi ziren. Industriako langileen proportzioa, biztanle guztiekiko, historia osoko handiena zen. Une hartan, Errenteriak nekazaritzatik eta arrantzatik bizi zen herri izateari utzi zion, eta herri industrial bilakatu zen pixkanaka.
1871. urterako industria herriko sektore ekonomiko nagusia izan arren, inguru horretan izan zuen lehen krisia. 1868an, desagertu egin zen liho-fabrika bat, txikiena eta gainerakoak baino gutxiago mekanizatua zegoena, eta ekoizpena beheraka hasi zen gainerakoetan. Beherakada horren jatorria Espainiako ekonomiaren zenbait krisi izan ziren, lotura zutenak bai muga-zergen ezarpenarekin (1869), bai karlistaldiarekin. Gerrak, 1872tik 1876ra luzatu zenak, herriko ekoizpena geldiarazi zuen denbora batez, eta XIX. mendeko 70eko hamarkadaren amaieran egoera zaila zen.
Torrekua dorretxea, garai bateko dorretxe eta gaur egun Teknologia libreak eta ekonomia soziala uztartzen dituzten proiektuen lanketarako topagunea.
Industriaren goraldia: 1880tik 1910era arteko hamarkadak
1886an La Ibérica fabrika sortu zen, Olibet e Hijos frantziar enpresaren jabetzakoa. Galleta-fabrika hura martxa onean hazi zen 1916-1917 arte, banilla-usainez bete zituen herriko txokoak. Hura ireki eta hogei urte baino gutxiagoan beste hamaika enpresa sortu zituzten herrian, eta, lantegien kopurua handitzeaz gain, industriara aniztasuna iritsi zen, Gipuzkoak oso berezkoa izan duen industria-garapeneko ereduaren ezaugarria.
Garai honetan sortu ziren lantegi hauek: 1886 an La Ibérica (galletak); 1894an Albayalde (pinturak); 1890ean Vasco-Belga (paper-fabrika); 1892an Fabril Ibero-Belga (tapiztegia); 1892an La Margarita (destilategia); 1897an Euskaria (sagardoa); 1899an Fabril Lanera (artilea); 1901ean Manufacturas el Yute (ehunak); 1902an Mármoles San Marcos (marmola); 1903an Henry Garnier (destilategia); 1903an Molinao (irinak); eta 1912an Papelera Española (papera).
Gorabeherak industrializazio-prozesuan eta herrian: XX. mendearen 20ko eta 30eko hamarkadak.
1917tik 1939ra bitarteko aldian, Errenteriaren egoerak, bertako industriek eta haien inguruan egituratutako bizitzak aldaketa eta gorabehera asko izan zituzten. Batetik, langileen mobilizazioa handia izan zen. Garai horren hastapenetan greba bat baino gehiago egin zuten, eta emakumeak ere protagonista garrantzitsu izan ziren. Beste batetik, krisiak eta suspertze ekonomikoko prozesuak izan ziren, eragina izan zutenak enpresen dinamikan, herriaren bizitzan eta, noski, emakumeen lanean. Urte haietan Europan eta Espainian piztutako gerrek eta haien emaitzek zenbait modutan eragin zuten herriko industrializazio-garapenean.
Frankismoaren lehen aldian, Estatuak gogor zuzentzen eta kontrolatzen zuen ekonomia, baldintza eta baimen ugari behar iren enpresak ireki edo handitzeko eta lehengaiak edo makinak inportatzeko. Paper eta baimenen egitura hartan, handiak ziren eraginkortasunik eza eta ustelkeria, eta enpresen hornidurarako nahiz garapenerako arazoak eragin zituzten. Horrez gainera, biztanleen bizi-maila eta merkatuaren kontsumo-ahalmena nabarmen murriztu ziren. Hala eta guztiz ere, Errenteriako industria batzuek lehiakortasuna mantentzea eta areagotzea ere lortu zuten.[17]
Estatuak autarkismoari uko egin zionean, udalerriko hazkunde-parametro guztiak izugarri hazi ziren. Lantegien kopurua, industriako langileen kopurua eta produkzioaren kantitatea eta kalitatea oso bizkor handitu ziren, eta oso kopuru altuak lortu zituzten. Ekonomia industriala bizkortu egin zen. Egia da zenbait lantegi garrantzitsu itxi egin zituztela: Pakers galleta-fabrika, 150 emakumezko zein gizonezko langile izatera iritsi zena; manta-fabrika, Papresa paper-fabrikan kokatua, 100 bat langile zituena, eta Fabril Lanera, S.A, 200 langilekoa. Baina, aldi berean, beste asko sortu ziren, eta metalurgikoak izan ziren nagusi. Ondorio gisa, industria-sektorean ziharduten herritarren kopurua % 69koa izan zen 1960an.[17] 1965ean, 216 enpresa industrial zeuden, eta 4.000 pertsonari baino gehiagori ematen zieten lana; hau da, hiru langiletik bi fabriketan aritzen ziren. Enpresa horietako asko txiki samarrak ziren arren, 100 langile baino gutxiagokoak, asko ziren, eta ehunka pertsonarentzako lana zuten. Eta gainera, hurrengo urteetan ere hazten jarraitu zuten.
1970.eko hamarkadan hasitako desindustrializazio-prozesuaren ondoren bigarren mailara pasa da: metalurgia, makineria elektrikoa, zurgintza, elikagai-industria, papergintza, eraikuntza, arte grafikoak eta galdategiak izan dira ehun industrial dibertsifikatuaren adibide. Gaur egun hiri post-industriala da, eta zerbitzuak dira sektoreen artean nagusi.
Desindustrializazio fase luzeari aurre egiteko, eta Herri Bizia berpizte ildoaren baitan Errenteria 2025 Plan Estrategikoa garatu zuen Errenteriako Udalak herriko eragile sozial eta ekonomikoekin batera.
Errenteriako biztanle kopuruaren igoera oso handia izan zen 1960ko hamarkadatik aurrera. Errenteria industria handiko gunea izaki (Papelera española, Niessen, CAMPSA...) eta ondoan industria gune garrantzitsuak edukita (Pasaiako portuaren ingurua batik bat), etorkin ugari heldu ziren herrira, sortutako lan eskaintza ugariak baliatzera. Langileotatik batzuk Gipuzkoakoak eta Nafarroakoak ziren, baina gehienak krisialdi latza zuten Espainiako lurraldeetakoak ziren, Extremadura, Gaztela eta Leon eta Andaluziakoak batik bat. Errenteriak biztanle kopuru gehiena 1975. urtean izan zuen, 46.360 herritarrekin.
Etorkin horientzat batez ere auzune handiak eraiki ziren, ia planifikaziorik gabe. Horren adibidea Beraun da. Horrek guztiak Errenteriaren itxura eta gizarte antolaketa guztiz aldatu zuen eta hirigintza arloan hainbat gatazka sortu. Errenteriako egungo hiri antolaketa kaotikoa (auzo berrietan zuzentzen ari dena) 1960 inguruko eraikitze horren ondorio da.
1980ko hamarkadatik aurrera eta, batez ere, 1990ekoan zehar, biztanleriak behera egin zuen Errenterian, pixkanaka-pixkanaka. 2006. urtean, berriz, beheranzko joera amaitu eta biztanleriak gora egin zuen, auzo berriak (Markola, Fanderia etab.) eraikitzearekin batera.
2019an 40.141 pertsona zeuden herrian. Horietatik %23,52k 65 urte edo gehiago zituen. Eta atzerrian jaiotakoak %9,69 ziren.[18]
2021eko datuen arabera, 39.219 biztanle zeuden, 2020ean aldiz, 39.540 biztanle zeuden, beraz, 321 biztanle gehiago. Azke urteetan, biztanleriaren beherakada nabarmena izaten ari da, bereziki pandemia ondorengo urteetan. Azken bi urte hauetan, jaiotza-tasari erreparatuz gero, nabaria da jeitsiera handia eman dela, 2020ean jaiotza tasa %5,24-koa izan zen aldiz 2021ean, %5,18-koa. Heriotzetan ere nabarmen hazi da tasa 2021ean %10,73 izanik.
Hortaz, begi bistakoa da jaiotza-tasa heriotza-tasarena baino baxuagoa dela nahiz eta duela urte batzuk alderantziz izan.
Lino plazan, «Harresirik gabeko herria» mezua.Udaletxea
2019ko udal hauteskundeetan, Euskal Herria Bildu koalizioak gehiengoa eskuratu zuen, 9 zinegotzirekin. Aurreko hauteskundeekin alderatuta, bigarren alderdiarekiko (PSE-EE) zuen abantaila handitu zuen. Aizpea Otaegi hautatu zuten alkate 2019an, aurretik egon zen Julen Mendozaren ordez.
Errenterian 1956tik2012ra bitarte izan diren giza eskubideen urraketei eta indarkeria-ekintzei buruzko txostena aurkeztu zuten herriko alderdi guztien adostasunarekin eta Argituz elkartearen eskutik, Julen Mendozaren agintaldian. 2015eko otsailean argitaratu zuten txosten mardula, eta bertan aipatutako tarte historikoan herrian edo kanpoan bertako herritarrek jasandako erailketak eta motibazio politikoa zuten bestelako indarkeria agerpenak jasotzen dituzte. Halaber, Miguel Buen, Angel Maria Elkano, José Manuel Ferradás, José Manuel Herzog, Garazi Lopez de Etxezarreta, Mari Jose Molina, Maite Peña, José Ángel Rodríguez eta Mikel Ugalderen testigantzak jaso zituzten.
Errenteriako hiztunen testigantzekin osatutako bideoa, Euskal Herriko Ahotsak[29][30] proiekturako egina, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.
Errenteriako euskara erdialdeko euskarari dagokio, tarteko euskararen parte den bidasoako euskara[31][32][33] hitz egiten da bertan, Pasaian, Lezon, Oiartzunen, Irunen eta Hondarrabian bezalaxe. Erdialdeko euskararen, euskara nafarraren eta nafar-lapurtarraren tarteko hizkeratzat har daiteke hau. Hala ere, azkenaldian erdialdeko ezaugarriak tarte handiagoa hartzen ari direla eta gehiago zabaltzen ari direla ematen du. 2016an herritar euskaldunak %42,91 ziren.[18]
Errenteriako hirigune historikoak Erdi Aroko morfologiari eusten dio kaleen trazaketan, lur zatiketan eta etxadiak osatzeko moduan. Hirigune horretan sartzen dira antzinako herria zena eta baita ere XV. mendekozabalkundea. Hirigune historikoaren bide nagusia Maddalen kalea da, Herriko Plaza osatuz zabaltzen den antzinako izkina.
Goiko kaleak, Eliz kaleak, Erdiko kaleak eta Beheko kaleak osatzen dute garai bateko harresiz inguratutako hiribildua. Hirigune hori handitu egin behar izan zen XV. mendean biztanle kopurua handitu zelako, Kapitanenea, Andra Mari eta Santsotena kaleek osatzen zuten hirukiaren bidez. Orduan beste harresi bat egin zuten herriko espazio berri horren inguruan. Apenas gelditzen da harresien arrastorik, baina Goiko kalean Torrekoa eta Morrontxo dorretxeek zutik diraute oraindik ere. Bi dorretxe horiek harresiaren zati ziren eta Nafarroako ateko sarrera zaintzen zuten.
Eraikinen tipologia era askotakoa da baina hiru eta lau solairutako mehelindun etxeak nagusitzen dira. Badira aurreko aldeak harrizko kontrahorma artean dituzten etxeak ere, garaieran aurreratzen direnak beheko solairuarekiko eta erremate gisa harburu landuzko teilategalak dituztenak. Aipatzekoak dira oinetxe armarridunak, bereziki, Zubiaurre Jauregia, Arranbide etxea eta Kapitanenea etxea. Hiriguneko eraikin aipagarriak dira, era berean, Jasokundeko Andre Mariaren Parroki Eliza, euskal estilo gotikokoa, eta udaletxea, XVII. mendean eraikia.
Gipuzkoa, Euskal Herria
208 (2022)
Koldo Mitxelena (1915-1987)
Mariasun Landa idazlea
Jesus Maria Zamora futbolaria
Xabier Oleaga kazetaria
Eider Rodriguez idazlea
Lander Garro idazlea
Olatz Arbelaitz informatikaria
Jon Maya dantzaria
Aizpea Otaegi alkate eta soziologoa
.jpg)
Errenteria 700 urte: herria eta teknologia jardunaldia (2020-10-05).
Errenteria, Ponderosatik.
Errenteria, Mitxintxolatik (Jaizkibel).
Errenteria, Alabergatik.
Alabergako igogailua.
Errenteria, Olibetetik.
Galtzaraborda auzoa
Errenteria orereta galtzarabordatik
Lekuona fabrika
Txirrita parkea
Datuak: Q681893
Multimedia: Errenteria / Q681893
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Errenteria
