Xabier Zumalde

Xabier Zumalde Romero, El Cabra ezizenez ere ezaguna, (Zornotza, Bizkaia, 1938ko abuztuaren 27a - Azkaine, Lapurdi, 2023ko azaroaren 5a) ekintzaile abertzale nabarmena izan zen. ETAren fronte militarraren arduraduna izendatu zuten 1965 urtean. 1966ko maiatza arte ETA-ren Talde Autonomoaren buru izan zen. 1968 urtean erakundetik bereizi eta Los Cabras izeneko taldearekin jarraitu zuen, mendian egiten zuten entrenamendu paramilitar gogorrari erreferentzia eginez. Berak antolatutako ekintza nabarmenena 1966. urtean burututako Garai Bizkaiko herriaren okupazio paramilitarra izan zen.

Xabier Zumalde
Bizitza
Jaiotza	Zornotza, 1938ko abuztuaren 27a
Herrialdea	Bizkaia, Euskal Herria
Heriotza	Azkaine, 2023ko azaroaren 5a (85 urte)
Hezkuntza
Hizkuntzak	gaztelania euskara
Jarduerak
Jarduerak	metalurgiako langilea, espeleologoa eta ofizierra
Kidetza	Euskadi Ta Askatasuna

Biografia

Errepublikano akomodatuen semea (aita eskultorea eta marmolaria zuen), Zumalde Gerra Zibilean jaio zen. Hamar anai-arreba zituen. Hamabi urterekin hasi zen lanean. Frankisten jazarpenagatik, aita artista ezaguna izatetik hilerrietako marmolari soila izatera igaro zen. Hamabost urterekin, lau pezetaren truke, IZAR metalurgiako plantillan sartu zen mutiko gisa. Han, langileen munduarekin harremanetan jarri zen.

Fabrikan bertan hasi zen bere asmamen-dohainak erakusten: handik urte batzuetara Guardia Zibilak konfiskatuko zuen errepikapenezko Winchester bat egin zuen, piezaz pieza. Hemezortzi urterekin, boluntario gisa sartu zen Huescako Alpetar Ehiztarien Hirugarren Errejimenduan, non armetan aditu bihurtu zen. Bere etxean ez zuten inoiz politikaz hitz egin, eta are gutxiago abertzaletasunaz. Zumaldetarrek bere bi seme-alabekin mantenduko zuen bizikidetza-araua da; Xabier Zumaldek honela dio: "Abertzaleak dira, nazionalista erromantikoak, ni bezala".

Zumaldek ETArekin harremana izan zuen lehen aldia komisaldegian egindako atxiloketa baten ondorio izan zen: polizia-etxean jo eta "abertzale" deitu zioten, berak hitzaren esanahia ulertu gabe. Berak dioen bezala, «Egoera horretan jakin nuen EAJren erakunde nazionalista eta erradikala oso desberdina zela, garai hartan jeltzaleen jarduera nagusia balentria zaharrak gogoratzea, hiletak, otorduak eta Aberri Eguna ospatzea baitzen».

Esperientzia honen ondoren, Xabier Zumalde, 22 urte zituela, Pedro Berrio Ategortua, Petrus ezizenez ezaguna, Zornotzako apaizaren aurrean (garai hartako apaiz aurrerakoia) aurkeztu zen, ETA erakundearekin hitzordua egin zuena. Hitzordu horretan, gogoratuko zuenez, gazte jator bat agertu zen, gerrillari baino intelektual itxura handiagoa zuena. Galdera batzuk egin zizkion, eta esan zion: "Ados, bat gehiago zara". Garai hartan, 1965ean, ETAk berrogeita hamar kide baino ez zituen, eta haien ekintzarik heroikoena gauaren babesean, begiradetatik urrun, "Gora ETA" margotzea zen. Zumaldek gogoratzen duenez, jendeak ironiaz egiten zituen pintadei buruzko iruzkinak: «Zer salduko dute hauek?».

Handik gutxira, Txori Urdina izeneko bere kideak, Sten MKII subfusil bat, Alemaniako Armadaren Luger P08 bat, bederatzi luzeko Star bat eta Zornotzako elizako lokal batean ezkutatu zituen bi esku-granada eman zizkion. 1965eko ekainean, Txori Urdinak ETAren IV. Batzarrera joatea proposatu zion. Azkoitiko Loiolako Santutegian egin zuten, eta hogeita hamar pertsona bertaratu ziren. Batzar hartan, Patxi Iturriotzek Zumalde, ezertaz ezagutu gabe, sortu berria zen Fronte Militarreko buru izendatu zuen.

Zumaldek "El Cabra" ezizena hautatu zuen. Jatorrian, Fronte Militarrean sartzeko eta borroka armatua Atxarten bilduta hasteko prest zeuden sei boluntario bakarrekin, mendietatik ETAko gerrilla psikologikoaren irakasle eta "aita" bihurtu zen; bere ekintzen artean pintadak egitea, ikurrinak jartzea, herri txikien inbasio militar iheskorrak, elektrizitate- edo komunikazio-konpainiei egindako sabotajeak, lapurretak... zeuden. Buruzagi militar gisa zuen gaitasuna bere gizon gehienek goraipatzen zuten, lehen urteetan Bizkaian errekrutatu baitzuten, eta haiekin, 1968an salbuespen-egoera betean muga zeharkatu ondoren, eta beren gerrillari-erakunde osoa deseginda, Iparraldean beren aginduetara zerbitzatu zuten.

Oraindik urrun zegoen etakideen lehen hilketa, 1968ko ekainaren 7an Villabonan tiroz hil zuten José Pardines guardia zibilarena.

Bere hamaika urteko militantzian Zumaldek ospe handia lortu zuen, "El Cabra" izateari utzi eta "El Brujo" bihurtu zelarik. Francisco Franco diktadorea hil ondoren, Zumaldek 1976an utzi zuen ETA, berak dioen bezala: «Hautestontziek hitz egiten dutenean, armak isiltzen dira». 1977ko urriaren 15ean dekretatutako amnistiaren ondoren, ETA berriro harremanetan jarri zen baino Zumaldek borroka armatua utzita zuen.

Museoa

2004an, Arteagan, ETAri buruzko museo txiki bat egin zuen. Bertan, Frankoren diktadura garaian, ETAren borroka nolakoa zen azaltzen zuen erakusketa zabaldu zuen Xabier Zumaldek. Museo horretan, arropak, dokumentuak, kartelak, Frankismoaren aldeko apurtutako seinaleak, arma batzuk eta ezkutatzen zuten "zulo" moduko bat zegoen tamaina naturalean. Museoak aurkari asko izan zituen. Lehenik eta behin, Euskadiko Espainiar unionistak eta ETAren aurkako biktimen talde batzuk. Horien eraginez eta Dena da ETA irizpideak indarrean jarritako errepresioaren beldur, Eusko Jaurlaritzak Arteako udalari museo hori debekatzea eskatu zion. Bi alditan museoa itxi zuten eta bi alditan berriro ere ireki zuen. Kartzelara joateko mehatxupean, museoa betiko itxiarazi zuen Ertzaintzak.

Espeleologia

1961ean, beste lagun batzuekin batera, Xabier Zumaldek Zornotzako Alegria Club Taldearen Espeleologia Saila (GEAC) sortu zuen. Herriko kanpandorreko lokalean entrenatuz, Bizkaiko Espeleologia Taldearen eta Gasteizko Manuel Iradier taldeen laguntza jaso zuten, espeleologian formazioa jasoz. Batez ere Aramozko mendilerroko karstean jardun zuten: Lemoan (San Inazio, Ixedu…), Igorren (Atxarte II…), Mundakan (Betrokolo…), Bedian (Astegieta), Zornotzan (Betxuen…). Zenbait aztarnategi arkeologiko ere identifikatu zituzten, hala nola Arlanpe I (Lemoa) eta Getaleuta (Igorre). Halere, laburra izan zen GEACen ibilbide espeleologikoa; 1964an Zumalde eta beste zenbait kide ETAn sartu baitziren, esplorazio kontuak baztertuz, eta kobazuloak babesleku gisa erabiliz.

Zumalderi egindako elkarrizketa

Goienkariako kazetari Oihana Elorzak elkarrizketa hau egin zion Zumalderi 2004. urtean:

«

- Kazetaria: Batzuek (museoa) itxi egin nahi dute, zuk zabalik egon behar duela diozu. Zer dago erakusketa horretan? Nolakoa da? - Xabier Zumalde: Hasteko, erakusketa hau ez dago ez eko-museoan, ez parke tematikoan, erakusketak jartzeko propio egindako etxetxo batean, baizik. Erakusketa Francoren diktaduraren inguruko erakusketa didaktiko bat da, garai hartako egoera jasotzen du soilik, eta ETA erakundearen borroka nolakoa zen azaltzen du, 1964tik 1968ra, salbuespen egoera etorri zen arte. ETAko lehen buruzagi militarra izan nintzen ni, eta nire gerrillaren historia jasotzen du erakusketa honek, besterik ez. - Kazetaria: Nolakoa da historia hori? - Zumalde: Francoren diktaduran, 1960ko hamarkadan, ETAk, gerrilla talde bat sortzea eta antolatzea agindu zidan, Euskal Herriaren matxinada prestatzeko. Eta horrelaxe egin nuen. Errepresio garaia zen hura, eta ni eta nire gizonak, beste euskaldun asko bezala, torturatu egin gintuzten. Erakusketa honek, orduko argazkiak, dokumentuak eta agiriak biltzen ditu, diktaduraren aurkako ETAren borroka erakusketan dutenak. Torturak egon zirela frogatzen dute argazki askok. Garai hartako material didaktikoa jasotzen du erakusketak: ikurriñak nola egiten ziren eta kableen azpian nola jartzen ziren, foiletoak nola banatzen ziren, dokumentuak nola faltsifikatzen genituen, kodigo sekretuak erabiliz nola komunikatzen ginen preso hartutako lagunekin... Salbuespen egoera heldu zenean, mendira egin genuen ihes, eta han sabotajeak egiten zituen gerrilla bat eratu genuen. Ez zen, ordea, gerrilla odoltsua. Guardia Zibiletik ihesi, zulo batzuk egin genituen mendian; hantxe egiten genuen jan eta lo. Zulo hori nolakoa zen ere ikusten da erakusketan, baina gu gordetzeko egin genituen zuloak ziren, ez bahitutako pertsonak gordetzen eta torturatzen genituen zuloak, batzuek esan duten bezala. - Kazetaria: Jaurlaritzak ere itxi egin behar dela esan du. Historiari beldurra dio? - Zumalde: Harritu egin nau Jaurlaritzaren jarrerak. Euskaldunon Egunkariaren auzian, Alderdi Popularraren aurka hitz egin zuen. Orain, berriz, EAJ da erakusketa ixteko agindu duena, erakusketan dagoena ikusi nahi ez duelako. Bere alde borrokatu genuen ertzaintza bera bidali du guztiz didaktikoa den erakusketa ixtera. Nik, denak gonbidatu ditut erakusketara, eta zerbaitek norbaiti min egiten badio, kendu egingo dudala esan diet. - Kazetaria: Javier Balza Barne sailburuak marketin kontua dela esan du. - Zumalde: Horrela ere ulertu daiteke, nahi izanez gero. Ia 20 urte daramatzat, baserria, ekologia, arrantza, geologia eta gazteriaren inguruko erakusketak egiten. Hau beste bat gehiago da, eta egia esan, gustatzen zait nitaz hitz egitea eta horren harira, liburuak saltzea. - Kazetaria: Trilogia bateko lehen liburua da kaleratu duzun azkena, ezta? - Zumalde: Bai. Liburu honek ETAren borroka klandestinoa nolakoa zen kontatzen du. Bigarrenak, 1968tik Francoren heriotza artekoa jasotzen du, amnistia artekoa. Irailean kaleratuko da liburu hau eta gogorragoa izango da. PSOEko mertzenarioen kontuak ekarriko ditu, eta noski, beste erakusketa bat antolatuko dut. Ez diktadurak, ez Guardia Zibilak eta ez Frankok, ez ninduten isildu, eta EAJk ere ez du hori lortuko. Hirugarren liburuak, Eusko Jaurlaritzak, estatu kolpetik laguntzeko deitu zidanekoa kontatzen du. Amalur operazioaren sorrera, Garaikoetxea lehendakariaren telefonoarekin egindako txapuza eta hori guztia. - Kazetaria: Ertzaintza sortzeko, zuri deitu zizun EAJk. - Zumalde: Txikia, Txomin Iturbe, Argala eta beste askoren maisu militarra izan nintzen; nik erakutsi nien armak eta lehergailuak erabiltzen, mugak pasatzen, kodigoak irakurtzen, manualak egiten eta beste. Amnistia heldu zenean, borrokan jarraitzeko eskatu zidan ETAk, baina lehen bozkak heldu zirenean, armak utzi nituen. Ez dut inoiz arazorik izan ETArekin. Jaurlaritzak laguntza eskatu zidan 1970eko hamarkadaren bukaeran, 1979an. Alboan utzitako armak eman nizkion, autodefentsarako. Tejeroren ostean, bigarren estatu golpe baten beldurra zuen gobernuak, eta Amalur operazioa prestatzeko eskatu zidan. 24 ordutan, gobernua, legebiltzarra eta kultura arloko batzuk ebakuatzeko plana zen hura. Horrekin batera, baldin eta gobernua exiliora joaten bazen, hura babestuko zuen talde armatua sortzeko eskatu zidan. Eta horrelaxe egin nuen. Lan asko egin genuen, oroitzapen onak ditut ordukoak. Baina EAJk azpijokoa egin zidan. Niri ezer esan gabe, gizon denak eta arma denak kendu zizkidan, lehen berrozien taldea sortzeko. - Kazetaria: Orduan haserretu zinen EAJrekin? - Zumalde: Jenaro Garcia Andoain laguna eta biok, EAJren barrua aztertzen hasi ginen, alderdiko, gobernuko eta diputazioko jendearen kontu korronteak aztertzen. Alderdiak orduan, inteligentzia eta informazio sistemak deuseztatu zituen, eta kaleratu egin ninduen. - Kazetaria: Zenbat lagun egin, galdu eta mantendu dituzu zure ibilbidean zehar? - Zumalde: Adiskidetasuna nahiko abstraktua da niretzat. Goian zaudenean, denak dituzu lagunak, baina alderantziz denean, inork ez zaitu ezagutzen. Horixe gertatu zait niri gobernuarekin. Klandestinitatean, gerrillan ibili ginenon arteko harremana, aldiz, ezberdina da. Harreman onak ditut ordukoekin eta haien oinordekoekin. - Kazetaria: Oñatin oraindik oroitzen dira ihes egin zenuenean, 2CV autoa alderantziz aparkatu zenuelako konturatu zela Guardia Zibila auto barruan zerbait utzi zenuela. - Zumalde: Gerrillaren historiak dira horiek. Braulio zuen izena bi zaldiko hark. Ihes egin nuenean, material ugari utzi nuen auto barruan eginda nuen tranpa batean, ez zidan banatzeko denborarik eman eta Guardia Zibilaren kuartel zaharraren parean aparkatu nuen autoa, kale zaharrean. Mendira egin nuen ihes, eta irrati bidez, taldeko mutilekin hitz egitea lortu nuen, eta auto barruan zegoena handik ateratzeko esan nien. Gauean, autoa handik hartu zuten mutilek, gordeta zegoena atera, eta berriro utzi zuten lehengo tokian, baina alderantzizko norabidean aparkatuta. Eta orduan konturatu zen Guardia Zibila han zerbait gordeta egon zela. - Kazetaria: Nolakoa zen Oñati garai hartan, 60. hamarkadan? - Zumalde: Fantasia rock taldeko gitarra elektrikoa jotzen zuen ero bat nintzen egunez, baina gauetan, mendira joaten nintzen gerrillak egitera. Oso zaila zen militanteak aurkitzea, karlista asko zeuden Oñatin. Franko hil zenean, denak bihurtu ziren abertzale, baina diktadurako garai gogor haietan, oso herri miserablea zen. Are miserableagoa zen oraindik, exiliotik etorri nintzenean. Ez armak hartu, ez paretak margotu ezta ikurrinak jartzea ere nahi ez zutenak, pegatinekin eta ikurrinaren ondoan ikusi nituen. Eli Galdosekin batera herriko kaleetan paseatzen ari nintzela, listua nola bota zidaten ikusi nuen, eta aurkako pintadak ikusi nituen. Oñati oso herri koldarra izan da beti. Oñatiko lotura on bakarra, Sabina da, nire emaztea. - Kazetaria: Laguna duzu oraindik, Eli Galdos? - Zumalde: Ez naiz inoiz haserretu Eli Galdosekin, eta ez naiz inoiz haserretuko. Sasoi hartan, asko lagundu zidan Elik, asko jarri zuen jokoan nire alde, eta beti eskertuko diot hori. Zerbaitegatik dena ematen duena, heroia da niretzat, eta Eli Galdos, ezagutu dudan gizon ausartenetako bat da, niretzat.

»

Kanpo estekak

• Datuak: Q3570538