Okzitania
Okzitania (Occitània, ahoskatuta: /utsiˈtanjɔ/, /uksiˈtanjɔ/, /ukʃiˈtanjɔ/, /uksiˈtanja/) okzitaniera hizkuntza hitz egiten den lurraldeari deritzo.
| Okzitania | |||
|---|---|---|---|
| Occitània | |||
| |||
| Occitanie.png | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Bordele, Limoges, Marseilla, Niza, Tolosa 43°36′16″N 1°26′38″E | ||
| Azalera | 190.000 | ||
| Kontinentea | Europa | ||
| Administrazioa | |||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 16.922.045 | ||
| Dentsitatea | 85,42 bizt/km² | ||
| Erabilitako hizkuntzak | ikusi
| ||
| Bestelako informazioa | |||
| Ordu eremua | ikusi
| ||
Frantziaren midi-a, Italiako Piemonte eta Kataluniako Arango harana barne biltzen ditu.
Eskualde okzitaniarra den Bearnok eta Ipar Euskal Herriak batera osatzen dute Frantziako 64. departamendua (Pirinio Atlantikoak). Gainera, zenbait talde okzitaniarzaleren aburuz, Baiona, Biarritz eta Angeluko inguruak ere kontuan izan beharko lirateke Okzitaniaz hitz egitean.
EtimologiaAldatu
Okzitania literatura latindarrean XIII. mendearen bukaeran sorturiko terminoa da. Bi espresioren kontrakzioz sorturikoa da, Okz lenga d'Ocari erreferentzia eginez, Dantek emandako izena eta, itania ziurrenik Akitania terminoaren imitaziotik aterata.
GeografiaAldatu
Eskualde edo probintzia tradizionalakAldatu
- Okzitaniako haranak edo Valadas Occitanas.
- Proventza.
- Languedoc (Lengadòc).
- Limousin edo Lemosin, Marka barruan hartzen duena.
- Borboierria, Borbonés/Barbonés edo Boubonnais.
- Guiena edo Guiana.
- Gaskonia edo Gasconha: Bearno, Arango harana, Bigorra eta Armagnac barne hartuz.
- Dofinerria, Daufinat/Dalfinat edo Dauphiné.
- Auvernia, (Auvèrnhe/Auvèrnha edo Auvergne.
Banaketa administratiboaAldatu
Okzitania lau estatutan banatuta dago: Frantzia, Espainia, Italia eta Monako. Azken hiruretan hauexek dira banaketa administratiboak:
- Espainiaren menpean Kataluniaren barruko Arango harana dago; onarpen ofizialik handiena duen lurralde okzitaniarra da, bai egitura administratiboez (berezko eskualdea, Arango Kontseilu Orokorra) bai hizkuntza aldeetik (okzitaniera Katalunia osoan koofiziala 2010etik).
- Italiako Valadas Occitanas edo Okzitaniako haran guztiak Piemonten daude, hiru probintziatan hain zuzen: Turin (Turin), Cuneo (Coni) eta Imperiakoak (Impèria).
- Monako estatu independentea da eta hor okzitaniera tokiko bi kulturetakoa da, ligurierarekin batera.
Frantziari dagokionez eskualde hauetan banatu zituzten bere lurrak:
- Osorik edo ia osorik Okzitaniaren barruan: Auvernia (Auvèrnhe), Limousin (Lemosin), Midi-Pyrénées (Miègjorn Pirenèus), Proventza-Alpeak-Kosta Urdina (Provença Aups Còsta d'Azur).
- Zati bat Okzitanian: Akitania (Aquitània), Languedoc-Roussillon (oc-ca Lengadòc-Rosselló) -biak nagusiki Okzitanian-, Rodano-Alpeak (Ròse-Aups) -eremu nahiko handia-, Erdialdea-Loira Harana eta Poitou-Charentes -bi hauetan zati txikiak-.
Estatu horretako 39 departamenduk Okzitaniako lur eremuak dituzte. 27 bere osotasunean dira okzitaniarrak, 5 nagusiki eta beste 7k lurraldeko erdia baino gutxiago den zatia dute Okzitanian. Departamenduko kodeak lagunduta eta horren arabera ordenatuta hauexek dira:
- Osorik Okzitanian
|
|
- Nagusiki okzitaniarrak direnak:
- Allier (Alèir, 03): hegoaldeko erdia baino gehiago.
- Ardèche (Ardecha, 07): dena iparraldeko zerrenda izan ezik.
- Dordoina (Dordonha, 24): dena bi udalerri izan ezik.
- Drôme (Droma, 26): dena iparraldeko zerrenda izan ezik.
- Gironda (33): gehiena; kanpoan ipar-ekialdeko eskualde batzuk geratzen dira.
- Pirinio Atlantikoak (Pirenèus Atlantics, 64): Bearno osoa; hizkuntza aldetik Ipar Euskal Herriko eremu batzuk euskararekin konpartitzen ditu.
- Erdia baino gutxiago Okzitanian:
- Charente (Charanta, 16): ekialdeko erdialde ia osoa, Okzitaniako Charente izena duena.
- Cher (Char, 18): hegoaldeko zerrenda besterik ez.
- Indre (36): hegoaldeko zerrenda baino ez.
- Isère (Isèra, 38): hegoaldeko zerrenda nahiko handia.
- Loire (Léger, 42): ekialdean lur zerrenda bat eta hegoaldean beste bi.
- Ekialdeko Pirinioak (Pirenèus Orientaus, 66): Ipar Kataluniaz gain Fenolhedés eskualde okzitaniarra.
- Vienne (Vinhana, 86): hego-ekialdeko zerrenda.
Hiri nagusiakAldatu
|
(Oharra:*1999; **2004; ***2005)
OrografiaAldatu
Okzitania zazpi zonalde orografikotan bana daiteke:
- Hegoaldean, Pirinioak, Iberiar Penintsularekiko muga zehazten dutenak. Gailur aipagarriak dira Pic d'Aussau (2.885 m), Vinhamala (3.298 m), Long (3.194 m), Miei de Bigorra (2.877 m), Monné (2.147 m), Mauberma (2.880 m), Valhièr (2.839 m), Tres Senhors (2.199 m), Ger (2.612 m), Sent Bertomiu (2.349 m), Serrèra (2.921 m), Puèg de Bugaràg (1.231 m), Campras (2.554 m), Pic de la Munia (3.194 m) eta Neuvielba (3.092 m).
- Erdiko Mendigunea, Okzitaniako erdialde eta iparraldean, Platèu de Miuvachas, Platèu de la Marcha, eta Muntanyes del Vivarès azpisistemak barne hartzen dituena. Gailur aipagarriak dira Esenc (1.754 m), Cantal (1.858 m), Lo Puei de Doma (1.465 m), Lozère (1.702 m), Cevènas (1.551 m), Aubrac (1.471 m), eta Puei de Sant circ (edo Puei de la Crotz) (1.886 m).
- Alpeak, ekialdean Italiar Peninsulatik bereizten dute herrialdea. Bertoko gailur batzuk dira Clapier, 3.045 m; Cheiron, 1.778 m; La Cabrièra, 1.130 m), Pelvús (4.103 m), Col de Tenda (1.908 m), Mont Cenís (2.083 m), Ventús (1.912 m), Tres Bisbes (2.922 m), Mont Pelat (3.052 m), Aution (2.082 m), Massís de los Escrenhs (4.103 m), Ramièra (3.340 m), Pic d'Olan (3.654 m), Visol (3.841 m), Peuve d'Euva (3.064 m), Ronhosa (3.280 m), Grum (2.366 m), eta Brèc de Chambairon (3.400 m).
- Plana de les Lanes, kostalde atlantikoan.
- Rodano ibaiaren arroa, Gard, Ardèche, Isère eta Drôme ibaiekin.
- Garona ibaiaren arroa, Dordoina, Lot, Tarn, Gers, Aveyron, Ciron eta Corrèze ibaiekin.
* Loira ibaiaren arroa, Vienne, Allier, Creuse eta Gartempe ibaiekin.
Herrialdeko beste ibai batzuk dira Aturri, Charente, Aude, Argeç, Var, Eure, Illa, Llui, Midouze Midou eta Sason.
Lakuei dagokienez, garrantzitsuenak Airolha, Leucata edo Salses, Lacanau, Casau, Sijan, Biscarrosse, Carcanc, Taur, Mauguòu, Mar de Berra, Òrt , Charpal, Arcachon, Leon eta Sostons.
KulturaAldatu
HizkuntzakAldatu
Okzitaniako biztanleek hiru hizkuntza nagusi indartsu erabiltzen dituzte: frantsesa eta italiera batik bat eta, neurri txikiagoan, gaztelania. Baina lurraldeari ezaugarri nagusia ematen dion hizkuntza ere egiten dute, okzitaniera alegia. Eta berarekin batera, baita beste mintzaira gutxitu batzuk ere: katalana esate baterako. Halaber, mugakideak dituzte beste hiztun gutxitu batzuk, mendebaldetik ekialdera euskaldunak, aragoieradunak eta katalanak.
MusikaAldatu
Folk musika arloan, aipatzekoa da Xarnege taldea, Ipar Euskal Herria eta Gaskoniaren tradizioak uztartzen dituena.
LiteraturaAldatu
Erdi Aroan, trobadore okzitaniarren jarduera nabarmena izan zen. Bestela, idazle klasikoen artean Frédéric Mistral azpimarragarria da, eta garaikideen artean bestela Adelina Yzac elebiduna dugu.
GastronomiaAldatu
Okzitaniar sukaldaritzak Mediterranear sukaldaritza delakoaren barruan koka badaiteke ere, Kataluniako edo Italiakoengandik bereizten dituen elementuak ditu; eta Frantses estatuko iparraldeko sukaldaritzarekin desberdintasun nabariak ditu.
Mediterraneo itsasoaren inguruko beste lur batzuetan erabiltzen diren oinarrizko osagai eta zaporeak konpartitzen ditu (okela, arraina, barazkiak, oliba-olioa); ezaugarri berezia perrexila, erromeroa, ezkaia, oreganoa edo albaka bezalako belar aromatikoen erabilera zabala da. Baina Atlantiko aldera ere hurbiltzen da: kaloria gehiago duten gaztak, pateak, esne-gaina, gurina...Kostaldea-barnealdea banaketa ere pertinentea delarik, azkenean azpieremu gastronomikoak egiteko orduan mugaketak gutxi gorabehera okzitanieraren dialektoenarekin bat egiten du.
IkurrakAldatu
.svg)
Eskualdeak izaera politiko uniformerik ez duenez, ikur okzitanoek ofizialtasun maila ezberdinak dauzkate lurraldearen arabera. Erabilienen artean aipa daitezke:
- Se Canta abestia bere bertsio ezberdinekin Okzitanieraren ereserkitzat har daiteke. Abesti hau ofiziala da Aran Haranean eta Italiako Valadas Occitanas eskualdean 482-99 Legeak arautzen du bere erabilera.
- Tolosa Okzitaniako Gurutzea. Tolosako lehengo kondeen ikur dinastikoa, bere lehen agerpena 1165ko zigilu batean da. Gurutzea Okzitaniako hainbat lurraldetako banderetan ageri da, adibidez Languedoc-Roussillongoan, Alpe Garaietako departamentukoan edota Aran Haranekoan. Askotan agertzen da kultura okzitaniarreko herrietako heraldikan, eta batzuetan herri edo eskualde bat Okzitaniaren parte dela adierazteko erabiltzen da (herrietako sarreretako karteletan, adibidez).
- Era beran, gurutze honek hondo gorrian eta beste ezer gabe osatzen du Okzitaniako bandera. Bandera hau ofiziala da Midi-Pirinioetako eskualdean, eta askotan erabiltzen da modu ofiziosoan kultura okzitaniarraren ikur bezala (adibidez, zonalde turistikoetako panel eleanitzetan okzitanierazko bertsioa markatzeko.
PolitikaAldatu
Okzitanian aukera politiko nazionalista gutxiengoa da, eta hauteskundeetan ez du inoiz emaitza aipagarririk lortu.
Okzitaniar nazionalismoak 1959an izan zuen bere lehen adierazpide politikoa, Francés Fontan-ek Partit Nacionalista Occità (gaur egun Partit de la Nacion Occitana) sortu zuenean. Ondoren, hainbat erakunde eta alderdi sortu ziren, Volèm Viure al País aldarrikapen mugimendua horien artean, 1974ean. Halaber, Partit Occitan sortu zen, Frantziako hauteskunde orokorretara eta eskualde hauteskundeetara aurkeztu izan den alderdia. 2003an, alterglobalizazio mugimendutik Gardarem la Tèrra alderdia sortu zuten.
- Bestelako mugimendu okzitaniarzaleak:
- Desagertutako erakunde nazionalistak:
Kanpo estekakAldatu
- (Okzitanieraz) Lo Cap'òc : Okzitanierazko unitate didaktikoa
- (Katalanez) Okzitania-Katalunia anaitasun batzordea
- (Okzitanieraz) Arango Kontseilu Orokorra
- (Okzitanieraz) Occitania.org
