Azaroaren 19
data
Azaroaren 19a gregoriotar egutegiaren urteko hirurehun eta hogeita hirugarren eguna da, 324.a bisurteetan. 42 egun falta dira urtea amaitzeko.
Daturen bat falta bada, urtearen lotura jarraitu han sartzeko.
Gertaerak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1933 – Barakaldon PSOEko pistoladun batzuek Hermenegildo Alvariño EAE-ANVko militantea hil zuten boza ematera zihoanean. Zierbenan, berriz, apaiz bat arma zuriz zauritu zuten.
- 2007 – Altsasuko Errekalde errekara 12.000 litro gasolio isuri ziren.
Mundua
aldatu- 1564 – Migel Lopez Legazpikoa Mexikotik Filipinetarat abiatu zen. Espedizio honetan zihoan Andres Urdaneta ordiziarra, gerora arrakasta handia izango zuen Itzulbidaia aurkitzeko xedean.
- 1724 – Ekialdeko Indietako Herbeheretar Konpainiaren Slot ter Hooge fragata Porto Santo uhartean hondoratu zen. Eskifaiako 254 pertsonetatik 221 hil ziren.
- 1863 – Abraham Lincoln presidenteak Gettysburgeko hitzaldi ospetsua eman zuen.
- 1879 – Madrilen, Alfontso XII.a bigarren aldiz ezkondu zen, oraingoan Maria Kristina Habsburgo-Lorenakoarekin.
- 1933 – Espainia: lehendabizikoz sufragio unibertsala ezarri zen Espainian, hauteskunde orokorretan izan zen. Eskuindarrek irabazi zituzten hauteskundeak.
- 1936 – Buenaventura Durruti anarkista hil zen Madrilgo frontean.
- 1937 – Sevillan esklabo lanak egitera bidalitako 57 euskal preso errepublikar hil ziren tren istripuan. Alanís herrian izan zen, eta guztira 72 lagun hil ziren.
- 1942 – Bigarren Mundu Gerra, Stalingradeko bataila: Sobietarren erasoa Volgan.
- 1946 – Afganistan, Islandia eta Suedia Nazio Batuen Erakundearen kide egin ziren.
- 1969 – Etxebizitza eskubidearen aldeko greba orokorra egin zuten Italian.
- 2002 – Espainian: Prestige petrolio-ontziaren hondoraketa, azaroaren 13an hasi zena.
- 2009 – Herman Van Rompuy hautatu zuten Europar Batasuneko presidente, eta Catherine Ashton kanpo harremanetarako ordezkari nagusi.
- 2014 – SNPko Nicola Sturgeon politikaria Alex Salmond alderdikidearen ordez Eskoziako lehen ministro izendatu zuten.
- 2015 – Atentatua Libanon, 43 hildako eta 230 zauritu.
- 2023 – Argentinan, hauteskunde presidentzialen bigarren itzulia egin zen, eta Javier Milei hautagai libertario antisistemak irabazi zuen, botoen % 56 eskuratuta. Sergio Massa atzean gelditu zen, botoen % 44 eskuratuta.
Arte eta kultura
aldatuEuskal Herria
aldatuMundua
aldatuZientzia eta teknologia
aldatuEuskal Herria
aldatuMundua
aldatu- 2006 – Wii bideokontsola Estatu Batuetan merkaturatua izan zen.
Kirolak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 2017 – Esku Huskako Lau eta Erdiko Pilota Txapelketa Nagusia: Altuna III.a amezketarra Mikel Urrutikoetxea zaratamoarrari Bizkaia frontoian jokatutako finalean 22-21 nagusitu zitzaion.
Mundua
aldatu- 1969 – Pelek bere milagarren gola sartu zuen Rio de Janeiroko Maracanako futbol zelaian.
Jaiotzak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1611 – Rafael Mikoleta, euskal idazlea.
- 1739 – José de Urrutia y de las Casas, bizkaitar militar eta ingeniaria (h. 1803).
- 1756 – Pierre Haudaudine, lapurtar enpresaburu eta militarra (h. 1846).
- 1827 – Jean-Jacques Weiss, baionar irakasle, idazle eta kazetaria (h. 1891).
- 1843 – Félix Léglise, lapurtar politikaria (h. 1915).
- 1857 – Edward Spencer Dodgson, ingeles euskalaria, Essexen (h. 1922).
- 1889 – Krispin Sorarrain, Alkizako alkatea eta kronista (h. 1974).
- 1909 – Mariano Estornes Lasa, euskal idazlea (h. 1997).
- 1913 – Rodolfo Bozas, euskal herritar kazetari eta itzultzailea (h. 1978).
- 1933 – Antonio Bertrán, gipuzkoar txirrindularia (h. 2008).
- 1940 – Jose Ramon Agiriano, arabar sukaldaria.
- 1941 – Mikel Dalbret, lapurtar margolaria, Tunisian.
- 1943 – Ildefonso Urizar Azpitarte, bizkaitar futbol arbitro ohia.
- 1949 – Juan Maria Ollora, politikari jeltzalea eta ekonomialaria, Arabako Ahaldun Nagusi ohia.
- 1952 – Jose Luis Longaron, gipuzkoar artista plastikoa (h. 2019).
- 1953 – Francisco Mujika Garmendia, Artapalo, gipuzkoar ETAkide historikoa.
- 1960 – Anaje Narbaiza, gipuzkoar euskaltzalea, sindikalista, herrigintzan eta baserri munduan errotua.
- 1963 – Pello Mariñelarena, nafar ETAkidea (h. 1993).
- 1964 – Pilar Rodríguez Pérez, gipuzkoar unibertsitate-irakaslea, literatura, zinema, komunikazio eta genero ikasketetan aditua.
- 1965 – Iñaki Tejada, bizkaitar futbolari ohi eta entrenatzailea.
- 1971 – Ane Lardi Enbil, gipuzkoar kazetari, euskaltzale, feminista eta herri-eragilea.
- 1972 – Arturo Arbizu, nafar pilotari ohia.
- 1980 – Vanesa Fernández, ikus-entzunezkoen komunikazioko doktorea eta EHUko irakasle bizkaitarra.
- 1988 –
- Alazne Belar, bizkaitar erizaina eta zainketa aringarrietan ikertzailea.
- Itxaso Paia, bizkaitar bertsolari, bertso-irakasle, gidoilari eta aktorea.
- 1992 – Koldo Olabarri, bizkaitar aktorea.
- 1996 – Eider Unanue, gipuzkoar txirrindularia.
- 1998 – Itziar Ariztimuño, bizkaitar saskibaloi jokalaria.
- 2002 – Xabier Sola, nafar futbolaria.
- 2008 – Naia Laso, bizkaitar skateboardlaria.
Mundua
aldatu- 1600 – Karlos I.a Ingalaterrakoa eta Eskoziakoa, Ingalaterra, Eskozia eta Irlandako erregea (h. 1649).
- 1607 – Erasmus Quellinus II.a, flandriar margolaria eta marrazkilaria (h. 1678).
- 1617 – Eustache Le Sueur, frantziar margolaria (h. 1655).
- 1700 – Jean Antoine Nollet, frantziar fisikari eta elizgizona (h. 1770).
- 1704 – Richard Pococke, ingeles prelatu eta bidaiaria, antropologo eta egiptologoen aitzindaria (h. 1765).
- 1707 – Maria Felice Tibaldi, italiar margolaria (h. 1770).
- 1711 – Mikhail Lomonosov, errusiar idazle eta zientzialaria (h. 1765).
- 1726 – Frantzisko Josef I.a Liechtensteingoa, Liechtensteingo printzea (h. 1781).
- 1754 – Pedro Romero, espainiar zezen-hiltzailea (h. 1839).
- 1778 – Charles de Salaberry, euskal jatorriako quebectar militarra (h. 1829).
- 1805 – Ferdinand Marie Lesseps, frantziar diplomatikoa (h. 1894).
- 1828 – Lakshmibai, Indiako iparraldeko Jhansi estatuko erregina eta gudaria, Zipaioen matxinadako pertsona esanguratsuenetakoa (h. 1858).
- 1831 – James Abram Garfield, Ameriketako Estatu Batuetako 20. Presidentea (h. 1881).
- 1833 – Wilhelm Dilthey, alemaniar filosofoa eta historialaria (h. 1911).
- 1840 – Aleksandr Kovalevski, errusiar biologoa eta enbriologoa (h. 1901).
- 1853 – Gabriel Hanotaux, frantziar diplomazialari, politikari eta historialaria (h. 1944).
- 1860 – John-Antoine Nau, frantsesez idazten zuen frantziar-estatubatuar idazlea (h. 1918).
- 1875 –
- Hiram Bingham, estatubatuar esploratzaile eta arkeologoa, Machu Picchuko aztarrenak aurkitu zituena (h. 1956). (h. 1950).
- Mikhail Kalinin, sobietar itzultzaile boltxevike eta politikaria, Sobietar Batasuneko estatuburua (h. 1946).
- 1876 – Tatiana Afanasieva, ukrainar-herbeheretar matematikari eta fisikaria (h. 1964).
- 1887 – James B. Sumner, estatubatuar biokimikaria, 1946ko Kimikako Nobel Saria (h. 1955).
- 1888 – José Raúl Capablanca, kubatar xake-jokalaria (h. 1942).
- 1889 – Clifton Webb, estatubatuar aktore, dantzari eta abeslaria (h. 1966).
- 1891 – Juan Yagüe, espainiar militarra, "afrikanisten" taldearen parte izateagatik ezaguna (h. 1952).
- 1894 – Américo Tomás, Portugalgo presidentea (h. 1987).
- 1896 – Elias Wen, txinatar apaiz ortodoxoa, Errusiatik kanpoko eliza ortodoxoaren apaiz zaharrena (h. 2007).
- 1900 –
- Pamela Hinkson, anglo-irlandar eleberrigilea eta kazetaria (h. 1982).
- Anna Seghers, alemaniar eleberrigilea (h. 1983).
- 1904 – Lippo Hertzka, hungariar futbolari eta entrenatzailea (h. 1951).
- 1909 –
- Peter Drucker, estatubatuar kudeaketa-aditu eta idazlea (h. 2005).
- Carlos López Moctezuma, mexikar aktorea (h. 1980).
- 1912 –
- George Emil Palade, errumaniar-estatubatuar medikua eta biologoa, 1974ko Medikuntzako Nobel Saria (h. 2008).
- Joan Sales, kataluniar idazlea (h. 1983).
- 1913 – Ataúlfo Argenta, espainiar pianojole eta orkestra-zuzendaria (h. 1958).
- 1915 – Earl Wilbur Sutherland, estatubatuar farmakologo eta biokimikaria, 1971ko Medikuntzako Nobel Saria (h. 1974).
- 1917 – Indira Gandhi, Indiako lehen ministroa (h. 1984).
- 1918 - Margarita Landi, espainiar kazetaria (h. 2004).
- 1919 – Gillo Pontecorvo, italiar zinema zuzendaria (h. 2006).
- 1920 – Gene Tierney, estatubatuar aktorea (h. 1991).
- 1922 – Juri Knorozov, sobietar hizkuntzalaria, epigrafista, etnologoa eta maiazalea (h. 1999).
- 1923 –
- Robert Beauchamp, estatubatuar margolaria (h. 1995).
- María Isabel Chorobik de Mariani, giza eskubideen aldeko argentinar ekintzailea (h. 2018).
- 1924 – Mutesa II.a Bugandakoa, Bugandako erresumako erregea eta Ugandako lehenbiziko presidentea (h. 1969).
- 1925 – Zygmunt Bauman, judu jatorriko poloniar soziologo, filosofo eta saio-idazlea (h. 2017).
- 1926 – Elsa Wiezell, paraguaitar poeta, margolaria eta irakaslea (h. 2014).
- 1928 – Rupert de Larrinaga, euskal jatorriko britainiar eskialari eta militar ohia.
- 1932 – Eleanor F. Helin, estatubatuar astronomoa (h. 2009).
- 1933 – Larry King, estatubatuar telebista-aurkezle, irrati-aurkezle eta bozeramalea (h. 2021).
- 1934 – Kurt Hamrin, suediar futbolaria (h. 2024).
- 1936 – Yuan T. Lee, txinatar-estatubatuar kimikaria, 1986ko Kimikako Nobel Saria.
- 1937 – Tamara Bunke, Tania, argentinar iraultzaile komunista eta espioia (h. 1967).
- 1938 – Ted Turner, estatubatuar negozio-gizona eta telebistako magnatea.
- 1940 – Kšumancäń Pirguž, erzien eskubideen aldeko ekintzailea (h. 2024).
- 1941 – Ivanka Khristova, bulgariar pisu jaurtitzailea (h. 2022).
- 1942 –
- Calvin Klein, estatubatuar moda-disenatzailea.
- Sharon Olds, estatubatuar idazle eta poeta.
- 1944 –
- Agnes Baltsa, greziar mezzosopranoa.
- Josep Maria Pou, kataluniar aktore eta antzerki zuzendaria.
- 1949 –
- Alicia Asconeguy, uruguaiar margolari eta artista bisuala (h. 2020).
- Amy Gutmann, Pennsylvaniako unibertsitateko presidentea, idazlea eta teorialari politikoa.
- 1950 – Keizo Imai, japoniar futbolari ohia.
- 1954 –
- Kathleen Quinlan, estatubatuar aktorea.
- Abdel Fatah al-Sisi, Egiptoko presidentea.
- 1959 – Allison Janney, estatubatuar aktorea.
- 1961 –
- Meg Ryan, estatubatuar aktore eta ekoizlea.
- Bogdan Wenta, poloniar eskubaloi jokalari ohia, Poloniar eskubaloiaren historiako jokalaririk hoberenetakoa.
- 1962 –
- Jodie Foster, estatubatuar aktore, zuzendari eta zinema ekoizlea.
- Uxía Senlle, galiziar abeslaria.
- 1964 – Petr Nečas, Txekiako lehen ministroa.
- 1965 – Laurent Blanc, frantziar futbolari ohi eta entrenatzailea.
- 1966 –
- Shmuley Boteach, estatubatuar errabino, idazle eta teologoa, judu ortodoxoa eta irrati-telebistetako hizlaria.
- Gail Devers, estatubatuar atleta ohia, abiadura eta hesidun probetan aditua.
- Jason Scott Lee, estatubatuar aktore eta borroka arteetako artista.
- 1969 –
- Ana Álvarez, espainiar aktore eta modeloa.
- Richard Virenque, frantziar txirrindulari ohia.
- 1970 – Rachael Dunlop, Dr. Rachie, australiar biokimikari, mediku ikerlari, blogari eta zientzialari eszeptikoa.
- 1971 – Toshihiro Yamaguchi, japoniar futbolari ohia.
- 1975 – Ezequiel Mosquera, espainiar txirrindularia.
- 1976 – Ilze Jaunalksne, letoniar kazetaria eta idazlea.
- 1977 – Mette Frederiksen, Danimarkako lehen ministroa.
- 1979 – Barry Jenkins, estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea.
- 1983 –
- Meseret Defar, etiopiar atleta, distantzia luzeko lasterketetan aditua.
- Adam Driver, estatubatuar aktorea.
- 1988 - Gemma Humet, kataluniar abeslaria eta piano-jotzailea.
- 1989 - Mónica Portillo, kataluniar aktorea eta dantzaria.
- 1990 – Tatsuya Sakai, japoniar futbolaria.
- 1996 –
- Zoe Aldcroft, ingeles errugbilaria.
- Krystsina Tsimanouskaia, bielorrusiar atleta.
Heriotzak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1316 – Joanes I.a Nafarroakoa, Nafarroa eta Frantziako erregea (j. 1316).
- 1756 – Martin Elizakoetxea, nafar elizgizona (j. 1679).
- 1825 – Jose Joakin Iturbide, Agustín I.a Mexikoko enperadorearen aita, Murtzian (j. 1739).
- 1919 – Florencio Constantino, bizkaitar tenorra, Mexikon (j. 1869).
- 1933 – Hermenegildo Alvariño, galiziar jatorriko eusko langile eta Eusko Abertzale Ekintzako militantea, eraila.
- 1935 – Silverio Izagirre, euskal herritar futbolaria (j. 1897).
- 1946 – Nicanor Mutiloa e Irurita, nafar elizgizona (j. 1874).
- 1949 – Maria Mestayer, euskal gastronomo eta sukaldaria, Madrilen (j. 1877).
- 1963 – Katalina Eleizegi, euskal idazlea (j. 1889).
- 1979 – Francisco Larrañaga, Txikito Iraetakoa, esku huskako gipuzkoar pilotaria (j. 1913).
- 1981 – Lorenzo Albizua, bizkaitar futbolaria (j. 1920).
- 1984 – Martin Markuleta, Amarako ogizaltzailea, euskal herritar futbolari eta entrenatzailea (j. 1907).
- 1991 – José Luis Duque, bizkaitar futbolaria (j. 1918).
- 1996 – Gabriel Alonso, gipuzkoar futbolari eta entrenatzailea (j. 1923).
- 2000 – Ángel García Ariño, Garcia Ariño II.a, esku huskako bizkaitar pilotaria (j. 1934).
- 2008 – Anabel Otxoa, bizkaitar sexologo eta dibulgatzailea, Mexiko Hirian (j. 1955).
- 2014 – Koldo Losada, bizkaitar aktorea (j. 1960).
- 2017 – Esther Arizmendi, gipuzkoar abokatua eta legelaria, Madrilen (j. 1956).
- 2018 – Elena Arregui Cruz-López, gipuzkoar arkitektoa, Santiago de Compostelan (j. 1929).
Mundua
aldatu- 496 – Gelasio I.a, Aita santua.
- 498 – Anastasio II.a, Aita santua.
- 1557 – Bona Sforza Milangoa, Poloniako erregina ezkontidea (j. 1494).
- 1630 – Johann Hermann Schein, alemaniar musikagilea (j. 1586).
- 1659 – William Lamport, irlandar itsaslapur, soldadu, espioi eta erreboltaria.
- 1665 – Nicolas Poussin, frantziar margolaria (j. 1594).
- 1672 – Franciscus Sylvius, alemaniar sendagilea (j. 1614).
- 1798 – Theobald Wolfe Tone, Wolf Tone, irlandar independentista (j. 1763).
- 1806 – Shah Alam II.a, Indiako mogol enperadorea (j. 1728).
- 1828 – Franz Schubert, austriar musikagilea (j. 1797).
- 1850 – Richard Mentor Johnson, Ameriketako Estatu Batuetako 9. presidenteordea (j. 1780).
- 1855 – Mihály Vörösmarty, hungariar idazlea (j. 1800).
- 1886 – José María Posada Pereira, galizierazko eta gaztelerazko idazlea, Faro de Vigo egunkariko sortzailea. (j. 1817).
- 1887 – Emma Lazarus, estatubatuar poeta (j. 1849).
- 1891 – Gergely Csiky, hungariar antzerkigilea eta idazlea (j. 1842).
- 1915 – Joe Hill, estatubatuar sindikalista (j. 1879).
- 1925 – Henri Fayol, frantziar meategi-ingeniaria (j. 1841).
- 1933 – Louise Jopling, ingeles margolaria, bere belaunaldiko emakume artista nabarmenetakoa (j. 1843).
- 1936 – Mercedes Romero Abella, galiziar irakasle errepublikanoa, fusilatua (j. 1907).
- 1938 – Lev Xestov, errusierazko idazlea eta filosofoa (j. 1866).
- 1942 – Bruno Schulz, judu jatorriko poloniar idazle, artista, literatura kritikari eta arte irakaslea (j. 1892).
- 1944 – Ignacio Bolívar Urrutia, espainiar naturalista eta entomologoa, Espainian Natura Zientzien bultzatzaile nagusietako bat (j. 1850).
- 1949 – James Ensor, belgikar margolaria, marrazkigilea eta grabatzailea (j. 1860).
- 1956 – Victor Campbell, britainiar marinel eta esploratzailea (j. 1875).
- 1957 – Josefina Blanco, espainiar aktorea (j. 1878).
- 1963 – Carmen Amaya, kataluniar dantzari, abeslari eta aktorea (j. 1918).
- 1967 –
- Casimir Funk, poloniar biokimikoa (j. 1884).
- João Guimarães Rosa, brasildar idazlea (j. 1908).
- 1975 – Priscilla Fairfield Bok, estatubatuar astronomoa (j. 1896).
- 1976 – Elisa Bachofen, argentinar ingeniaria, Hego Amerikan Ingeniaritza zibilean diplomatutako lehen emakumea (j. 1891).
- 1981 – Alphonse De Waelhens, belgikar filosofo neoeskolastikoa (j. 1911).
- 1982 – Erving Goffman, kanadar-estatubatuar soziologo eta idazlea, mikrosoziologiaren aitzindaritzat hartua (j. 1922).
- 1992 – Dora Ibarburu, euskal uruguaitar erizain eta irakaslea (j. 1918).
- 1998 –
- Louis Dumont, frantziar antropologoa (j. 1911).
- Alan J. Pakula, estatubatuar zinema zuzendaria, gidoigilea eta ekoizlea (j. 1928).
- 2004 – John Vane, britainiar farmakologoa, 1982ko Medikuntzako Nobel Saria (j. 1927).
- 2005 – Francesco Somaini, italiar eskultorea (j. 1926).
- 2007 –
- Soledad Ortega Spottorno, espainiar filosofoa, editorea eta irakaslea (j. 1914).
- Magda Szabó, hungariar idazlea, historiako hungariar eleberrigilerik onenetarikoa (j. 1917).
- 2010 - Bertha Gxowa, apartheidaren aurkako eta emakumearen eskubideen aldeko ekintzailea (j. 1934).
- 2011 – Ömer Lütfi Akad, turkiar zinema zuzendaria (j. 1916).
- 2012 –
- Hannie Lips, Herbeheretako telebista aurkezlea (j. 1924)
- Boris Strugatski, errusiar idazlea, bere anaiarekin batera zientzia fikzioan aritutakoa (j. 1933).
- 2013 – Frederick Sanger, ingeles biokimikaria, 1980ko Kimikako Nobel Saria (j. 1918).
- 2014 – Mike Nichols, estatubatuar zinemagilea (j. 1931).
- 2017 –
- Charles Manson, estatubatuar kriminala, hainbat erailketa burutu zituen Manson Familia sektaren sortzailea (j. 1934).
- Jana Novotná, txekoslovakiar tenislaria (j. 1968).
- 2018 – Apisai Ielemia, Tuvaluko lehen ministroa (j. 1955).
- 2019 –
- Purita Campos, kataluniar komikigile, marrazkilari eta margolaria (j. 1937).
- D. M. Jayaratne, Sri Lankako lehen ministroa (j. 1931).
- 2022 –
- Greg Bear, estatubatuar zientzia fikziozko idazlea (j. 1951).
- Nico Fidenco, italiar kantautorea (j. 1933).
- 2023 –
- Joss Ackland, ingeles aktorea (j. 1928).
- Rosalynn Carter, Ameriketako Estatu Batuetako Lehen Dama (j. 1927).
- Colette Maze, frantziar piano-jotzailea eta musika irakaslea (j. 1914).
- Hannes Strydom, hegoafrikar errugbilaria (j. 1965).
- Sara Tavares, portugaldar abeslaria (j. 1978).
Jaiak eta urteurrenak
aldatu- Gizonaren Nazioarteko Eguna
- Sehaska egutegiko izendegia: Ieltx, Ieltxu, Iria eta Iriberri.
Kanpo estekak
aldatu