Azaroaren 1
data
Azaroaren 1a gregoriotar egutegiaren urteko hirurehun eta bostgarren eguna da, 306.a bisurteetan. 60 egun falta dira urtea amaitzeko.
Daturen bat falta bada, urtearen lotura jarraitu han sartzeko.
Gertaerak
aldatuEuskal Herria
aldatuMundua
aldatu- 1755 – Lurrikara bortitz batek Lisboa hiria astindu zuen. Lisboan bertan gizabanako hilak 10.000 – 100.000 bitarte izan ziren, Marokon 10.000 baino gehiago hil ziren eta Espainian beste 5.000. Orduko filosofo ilustratuek ondo ikertu zuten fenomenoa, eta sismologia modernoaren sorburu izan zen.
- 1981 – Antigua eta Barbudak independentzia lortu zuen.
- 1986 – Desastre ekologikoa Suitzan, 30 tona pestizida, plagizida, kolorant eta merkurio isuri zirenean Rhin ibaira.
- 1991 – Estatu Batuak, Iowa: Ikasle batek Iowako Unibertsitatean tiroka hasi zen. Bost pertsona hil eta bi zauritu zituen, ondoren, hiltzaileak bere buruaz beste egin zuen.
- 2006 –
- Somalian bake negoziazioak eten ziren.
- Parlamenturako hauteskundeak Katalunian. CIUk hauteskundeak irabazi zituen 48 parlamentari lortuz.
- 2011 – Mario Draghi italiar bankari eta ekonomialaria Europako Banku Zentraleko presidente izendatu zuten, Jean-Claude Tricheten ordez.
- 2012 – Madrilen Halloween gaua ospatzen ari zirela bost neska gazte hil ziren Madrid Arena pabilioian.
Arte eta kultura
aldatuEuskal Herria
aldatuMundua
aldatu- 1930 – Raoul Walsh estatubatuar zinema zuzendariaren The Big Trail filma estreinatu zen.
- 1982 – Galesen galeserazko S4C telebista katea lehenbizikoz aireratu zen.
- 2013 – Enderren Jokoa filma estreinatu zen.
Zientzia eta teknologia
aldatuEuskal Herria
aldatuMundua
aldatuKirolak
aldatuEuskal Herria
aldatuMundua
aldatu- 2020ko Emakumezkoen Sei Nazioen Txapelketa, hainbat partida COVID-19 pandemiagatik atzeratu behar izan ondoren, amaitutzat ematea erabaki zen, orduko Ingalaterra matematikoki txapelduna baitzen.
Jaiotzak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1842an bataiatua – Santos López de Letona, bizkaitar enpresaria, negozio-gizona eta hainbat obra publikoren bultzatzailea (h. 1925).
- 1868 – Etienne Decrept, euskal idazle, margolari eta dekoratzailea (h. 1938).
- 1870 – Santos Jorge, nafar musikagile eta kapera-maisua (h. 1941).
- 1898 – Santos Gandia, gipuzkoar biolontxelo-jotzailea (h. 1975).
- 1903 – Jose Maria Uzelai, bizkaitar margolaria (h. 1979).
- 1906 – Maria Bengoetxea, Maria Txindurri, bizkaitar euskaltzalea (h. 2006).
- 1924 – Martin Mancisidor, euskal txirrindularia (h. 2011).
- 1932 –
- Koko Abeberri, euskal ekintzailea, abokatua lanbidez (h. 2017).
- Joaquin Atxukarro, bilbotar piano jotzailea, mundu guztian zehar kontzertu ugari eskaini dituena.
- 1941 – José Manuel Sertutxa, bizkaitar futbolaria (h. 2014).
- 1942 – Pilar García, nafar margolaria.
- 1949 –
- Jose Antonio Aduriz, gipuzkoar fraide eta hizkuntzalaria (h. 2024).
- Santos Labaka, gipuzkoar eskubaloi jokalari ohi eta arkitektoa.
- Paulino Luesma, gasteiztar politikari eta irakaslea eta Espainiako Gobernuaren ordezkaria EAEn (h. 2014).
- 1953 – Christian Belaskain, lapurtar errugbilaria (h. 2004).
- 1957 – Roman Berriozabal, bizkaitar funtzionario eta ikertzailea.
- 1959 –
- Mari Luz Esteban Galarza, bizkaitar mediku eta antropologoa, EHUko gizarte-antropologiako irakaslea, Pedrosa de Valdeporresen.
- Marisol Esteban Galarza, bizkaitar EHUko ekonomiako irakaslea, Pedrosa de Valdeporresen.
- 1964 – Jon Jauregi, gipuzkoar politikari jeltzalea.
- 1965 – Pernando Barrena, nafar itzultzailea eta politikaria.
- 1966 – Imanol Landa, bizkaitar politikaria, Getxoko alkatea.
- 1968 – Javier Jacinto, gipuzkoar musikagilea eta orkestra zuzendaria.
- 1971 – Ander Lipus, bizkaitar abangoardiako-antzerkilari, bufoi eta aktorea.
- 1973 – Igor González de Galdeano, gipuzkoar txirrindulari ohi eta kirol-zuzendaria.
- 1976 – Xabier Silveira, nafar bertsolaria, zazpi aldiz Nafarroako Bertsolari Txapelketaren irabazle.
- 1979 – David Cuéllar, nafar futbolaria.
- 1980 – Jon Santacana, gipuzkoar eskiatzaile paralinpikoa.
- 1982 – Jone Novo, bizkaitar kameraria, argazkilaria eta editorea.
- 1988 – Borja Abasolo, bizkaitar txirrindulari ohia.
- 1994 – Lara Gonzalez Duarte, gipuzkoar saskibaloi-jokalaria.
- 1995 – Julen Amarika, bizkaitar txirrindularia.
- 2004 –
- Mikel Santos Linares, bizkaitar futbolaria.
- Eneritz Vadillo, bizkaitar txirrindularia.
Mundua
aldatu- 825 – Luis II.a Italiakoa, Italiako erregea (h. 875).
- 846 – Luis II.a Frantziakoa, Akitania eta Mendebaldeko Frantziako erregea (h. 879).
- 1526 – Katalina Jagellondarra, Suediako erregina ezkontidea (h. 1583).
- 1530 – Étienne de La Boétie, frantziar epaile, humanista eta idazlea (h. 1563).
- 1535 – Giambattista della Porta, italiar polimata eta antzerkigilea (h. 1615).
- 1539 – Pierre Pithou, frantziar legegilea eta idazlea (h. 1596).
- 1542 – Tarquinia Molza, italiar abeslari, poeta, orkesta zuzendari eta filosofo naturala (h. 1617).
- 1549 – Ana Austriakoa, Espainiako erregina ezkontidea (h. 1580).
- 1636 – Nicolas Boileau, frantziar idazlea (h. 1711).
- 1647 – Juan Queipo de Llano, Asturiasko elizgizon eta legelaria, Iruñeko apezpiku izandakoa (j. 1584).
- 1757 – Antonio Canova, italiar eskultorea (h. 1822).
- 1762 – Spencer Perceval, Erresuma Batuko lehen ministroa (h. 1812).
- 1778 – Gustavo IV.a Adolfo Suediakoa, Suediako erregea (h. 1837).
- 1781 – Joseph Karl Stieler, alemaniar margolaria (h. 1858).
- 1782 – Frederick John Robinson (Goderich I. bizkondea), Erresuma Batuko lehen ministroa (h. 1859).
- 1822 – Sigismundo Felix Feliński, Varsoviako artzapezpikua (h. 1895).
- 1831 – Harry Atkinson, Zeelanda Berriko lehen ministroa (h. 1892).
- 1841 –
- Minna Cauer, alemaniar hezitzailea, kazetaria eta erdi klaseko emakumeen mugimenduko aktibista (h. 1922).
- Charles-Ange Laisant, frantziar politikaria eta matematikaria (h. 1920).
- 1844 – Olga Wisinger-Florian, austriar margolari inpresionista (h. 1926).
- 1848 – Jules Bastien-Lepage, frantziar margolari naturalista (h. 1884).
- 1849 – William Merritt Chase, estatubatuar margolari inpresionista (h. 1916).
- 1850 – Rosario de Acuña, espainiar idazle, pentsalari eta kazetaria (h. 1923).
- 1855 – Guido Adler, austriar musika-ikerlaria (h. 1941).
- 1857 – Darío Regoyos, espainiar pintorea (h. 1913).
- 1866 – Betzy Kjelsberg, norvegiar emakumeen aldeko aktibista, sufragista eta mugimendu feministako kidea (h. 1950).
- 1871 – Stephen Crane, estatubatuar olerkaria (h. 1900).
- 1875 – Percival Christopher Wren, ingeles idazlea (h. 1941).
- 1878 – Carlos Saavedra Lamas, argentinar politikari eta jurista, 1936ko Bakearen Nobel Saria (h. 1959).
- 1879 – Pál Teleki, Hungariako lehen ministroa (h. 1941).
- 1880 – Alfred Wegener, alemaniar zientzialaria, kontinenteen jitoaren teoriaren sortzailea (h. 1930).
- 1885 – Pierre Dupong, Luxenburgoko lehen ministroa (h. 1953).
- 1886 – Hermann Broch, austriar idazlea (h. 1951).
- 1889 –
- Hannah Höch, alemaniar dada artista (h. 1978).
- Philip J. Noel-Baker, britiainiar politikari eta atleta, 1959ko Bakearen Nobel Saria (h. 1982).
- 1902 –
- Eugen Jochum, alemaniar orkestra-zuzendaria (h. 1987).
- Nordahl Grieg, norvegiar idazle eta kazetaria (h. 1943).
- 1903 – Jean Tardieu, frantziar poeta eta antzerkigilea (h. 1995).
- 1905 –
- Aldo Fabrizi, italiar aktorea (h. 1990).
- Genaro Riestra, asturiar politikaria (h. 1957).
- 1908 – Jean Bony, frantziar arte-historialaria (h. 1995).
- 1911 –
- Donald William Kerst, estatubatuar fisikaria (h. 1993).
- Henri Troyat, errusian jaiotako frantziar idazlea (h. 2007).
- 1912 – Manuel Viegas, portugaldar antropologo eta folklorista (h. 1997).
- 1915 – Anatole Kopp, sobietar-frantziar historialaria, arkitekturaren historialaria (h. 1990).
- 1919 – Hermann Bondi, austriar jatorriko britainiar matematikari eta kosmologoa, egoera geldikorraren teoriaren garatzaileetako bat (h. 2005).
- 1921 – Ilse Aichinger, austriar idazlea (h. 2016).
- 1923 –
- Victoria de los Ángeles, kataluniar opera-kantaria, sopranoa (h. 2005).
- Tsuguo Hongo, japoniar mikologoa, Agaricales ordenaren biogeografia eta taxonomian espezialista (h. 2007).
- 1924 – Süleyman Demirel, Turkiako presidentea (h. 2015).
- 1929 – Ernst Lossa, 14 urte zituenean naziek erail zuten gazte yenichea (h. 1944).
- 1932 – Edgar Reitz, alemaniar zinemagilea.
- 1933 –
- Miguel de Oriol e Ybarra, espainiar arkitektoa.
- Ramón Tamames, espainiar ekonomialaria eta politikaria.
- Miguel de Oriol e Ybarra, arkitekto espainiarra.
- 1935 –
- Gary Player, hegoafrikar golfaria.
- Edward Said, estatubatuar arte-kritikari eta aktibista (h. 2003).
- 1941 – John Pullin, ingeles errugbilaria (h. 2021).
- 1942 – Marcia Wallace, estatubatuar aktore, ahots-bikoizle eta komediantea (h. 2013).
- 1943 –
- Salvatore Adamo, italar-belgikar abeslaria.
- Jacques Attali, frantziar politikaria eta idazlea.
- 1944 –
- Rafik al-Hariri, Libanoko lehen ministroa (h. 2005).
- Manuel Pérez Martínez, Camarada Arenas, Espainiako Alderdi Komunista (berrosatua) PCE (r)-ko idazkari nagusia.
- 1950 –
- Robert B. Laughlin, estatubatuar fisikaria, 1998ko Fisikako Nobel Saria.
- Dan Peek, estatubatuar musikaria, America taldearen kidea (h. 2011).
- 1959 –
- Majed Abdullah, saudiarabiar futbolari ohia.
- David H. Bieter, euskal jatorriko estatubatuar politikaria, Boiseko alkatea.
- 1960 –
- Marijan Pušnik, esloveniar futbolari ohia eta entrenatzailea.
- Veronika Skvortsova, errusiar neurologo eta politikaria.
- 1961 – Petr Pavel, Txekiar Errepublikako presidentea.
- 1962 –
- Brenda Chapman, estatubatuar idazlea, gidoilari, zuzendari, produktore eta animatzailea, marrazki bizidunetako film onenaren Oscar Saria irabazi zuen lehenengo emakumea.
- Anthony Kiedis, estatubatuar musikaria, Red Hot Chili Peppers taldeko abeslaria.
- 1963 – Mark Hughes, galestar futbolari ohia.
- 1965 – Gemma Nierga, kataluniar kazetaria.
- 1968 – Alberto San Juan, espainiar aktorea.
- 1970 –
- Arantxa Argüelles, espainiar dantzaria eta zuzendaria.
- Igor Cvitanović, kroaziar futbolari ohia.
- 1972 –
- Toni Collette, australiar aktore eta abeslaria.
- Jenny McCarthy, estatubatuar aktorea, modeloa, telebista aurkezlea, idazlea eta txertoen aurkako konspirazionista.
- 1973 – Aishwarya Rai, indiar aktore eta modeloa.
- 1975 – Roberto Dueñas, espainiar saskibaloi jokalari ohia.
- 1976 – Macarena Gelman, uruguaitar giza eskubideen aldeko ekintzaile eta politikaria.
- 1977 - Pilar Alegría, espainiar politikaria, PSOEko bozeramailea.
- 1978 –
- Selma Ergeç, turko-alemaniar aktorea.
- Sonja Lang, kanadar hizkuntzalaria eta itzultzailea.
- Gabbi Tuft, Tyler Reks, estatubatuar borrokalari profesional ohia.
- 1980 – Dani Rovira, espainiar aktore, bakarrizketari eta umorista.
- 1983 – Sofia Castañon, asturiar poeta, idazlea, ikus-entzunezko errealizadorea eta politikaria.
- 1984 –
- May Peleg, israeldar LGBT eskubideen aldeko ekintzailea (h. 2015).
- Natalia Tena, ingeles aktorea eta abeslaria.
- 1987 – Saori Ariyoshi, japoniar futbolaria.
- 1988 – Quino Colom, andorratar saskibaloi jokalaria.
- 1995 –
- Nour El Sherbini, egiptoar squash-jokalaria.
- Margarita Mamun, errusiar gimnasta erritmikoa.
- 1996 – Lil Peep, estatubatuar-suediar rap-kantaria, abeslaria, musikagilea, modeloa eta musika-ekoizlea (h. 2017).
- 2004 – Javier Elías, espainiar futbolaria.
Heriotzak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1754 – Andrés Agustín Orbe, lehendabiziko Valdespinako markesa (j. 1722).
- 1802 - Juan Bautista Zengotita, bizkaitar mesedetako elizgizona, Puerto Ricon (j. 1735).
- 1861 – Balentin Berriotxoa, elorriotar santua, misiolari domingotarra, apezpiku eta martiria, Vietnamen (j. 1827).
- 1878 – Valentín Berastegi, arabar militar eta politikaria (j. 1789).
- 1944 – Joseph Abeberri, lapurtar politikaria, Mauthausen kontzentrazio-esparruan (j. 1895).
- 1981 – Joan Iturralde, euskal apaiza (j. 1897).
- 1996 – Víctor Sánchez Zabala, nafar filosofoa (j. 1926).
- 2009 – Luis Núñez Astrain, euskal idazle, kazetari eta soziologoa (j. 1939).
- 2013 – Dora Serrano, toledoar-nafar militante komunista, Iruñean (j. 1916).
- 2019 – Miguel Olaortua, bizkaitar apaiz agustindarra, Iquitosen (j. 1962).
- 2020 – Pedro Iturralde, nafar jazz-musikaria, Madrilen (j. 1929).
Mundua
aldatu- 1399 – Joan V.a Bretainiakoa, Bretainiako dukea (j. 1339).
- 1492 – Beltrán de la Cueva, Alburquerqueko I. dukea.
- 1546 – Giulio Romano, italiar pintorea eta arkitektoa (j. c. 1499).
- 1596 – Pierre Pithou, frantziar legegilea eta idazlea (j. 1539).
- 1612 – Karlos Borboi-Soissonsekoa, Soissonseko kontea eta Frantziako printzea (j. 1566).
- 1629 – Hendrik Terbrugghen, herbeheretar margolaria.
- 1700 – Karlos II.a Espainiakoa, Espainiako erregea (j. 1661).
- 1804 – Johann Friedrich Gmelin, alemaniar naturalista, botaniko, entomologo eta malakologoa (j. 1748).
- 1818 – Marie Gabrielle Capet, frantziar margolaria (j. 1761).
- 1860 – Karlota Prusiakoa, Errusiako enperatriz ezkontidea (j. 1798).
- 1888 – Nikolai Przhevalski, errusiar geografoa (j. 1839).
- 1892 – Serafino De Tivoli, italiar margolaria (j. 1825).
- 1893 – Jan Matejko, poloniar margolaria (j. 1838).
- 1894 – Alexandro III.a Errusiakoa, Errusiako Tsarra (j. 1845).
- 1903 – Theodor Mommsen, alemaniar idazlea, 1902ko Literaturako Nobel Saria (j. 1817).
- 1907 – Alfred Jarry, frantziar idazlea, absurduaren antzerkiaren aitzindaria (j. 1873).
- 1915 – Lewis Waller, ingeles antzerki aktore eta zuzendaria (j. 1860).
- 1922 – Thomas Nelson Page, estatubatuar idazlea eta diplomatikoa (j. 1853).
- 1938 – Francis Jammes, frantziar olerkari eta eleberrigilea (j. 1868).
- 1946 – Jeanne Bucher, frantziar argitaratzailea (j. 1872).
- 1950 – Eloisa Diaz, Txileko Unibertsitatean medikuntza ikasi zuen lehen emakumea eta Hego Amerikako lehen emakume medikua (j. 1866).
- 1956 – Pietro Badoglio, Italiako Erresumako lehen ministroa (j. 1871).
- 1966 – Roland-Manuel, frantziar musikagilea eta musikografoa (j. 1891).
- 1968 – Georgios Papandreu, Greziako lehen ministroa (j. 1888).
- 1971 –
- Gertrud von Le Fort, alemaniar idazlea (j. 1876).
- Mikhail Romm, sobietar zinemagilea (j. 1901).
- Leonard Jimmie Savage, estatubatuar matematikari eta estatistikaria (j. 1917).
- 1972 – Ezra Pound, estatubatuar poeta eta kritikaria (j. 1885).
- 1979 – Mamie Eisenhower, Ameriketako Estatu Batuetako lehen dama (j. 1896).
- 1982 – King Vidor, estatubatuar zinema zuzendaria (j. 1894).
- 1984 – Rafael Virasoro, argentinar filosofoa (j. 1906).
- 1987 – René Lévesque, Quebeceko 23. lehen ministroa (j. 1922).
- 1993 – Severo Ochoa, espainiar biokimikaria, 1959ko Medikuntzako Nobel Saria (j. 1905).
- 1994 – Richard Krautheimer, alemaniar historialaria (j. 1897).
- 1996 –
- Lycette Darsonval, frantziar dantzaria (j. 1912).
- Junius Richard Jayawardene, Sri Lankako presidentea (j. 1906).
- 2000 –
- Julián Cuevas, espainiar txirrindularia (j. 1948).
- Steven Runciman, ingeles historialaria (j. 1903).
- 2001 – Juan Bosch, Dominikar Errepublikako presidentea eta dominikar literaturako idazle gailenetako bat (j. 1909).
- 2003 – Daishiro Yoshimura, japoniar futbolaria (j. 1947).
- 2006 – William Styron, estatubatuar eleberrigilea (j. 1925).
- 2008 –
- Jacques Piccard, suitzar ozeanografo eta ingeniaria (j. 1922).
- Yma Súmac, peruar sopranoa (j. 1922).
- 2009 –
- Sakher Habash, Al-Fatahren sortzaile buruzagietako bat (j. 1939).
- Seán McGinley, irlandar aktorea (j. 1952).
- Alda Merini, italiar idazle eta poeta (j. 1931).
- 2012 – Agustín García Calvo, espainiar filosofoa, hizkuntzalaria, itzultzailea eta saiakera-idazlea (j. 1926).
- 2015 – Günter Schabowski, alemaniar SEDaren kidea (j. 1929).
- 2016 – Tina Anselmi, italiar politikaria, Italiako historiako lehenengo emakume ministroa (j. 1927).
- 2019 – Rina Lazo, guatemalar margolari eta irakaslea, mexikar muralismoko partaidea (j. 1923).
- 2020 –
- Eddie Hassell, estatubatuar aktorea, eraila (j. 1990).
- Tonny Bruins Slot, herbehereetar futbol entrenatzailea (j. 1947).
- 2021 – Pat Martino, estatubatuar jazz-gitarrista (j. 1944).
- 2022 – Wilson Kiprugut, kenyar atleta (j. 1938).
- 2023 –
- Adriana Laffan, mexikar aktorea (j. 1960).
- Carlo Ambrosini, italiar marrazkilaria (j. 1954).
- 2024 – Michael Ruse, britainiar filosofoa (j. 1940).
Jaiak eta urteurrenak
aldatu- Katolikoentzat Santu Guztien eguna.
- Heriotzaren Eguna: Mexiko eta Ertamerikan.
- Sehaska egutegiko izendegia: Omiasaindu, deunoro eta sanduru.
- World Vegan Day
Kanpo estekak
aldatu