Andres Urdaneta
Andres Urdaneta Zerain (Ordizia, Gipuzkoa, 1508 – Mexiko, 1568ko ekainaren 3a) kosmografoa, Erromatar Eliza Katolikoko apaiza, esploratzailea eta itsastarra euskalduna izan zen, Espainiako koroaren zerbitzura. Ospe handia hartu zuen bere garaian, orduko merkataritzarako berebiziko garrantzia zuen Itzulbidaia egiteko bidea edo Urdaneta bidea aurkitu baitzuen, hau da, Ozeano Barea zeharkatuz Filipinetatik Ameriketara itzultzeko ibilbidea.[1]
| Andres Urdaneta | |
|---|---|
 Andres Urdaneta. Víctor Villán-en marrazkia (San Lorenzo de El Escorial). | |
| Bizitza | |
| Jaiotza | Ordizia, 1508 |
| Herrialdea |  Gipuzkoa, Euskal Herria |
| Heriotza | Mexiko Hiria, 1568ko ekainaren 3a (69 urte) |
| Hezkuntza | |
| Hizkuntzak | gaztelania euskara |
| Jarduerak | |
| Jarduerak | esploratzailea, idazlea eta geografoa |
| Sinesmenak eta ideologia | |
| Erlijioa | Erromatar Eliza Katolikoa |
| Erlijio-ordena | San Agustinen Ordena |
 | |
Bizitza aldatu
Andres Urdaneta Ordizian (Gipuzkoa) jaio zen 1508an (batzuen ustez Oiangu baserrian). Aita Juan Otxoa de Urdaneta zen eta ama, berriz, Gracia Zerain. Aita Ordiziako alkate izan zen 1511n, behintzat, eta amaren aldetik, Legazpiren ahaide zen.[2]
Ospe izugarria hartu zuen bere garaian, Itzulbidaia egiteko bidea aurkitu baitzuen, hau da, Ozeano Barea zeharkatuz Filipinetatik Ameriketara itzultzeko ibilbidea.[3]
1525ean 17 urte zituen eta García Jofre de Loaisak Moluketara eginiko bigarren espedizioan laguntzaile gisa ontziratu zen Juan Sebastian Elkano getariarrarekin batera. Magallaes itsasartean ontzia hondoratu egin zitzaien eta, zenbait egun lehorrean egin ondoren, atzetik zetozen ontzietan sartu beharra izan zuten. Eskorbutoak Elkano eta beste kide batzuk hil zituen. Elkanoren testamentua sinatu zuen testiguetako bat bera izan zen. Moluketara iritsita, Tidore uhartean gotorleku bat eraiki zuten. Gaztela eta Portugalen artean sinatutako akordioaren arabera (Tordesillasko ituna izenekoa), hura portugesei zegokien lurra zen eta, arrazoi horrexegatik, portugesek espedizioari eraso eta ontziak suntsitu egin zizkieten.[4] Borrokek luzaro iraun zuten eta Urdaneta zauritu egin zuten. 1529an, bakea sinatu zutenean, Karlos I.a Espainiakoak, Espainiako erregeak, Molukak Portugalen esku utzi zituen eta Urdaneta eta beste guztiak itzuli egin ziren. 1534a zen eta Urdanetak 26 urte zituen.
1535eko otsailaren 15ean abiatu zen eta 1536ko ekainaren 26an heldu zen Lisboara. Bertara iritsi bezain laster, portugaldarrek zeramatzan agiri guztiak konfiskatu zizkioten. Espainiako enbaxadorearen aginduari jarraituz, urrutitik ekarri zuen alaba Lisboan utzi eta Portugaletik alde egin bezain pronto, Urdanetak mapak egin zituen Moluketarako bidea markatuz eta memoria bat idatzi zuen bidaia ahalik eta hoberen kontatuz. 1537an Espainiara itzuli zenean, uharte horien memoria entregatu zion Karlos I.a Espainiakoa erregeari.
Mexikora joan eta agustindarren komentuan sartu zen 1553an (45 urte). Antza, han ezagutuko zuen Miguel Lopez Legazpi. Urdaneta, hainbat ikerketa egiteaz gain, fraide lanetan ibili zen, baina bere fama ez zen gelditu eta Espainiako errege berriaren belarrietaraino iritsi zen.
1559an Filipe II.ak idatzi zion, Velasco erregeordeari Moluketarainoko espedizio bat antolatzeko agindua eman ziola esanez eta Urdanetaren beharra zuela. Filipinetatik Mexikorako espedizioek behin eta berriz porrot egiten zutela ikusirik, baiezko erantzuna eman zion proposamenari. Erregeak bazekien, Tordesillaseko Itunaren arabera, Filipinak Portugalen mugapean zeudela, baina bazekien Filipinetan ez zegoela portugaldarrik. Filipinak menperatzeko eta Txinarekin merkataritza-zubi bat finkatzeko, beharrezkoa zen, Ozeano Baretik Espainia Berrirainoko (Mexikorainoko) itzulerako bide bat aurkitzea. Aurreko itzulerako bidaien bost saiakerek kale egin zuten eta Urdaneta zen erronka hura konpon zezakeen bakarra. Esan beharra dago, Asiako hego-ekialdeko harreman-hizkuntza zen malaysieraz ondo hitz egiten zuela eta tokiko zenbait hizkuntza ere ezagutzen zituela.
1564ko azaroaren 21ean abiatu zen (56 urte), bere osaba eta lagun zen Miguel Lopez de Legazpi buru zutela. Bere ezagutza zientifikoen arabera, Urdanetak berak diseinatu zuen bidaia. Filipinetara iritsi ziren. Lopez de Legazpi uhartedian gelditu zen bitartean, Urdanetak itzulbidaiari ekin zion. 1565eko ekainaren 1ean bide berri batetik abiatu zen, Filipinetako San Migueletik, eta, lehendik eginiko mapei esker, Acapulcora iritsi zen urriaren 8an, 4 hilabetetan gutxi gorabehera 20.000 kilometro egin ondoren.
Iritsi zenean, Urdanetak zera jakin zuen: Alonso de Arellano, bere tripulazio kide izan zenak, aurrea hartu zion eta, Urdanetak esplikatutako bidea jarraituz, abuztuan iritsi zen Navidad portura. Hala ere, Arellanok berri gutxi idatzi zuen eta zenbaitzuk fede txarreko ekintza kontsideratu zuten. Horregatik eman zitzaion Urdanetaren Itzulbidaia izena eta XVI eta XVII. mendeetan, eta, batez ere, Acapulco-Manila-Acapulco bidaia urtero egingo zuten galeoi espainiarrek bide hori erabiliko zuten behin eta berriro.
Urdaneta Mexikoko agustindarren komentu batera erretiratu zen. 1568an hil zen 60 urte zituela.
Urdanetaren bidaiak aldatu
Urdanetaren informe teknikoak erabakigarriak izan ziren bere garaian Ozeano Barean egin ziren aurkikuntzetan eta, bereziki, Filipinetako ezartzean.[5] Berak eraman zuen haraino Legazpiren espedizioa eta itzulbidaia deskubritu zuen. Gainera XV. mendean fenomeno meteorologikoen garrantziaz jabetu zen eta nabigazioaren garapenean ezin dugu bere izena ahaztu.[6]
Gaur egun ere emaitza sozioekonomikoak nabarmenak dira.
Itsasgizon honek bi espedizio handitan hartu zuen parte:
Loaisaren Espedizioa (1525-1537) aldatu
Artikulu nagusia: García Jofre de Loaisaren espedizioa
Itsas espedizio hau Espainiak antolatu zuen eta Molukak (1525-1526) hartu eta kolonizatzeko helburua zuen.[7] Espainiako Karlos I.ak agindu zuen, Molukak bere inperioari eranstea nahi baitzuen. Agintea García Jofre de Loaisaren esku utzi zen eta Moluketako gobernadore ere izendatu zuten. 1525eko abuztuaren 24an (Hainbat iturrik 1524. urtea aipatzen du!) A Coruñako portutik 7 itsasontzi irten ziren: Santa María de la Victoria (García Jofre de Loaisaren agindupean), Sancti Spiritus (Juan Sebastian Elkanoren agindupean), Anunciada, San Gabriel, Santa María del Parral, San Lesmes (Francisco de Hocesen agindupean) eta Santiago.
146 gizon itsasoratu ziren, haietako batzuk Elkanoren aurreko abenturan izandakoak. Rodrigo de Triana ere bertan zen, Kolonen lehenengo bidaian "Lurra!" garrasia egin zuena.
Espedizioak arazo ugari izan zuen eta 3 barku Magallaes itsasartea ezin pasaturik geratu ziren. Ozeano Barean sartu eta 6 egunetara, berriz, 1526ko ekainaren 1ean, San Lesmes karabela galduko dute.
1526ko uztailaren 30ean Jofre de Loaisa hil zen eta abuztuaren 4an Elkano. Santa María de la Victoria bakarrik iritsi zen Lapurren Uharteetara (gaur Mariana Uharteak). 1526ko irailaren 5a zen.
Urriaren 2an Mindanao uhartera iritsi ziren (Filipinak); urriaren 22an, Zelebes uharteetara eta urriaren 29an, Moluketara (Gilolo uhartera). Moluketan, espedizioak portugesei aurre egin beharra izan zion eta gotor leku bat eraiki zuten horretarako: Tidoren.
Urte asko eman zuten Tidoren borrokan. Portugaldarren eskuetan erori eta, bat-batean, zera jakin zuten: Karlos I.ak bakea sinatu zuen (Zaragozako ituna (1529) eta Molukak Portugalenak ziren berriro.[8] 1536ko ekainaren 26an iritsi ziren Lisboara bizirik jarraitzen zuten 24 marinelak, eta tartean, Urdaneta eta Moluketan izandako alaba. Eskuartean zuen dokumentazio guztia bahitu zioten portugaldarrek eta, Urdanetak protestatzeko intentzioa bazuen ere, alde egitea komenigarriagoa zela esan zion Gaztelako enbaxadoreak.
Urdanetak mapak egin zituen Moluketarako bidea markatuz eta, 1537an Espainiara itzuli zenean, uharte horien memoria entregatu zion Karlos I.ari, Loaisaren espedizioaren berri zehatzak emanez.
Mexikora joan eta agustindarren komentuan sartu zen 1553an (45 urte zituen). Felipe II.ak idatziko dio osatu behar duen Moluketarako espedizio berrian parte hartzeko eta horrela egingo du Urdanetak. Hala ere, Loaisaren bidaian ikasitakoa ez da alferrik izango.
Legazpiren Espedizioa (1564-1566) aldatu
Espedizioaren buru Migel Lopez Legazpikoa izango zen eta Urdaneta apaiz gisa joan zen, baina bere funtzioa garbi zegoen bidaia hartan. Azken prestaketak egiten ari zirela, Velasco hil egin zen (1564ko uztailaren 31an) eta Valderramak hartu zuen bere ordea. Urdanetak jakin gabe, Filipinetara zuzenean joateko agindua zeraman espedizioan sartu zuen Valderramak. 1564ko azaroaren 21ean atera ziren Navidad portutik, zendutako erregeordearen aginduen arabera.
Filipinetara eta Cebu uhartera iritsi eta gero, hasi ziren bada, helburu printzipala zena prestatzen: Mexikoranzko itzulera. Real Audiencia delakoak agindu zehatzak zituen emanak, Urdanetak aukeratutako ontzian bidaiatuko zuela argituz: San Pedro aukeratu zuen. Hauek ziren ontziak: San Pedro, San Pablo, Patache San Juan, Patache San Lucas eta San Pedrok zeraman fragata txiki bat.
1565eko ekainaren 1ean irten ziren Mexikorantz, Urdaneta eta berrehun bat pertsona.Bost hilabete pasa ondoren, Navidad izeneko portura iritsi ziren eta, 8 egun barru, Acapulcora. Itzulbidaia aurkituta zegoen![9]
Acapulcora iritsi zirenean, Mexikoko Real Audienciak ohore handiz hartu zituen eta, ondoren, Espainiarantz bidali zuten Erregeari Itzulerako bidearen parte emateko.[10] Sanlúcar de Barramedan lur hartu zuten eta 1566ko apirilean Filipe II.a Espainiakoaren aurrean zegoen Valladoliden, mapak eta nabigazio liburuak erakusten. Erregea informatu ondoren, 1567ko udaberrian Mexikora itzuli zen. 1568ko ekainaren 3an hil zen San Agustin komentuan.
Itzulbidaiaren ondorioak aldatu
Bigarren espedizio honetan Andrés Urdaneta mundu mailan ospetsu bihurtu zen, Ekialdeko Indietatik Amerikarantz itzultzeko eta Ozeano Barea ekialderantz gurutzatzen duen biderik azkarrena eta ziurrena aurkitu zuelako. Itzulbidaia aurkikuntza handi bat izan zen mundu guztian. Kuroshio itsaslasterrari jarraitzen dio iparraldeko 42º-ko latitudean.[11] Berehala konturatu ziren, Filipinak Espainiaren mende izateko eta Asia, Amerika eta Europaren arteko harreman komertzialetarako aurkikuntza horrek zuen garrantziaz.[12]
Nabigazio lerro bat ezarri zen berehala Asia eta Amerika artean: Manilako galeoia. 1566ko maiatzaren 1ean hasi zen, San Jerónimo ontzia Acapulcotik irten zenean eta, mende batzuk iraun ondoren Filipinak eta Mexiko arteko garraioa eginez, 1815ean itxi zuten, Magallaes galeoiak azken bidaia egin zuenean.[13]
Jarraitutako bidea beti izan zen bera: 12º iparraldean Guahameraino joan ohi ziren zuzen-zuzen eta handik iparralderantz, Manilaraino. Itzulera Urdanetaren itzulbidea jarraituz egin ohi zen, iparraldean 42º-ko paralelora iritsiz, Kaliforniaraino jarraituz eta, kostan zehar, Acapulcora.
Urdanetaren aurkikuntzaren garrantzia ulertzeko garai hartan espezieek zuten balioa ezagutu behar dugu: azukre kanabera, iltze, intxaur muskatu, aloe, piperra, kanela, jengibrea eta abar erruz erabiltzen ziren botikak egiteko eta janariak kondimentatzeko ere bai.
Andres Urdanetak Indietara joateko arazoa konpondu zuen eta Asia eta Amerikaren arteko harreman komertzialak ireki zituen.
Omenaldiak aldatu
Filipinetako Urdaneta udalerria aldatu
Filipinetan bada Urdaneta izeneko udalerri bat, Andres Urdanetaren omenez izendatua.[14] Bertako udaletxearen aurrean, Urdanetaren omenezko eskultura dago, V. mendeurrena dela eta inauguratua. Alboetan oda bat idatzia dago, bost hizkuntzatan (ingelesez, tagalogez, pangasinanez, gaztelaniaz eta euskaraz). Andres Urdanetaren lorpenak goraipatzen ditu.
| Oda Andres de Urdanetari (lehen 5 pasarteak) | |
| Begietarako zoragarria haren urrezko bizia Bost mende igaro arren inor ez haren pare. Haren bizitzako liburua berria da bostehun urte joan badira ere. 1508an sortu Frai Urdaneta, espainol euskaldun bat, Utzi zigun Urdanetak aurkitu itzulerako bidea | |
Jaioterriko estatua aldatu
Urdanetaren jaioterrian, Ordizian (Gipuzkoa), Andres Urdanetaren estatua eraiki zuten. Haren aurrean berari begira bi indigena daude, bat belauniko, buruan lumak dituztela.
2017. eta 2020. urteetan, Carlos de Urabá kolonbiar jatorriko idazle eta dokumentalistak kanpaina bat abiarazi zuen, estatua eraisteko, eszena umiliagarria eta lotsagarria delakoan. Izan ere, Urdanetak Espainiako koroaren zerbitzura ziharduen, eta koroa horren helburu nagusia ez zen ebanjelizatzea soilik, baizik eta baita arpilatzea, lapurreta eta esklabotza ere.[15][16] 2020an, AEBetan hasi eta nazioartera zabaldutako konkistatzaile, kolonialista eta esklabo trafikatzaileen omenezko estatuen aurkako ekimenen testuinguruan abiatu zen kanpaina hori.[17]
Kaleak aldatu
- Urdaneta kalea (Donostia)
- Urdaneta kalea (Ordizia)
- Urdaneta kalea (Erandio)
- Urdaneta auzoa (Aia )
Erreferentziak aldatu
- ↑ (Ingelesez) Kurlansky, Mark (1999) The Basque History of the World. Walker & Company, New York. ISBN 0-8027-1349-1, 64. orr.
- ↑ (Gaztelaniaz) José Ramón de Miguel Bosch, «Andrés de Urdaneta y el tornaviaje»
- ↑ (Ingelesez) McDougall, Walter (1993). Let the Sea Make a Noise: Four Hundred Years of Cataclysm, Conquest, War and Folly in the North Pacific. New York: Avon Books.
- ↑ (Gaztelaniaz) Fernández Duro, Cesáreo. La Armada Española, desde la unión de los reinos de Castilla y Aragón. Madril: Itsas Museoa, 1973.
- ↑ (Gaztelaniaz) Mariana, Juan de. Historia General de España. Madril: Imprenta y Librería de Gaspar y Roig, 1849. III. Liburukia
- ↑ (Ingelesez) Waldman, Carl; Wexler, Alan. Encyclopedia of Exploration (Vol. 1). New York, 2004. ISBN 0-8160-4678-6.
- ↑ "Expedition of García de Loaisa 1525-26." The Philippine Islands, 1493-1898. Cleveland, Ohio: A.H. Clark Company, 1903-9. 2. Liburukia, 1529-1561. 33. orr.
- ↑ (Gaztelaniaz) Orellana, Emilio J. Historia de la Marina de guerra de Española, desde sus orígenes hasta nuestros días, 1993.
- ↑ (Gaztelaniaz) Fernández de Navarrete, Martín. Biblioteca Marítima Española. Madril: Imprenta de la viuda de Calero. 1851.
- ↑ (Gaztelaniaz) Artetxe, José. Urdaneta, El dominador de los espacios del Océano Pacífico. Madril: Espasa-Calpe. 1943.
- ↑ (Gaztelaniaz) Martínez-Valverde y Martínez, Carlos. Enciclopedia General del Mar. Garriga, 1958
- ↑ (Ingelesez) Spate, O. H. K. The Spanish Lake. Australian National University Press, 1979. ISBN 978-0-7099-0049-8
- ↑ (Gaztelaniaz) El País: Biografía de Andrés de Urdaneta
- ↑ (Ingelesez) Roces, A. R.. Filipino heritage: The making of a nation (Vol. 4: The Spanish colonial period (16th century), The day of the Conquistador). Filipinak: Lahing Pilipino Publishing, 1977.
- ↑ (Gaztelaniaz) de Urabá, Carlos. «El pueblo de Ordizia merece ser recordado por una figura histórica de mayor envergadura y carisma y no por la de un representante del imperialismo» Rebelion 2017-01-31 (Noiz kontsultatua: 2020-06-19).
- ↑ (Gaztelaniaz) de Urabá, Carlos. (2020-06-18). «Tumbemos la estatua del fraile-conquistador Andrés de Urdaneta en Ordizia, Gipuzkoa (País Vasco)» Indymedia Argentina Centro de Medios Independientes (Noiz kontsultatua: 2020-06-19).
- ↑ Lopez, Axier. «Urdaneta "fraide-konkistatzailearen" omenezko Ordiziako estatua eraisteko kanpaina sarean» Argia 2020-06-18 (Noiz kontsultatua: 2020-06-19).
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
- AndresUrdaneta.org webgunea
- Andres Urdaneta geografia elkargoa
- (Gaztelaniaz) Andres Urdanetari buruzko artikulua lurr@lde aldizkari digitalean
- Andres Urdanetari buruzko erreportajea Argia aldizkarian
- Andres Urdanetari buruzko bideoa Argia webgunean
- Joan-etorria euskarazko material-didaktikoa.
Datuak: Q316780
Multimedia: Andrés de Urdaneta / Q316780
