Liechtenstein

Liechtenstein edo Liechtensteingo Printzerria Europako erdialdean dagoen estatu burujabe txiki bat da, Europako mikroestatuetako bat: 160 kilometro koadro ditu, eta 38.111 biztanle zituen 2017an. Ez da Europar Batasuneko kidea. Hala ere, 2011. urteaz geroztik, Europako Schengen zirkulazio askeko eremuko kide da.

Liechtensteingo Printzerria
Fürstentum Liechtenstein
Ereserkia: Oben am jungen Rhein
Goiburua: Für Gott, Fürst und Vaterland ("Jainkoagatik, Printzeagatik eta Aberriagatik")
Liechtensteingo bandera Liechtensteingo armarria
Geografia
Hiriburua	Vaduz 47°8′23″N 9°31′19″E
Azalera	160 km²
Punturik altuena	Grauspitz (en)
Punturik sakonena	Rhin (430 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Suitza, Austria eta Europar Batasuna
Administrazioa
Gobernu-sistema	monarkia konstituzional
Liechtensteingo printzea	Hans-Adam II.a Liechtensteingoa
Liechtensteingo Lehen Ministroa	Daniel Risch (en)
Legebiltzarra	Liechtensteingo Landtag
Epai autoritatea	Oberster Gerichtshof (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Berreraikuntza eta Garapeneko Europako Bankua Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia Europako Ekonomia-Eremua Europako Kontseilua Europako Merkataritza Askearen Elkartea Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea Intelsat (en) International Lake Constance conference (en) Interpol Merkataritza eta Garapenari buruzko Nazio Batuen Konferentzia Merkataritzaren Mundu Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Zigor Auzitegia Permanent Court of Arbitration (en) Posta Batasun Unibertsala Schengen eremua Telekomunikazioen Batasun Internazionala United Nations Economic Commission for Europe (en) Visa Waiver Program (en)
Demografia
Biztanleria	37.922 (2017) 0 (2017)
Dentsitatea	237,01 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi aleman
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Swiss German (en) , Alemanikera, aleman eta Walser German (en)
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,45 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	245 (2015)
Bizi-itxaropena	82,6561 (2015)
Giza garapen indizea	0,935 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	6.289.165.409,5591 $ (2015) −368.005.513,8201 (2014)
BPG per capita	164.993 $ (2016) −2.597 (2015)
Historia
Sorrera data: 1806ko uztailaren 12a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+423
ISO 3166-1 alpha-2	LI
ISO 3166-1 alpha-3	LIE
Ordu eremua	ikusi Europe/Vaduz (en) : Europa Erdialdeko Ordua Udako ordutegi: UTC+02:00 ordutegi estandarra: UTC+01:00
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.Europlug (en) eta SEV 1011 (en)
Internet domeinua	.li
liechtenstein.li

Vaduz hiriburuak 5.521 biztanle zituen 2017an.

Geografia

Europa erdian dago herrialdea, Rin ibaiaren bailaran. Muga, Rin ibaiak egiten du Suitzarekin, mendebaldean. Ekialdean, mendi altuak ditu. Mendi altuena Grauspitz da, eta 2599m ditu. Lekurik bajuena 430 metrora dago itsas mailatik.

Ez du kostalderik, eta Uzbekistan bezala, bere mugakideek ere ez.

Klima

Naiz eta Alpeetan izan hegoaldeko haizeek klima epeltzen dute. Foehn efektua bertan jotzen du udazkenean batez ere.

Neguan, tenperatura ez du -15tik jeisten normalean, baina egun batzuetan 15 gradu positibo izan ditzake baita ere.

Mugakideak

Hiru muga ditu. Alemania, Austria eta Suitza

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Liechtensteingo historia»

Erromatarren garaian, Rhetia probintziaren barne egon zen lurraldea.

Erdi Aroan, lurraldea sal-erosi egin zen, behin baino gehiagotan.

1699ko urtarrialren 18an, Johann Adam Andreas von Liechtenstein-ek, Schellenberg lurraldea erosi zuen, eta 1712ko otsailaren 22an, Vaduz.

Liechtenstein 1719ko urtarrilaren 23an sortu zen, Karlos VI.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoak Vaduz eta Schellenberg batu eta printzerri titulua (Fürstentum) eman zienenean, Liechtenstein familiaren agintepean. Hala, Liechtenstein leinu ahaltsua Erromatar Germaniar Inperio Santuko estatu bateko subirano bihurtuta Inperioko Dietan eserleku bat eskuratu zuen. Hurrengo 120 urteetan, Liechtensteingo printzeak ez ziren bertaratu.

Napoleondar Gerren ondorioz, Erromatar Germaniar Inperio Santua Frantziako Napoleon I.ak desegin zuen. Horrenbestez, estatuburu bakoitzak enperadorearenganako beharrak izateari utzi zion. Egungo argitalpenek gertakizun horiei egozten diete Liechtensteinen burujabetza. Napoleonen babespean Rhingo Konfederazioa sortzean, 1806ko uztailaren 25ean, Liechtenstein kidetu egin zen, harik eta 1813ko urriaren 19an desegin zen arte. Horren ondoren, Austriako Enperadorea buru zuen Germaniar Konfederazioarekin batu zen Liechtenstein.

XIX. mendean, beste aldaketa batzuk gertatu ziren: 1836an lehen zeramika-lantegia zabaldu zen; 1861ean, estreinako aurrezki eta mailegu bankua sortu zen; Rhin ibaiaren gaineko bi zubi 1868an eraiki ziren; eta 1872an herrialdea zeharkatzen zuen burdinbidea egin zuten. Zio ekonomikoak zirela medio, Liechtensteinek armada 1868an desegin zuen.

Lehen Mundu Gerra bukatu arte, Liechtenstein Austriako Inperioari eta gero Austria-Hungariari hertsiki loturik zegoen. Nolanahi ere, horren ostean Liechtensteinek ez zuen bat egin Austriako Errepublika jaio berriarekin. Bigarren Mundu Gerran, Liechtenstein neutral izan zen. Hurrengo hamarkadetan, herrialdea aberastu egin zen, enpresen gaineko zerga baxuak erabili baitzituen konpainiak erakartzeko. Liechtensteingo printzea munduko seigarren agintaririk aberatsena da, ustez bost mila milioi dolar izanik.

Gobernua

Liechtensteingo gaztelua.

Liechtenstein monarkia konstituzionala da, horren buru Fürst edo printzea dago, gaur egun Liechtensteineko Hans-Adam II.a, honen aita 1989 urtean hil zenetik. Estatuaren subiranotasuna printzeak eta hiritarrek elkarbanatzen dute,eta hiritarrek parlamentua hautatzen dute. Landtag edo Liechtensteineko parlamentua hiritarrek hautaturiko 25 ordezkarik osatzen dute. Bost partaide dituen ganbera batek eguneroko gai politikoak lantzen ditu.

1984. urteko uztailaren 1ean egindako erreferendumean gizonezkoek emakumezkoei hauteskunde nagusietan (baina ez lokaletan) partaidetza eskubidea eman zieten, hori Hans-Adam II printzearen garaipena izan zen, aldaketaren partaide sutsua baitzen.

Beste monarkia konstituzional gehienetan ez bezala, Liechtensteineko konstituzioak botere garrantzizkoak ezartzen ditu printzearengan, hori dela eta, azken urteetan botere horietako batzuek asaldura sortu dute hiritarren artean. Botere horien artean printzeak dietak onarturiko legeei betoa jartzeko aukera dago.

Hala ere, 2003. urteko martxoan egindako erreferendum batek Liechtensteineko agintaritzan dagoen dinastiaren posizio konstituzionala indartu zuen. Erreferendum horren aurretik, Hans-Adam printzeak bere sendiaren boterea berretsi ezean, berak eta bere familiak Liechtenstein utzi eta Austriara bizitzera joateko aukeraren berri eman zuen. Horrela, Liechtenstein errepublika bilakatuko zen. Erreferendum horrek Liechtensteineko dinastiak jendartean duen onarpena berretsi zuen, eta herriak Hans-Adam printzearengan duen konfiantza agerian utzi.

Liechtensteineko legediak, Suitzakoak bezala, erreferendumak egiteko aukera handiak ematen ditu, eta nahikoak dira 1.500 sinadura erreferendum bat bideratzeko. Liechtensteineko udalek badute autodeterminazio erreferenduma antolatzeko eskubidea.

Armada

Liechtensteinek neutraltasun politikari jarraitzen dio, eta munduan armadarik ez duen herrialde bakarretako bat da, 1868an desegin zuenetik. CIA World Factbook dokumentuaren arabera, herrialdearen defentsa Suitzaren ardurapean dago baina Liechtensteineko webgune ofizialaren arabera, ez dago bi nazioen arteko harremanetarako itunean defentsa hitzarmenik.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Liechtensteinen banaketa administratiboa»

Liechtenstein oso herrialde txikia denez, ez du eskualde, ez antzekorik. Gobernu zentralaz aparte, udalerriak ditu. Hauek dira Liechtensteingo udalerriak:

1. Schaan: 5.806 biztanle 2005ean.
2. Vaduz (hiriburua): 5.143.
3. Triesen: 4.509*.
4. Balzers: 4.420.
5. Eschen: 4.012.
6. Mauren: 3.457*.
7. Triesenberg: 2.596*.
8. Ruggell: 1.870*.
9. Gamprin: 1.356*.
10. Schellenberg: 952.
11. Planken: 366.

(* 2001eko errolda).

Festak

Festak 2005ean

Data	Euskarazko izena	Jatorrizko izena	Oharrak
Urtarrilak 1	Urte berria	Neujahrstag	Urtero
Urtarrilak 2	San Berchtold	Berchtolds-Tag	Urtero
Urtarrilak 6	Agerkundea edo "Epifania"	Heilige Drei Könige	Urtero
Otsailak 2	Kandelariako birjina	Lichtmess, Mariä Reinigung	Katolikoak bakarrik
Martxoak 19	San Jose	Feiertag des Heilegen Joseph	Urtero
Martxoak 25	Ostiral santua	Karfreitag	Katolikoak eta protestanteak
Martxoak 28	Pazkoa astelehena	Ostermontag	Katolikoak eta protestanteak
Maiatzak 1	Langileen eguna	Tag der Arbeit	Urtero
Maiatzak 5	Igokundean	Christi Himmelfahrt	Katolikoak eta protestanteak
Maiatzak 16	Mendekoste astelehena	Pfingstmontag	Katolikoak eta protestanteak
Maiatzak 26	Corpus Christi edo Gorpuzki	Fronleichnam	Katolikoak bakarrik
Abuztuak 15	Festa nazionala	Nationalfeiertag	Urtero
Irailak 8	Ama birjinaren jaiotza	Geburtstag der Heiligen Mutter	Urtero
Azaroak 1	Santu Guztien Eguna	Allerheiligen	Katolikoak bakarrik
Abenduak 8	Andre Maria birjinaren sortze garbia	Unbefleckte Empfängnis	Urtero
Abenduak 25	Gabonak	Weihnachten	Urtero
Abenduak 26	San Esteban	Stephans-Tag	Urtero

Liechtensteindar ospetsuak

• Josef Rheinberger (1839-1901), musikagilea
• Hanni Wenzel (1956-), eskiatzailea.

Ikus, gainera

• Alpeak

Kanpo estekak

• (Alemanez)(Ingelesez) Liechtensteingo Gobernuaren webgunea

• Datuak: Q347
• Multimedia: Liechtenstein