Abraham Lincoln

Abraham Lincoln
	; Irudi gehiago
; 16. Ameriketako Estatu Batuetako Presidentea
14. Ameriketako Estatu Batuetako Presidente-Hautetsia
Ameriketako Estatu Batuetako Ordezkarien Ganberako kidea
Illinoiseko Ordezkarien Ganberako kidea
Bizitza
Jaiotza	Sinking Spring Farm (en) eta Hodgenville, 1809ko otsailaren 12a
Herrialdea	Ameriketako Estatu Batuak
Bizilekua	Springfield; Washington; Perry konderria (Indiana); Hodgenville; Lincoln's New Salem (en)
Lehen hizkuntza	ingelesa
Heriotza	Petersen House eta Washington, 1865eko apirilaren 15a (56 urte)
Hobiratze lekua	Lincoln Tomb (en)
Heriotza modua	giza hilketa: tiroa buruana
Hiltzailea	John Wilkes Booth
Familia
Aita	Thomas Lincoln
Ama	Nancy Hanks Lincoln
Ezkontidea(k)	Mary Todd Lincoln (1842ko azaroaren 4a - 1865eko apirilaren 15a)
Seme-alabak	ikusi Edward Baker Lincoln; Tad Lincoln (en) ; Robert Todd Lincoln (en) ; William Wallace Lincoln (en) ;
Anai-arrebak	ikusi Sarah Lincoln Grigsby (en) ; Thomas Lincoln, Jr. (en) ;
Leinua	Lincoln family (en)
Hezkuntza
Hizkuntzak	ingelesa
Jarduerak
Jarduerak	politikaria, postmaster (en) , abokatua, estatu-politikaria, nekazaria, ofizierra eta idazlea
Altuera	204 zentimetro
Lantokia(k)	Springfield eta Washington
Lan nabarmenak	ikusi Gettysburgeko hitzaldia;
Influentziak	Biblia, Sufferings in Africa (en) eta The Pilgrim's Progress (en)
Zerbitzu militarra
Adar militarra	Illinois National Guard (en)
Gradua	captain (en)
Parte hartutako gatazkak	Black Hawk War (en) ; Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibila
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Baptismoa; ietsism (en)
Alderdi politikoa	Ameriketako Estatu Batuetako Alderdi Errepublikanoa; Whig Alderdia; National Union Party (en)

Abraham Lincoln (Hodgenville, Kentucky, AEB, 1809ko otsailaren 12a - Washington, AEB, 1865eko apirilaren 15) politikaria eta abokatua izan zen, Ameriketako Estatu Batuetako hamaseigarren presidentea 1861-1865 artean, kargu hori eskuratu zuen lehenengo errepublikanoa.

Ospetsua da Ameriketako Estatu Konfederatuak garaitu ostean nazioaren batasun federala berrezarri zuelako, baita AEBn esklabotza amaiarazi zuelako ere. John Wilkes Boothek erail zuen, antzerki bat ikusten ari zela. Carl Sandburg idazleak sakon aztertu zuen Lincolnen biografia.

Bizitza aldatu

Lincoln nola erail zuten irudikatzen duen marrazkia

Kolono baten semea zen, eta Indianako lurretan eman zituen haurtzaroko urteak. Amerikar natiboen aurkako erasoetan parte hartu zuen (1832) eta ondoren legegizon ikasketak egin zituen, autodidakta gisa. 1847an diputatu aukeratu zuten Illinoisen, eta Mexikoren aurkako gerraren kontra agertu zen.

1856an Alderdi Errepublikano sortu berriko kide bihurtu zen. Urte horretan bertan, Senaturako bidea eragotzi zion Stephen Douglas demokratak, baina Estatu Batuetan oihartzun handia izan zuten esklabotasuna indarrik gabe uztearen alde erabili zituen argudioek. Gerra zibilaren garaian, gutun-elkartruke oparoa izan zuen Karl Marxekin (Guerra y emancipación liburuan bildutakoa).

Gerrako zailtasunak aldatu

1860an Estatu Batuetako lehendakari aukeratu zuten, eta berehala bereizi ziren Hegoaldeko estatuak Batasunetik. Gerra zibila saihesten saiatu zen arren, gerra piztu zen. Gerrarako, New Yorkeko bankuen babesa bilatzen saiatu arren, banku handi horiek hortzak erakutsi zizkioten Lincolni, %24-36ko interesa eskatuz. Lincoln izututa atera zen bilera horretatik eta, aholkularitza bilatu ondoren, greenback dolarra, diru publikoa, igorri zuen gobernuak bere burua finantzatzeko.

Salmon P. Chase Diruzaintza Ordezkariak, ordea, Banku Nazionalen Legeak bultzatu zituen (1863 eta 1864), era horretan dirua sortzeko boterea esku pribatuetara itzuliz. Lincolnek, berriz, kontraerasoa egin zuen, sare hori gerra garaira muga zedila kongresua konbentzituz. Lincolnek ondorengoa azaldu zuen Estatu Batuetako herriari egindako adierazpenean:

«

Diruaren botereak nazioa jazartzen du bake garaian, eta zoritxarreko garaietan haren kontra konspiratzen. Monarkia baino despotikoagoa da, autokrazia baino lotsagabeagoa, burokrazia baino berekoiagoa. Etorkizun hurbilean, asaldatzen nauen krisi bat ikusten dut, eta gure herrialdearen segurtasuna dela-eta ikaratzen nau. Korporazioak gailendu dira, ustelkeria aldi batek jarraituko du, eta herrialdeko diru boterea herritarren aurreiritzietan oinarrituz saiatuko da bere erresuma luzatzen, aberastasuna esku gutxi batzuetan geratu eta errepublika suntsitu arte.

»

Horren ondoren, Frantziak eta Ingalaterrak, nazioarteko finantzari handien eraginpean (Rothschild etxea), Konfederazioari militarki laguntzeko mehatxua egin zioten. Horren aurrean, berriz, Lincolnek ezusteko aliatu bat aurkitu zuen. Errusiako Tsarrak, nazioarteko finantzen handikien jo-puntuan baitzegoen, ohartarazi zuen Mendebaldeko herrialde horiek Konfederazioa babestuz gero, berak Lincoln babestuko zuela eta nazioarteko gerra piztuko zela. Errusiak Europako uretan Konfederazioaren kontrako blokeo bat ezarri ez ezik, bere flotaren zati bat bidali zuen San Frantziskoko badiara eta New Yorkera.

1864ko irudi satirikoa, Lincolnen administrazioko kideak adieraziz: William Fessenden, Edwin Stanton, William Seward, Gideon Welles, Lincoln etab.

1863ko uztailean Gettysburgeko guduan, gerraren patua erabaki zen Batasunaren alde eta, estatuen jurisdikzioen gainetik, Lincolnek esklabotasuna bertan behera uzten zuen lege federala ezarri zuen. Hala ere, Lincoln Batasuneko presidenteak (eta errepublikanoak) 1864ko hauteskundeak irabazi behar zituen. Demokraten eta finantza gizon handien nahigaberako, Lincolnek irabazi zuen 1864ko hauteskundea (azaroaren 8an), gehiengo osoaz. Belmonten demokraten hautagaia garaituta, Lincolnek ondorengoa adierazi zuen 1865 hasieran:

«

Bi etsai handi dauzkat: aurretik, Hegoaldeko Armada eta, atzetik, finantza erakundeak. Bietatik, atzekoa dut etsai handiena.

»

Robert E. Lee hegoaldetar jeneralak armak utzi ondoren (1865ko maiatza), Estatu Batuetako biztanle guztiak elkarganatzeko programa bat prestatu zuen. Hala ere, Lincolnek ez zuen hori ikusi: 1865 apirilaren 5ean Lincoln hilik atera zen Ford antzokitik, John Wilkes Boothek bere kontra egindako erasoan. 1868an Ulysses Grant aukeratu zuten lehendakari, eta Lincolnek aurrez antolatuaz bestelakoa egin zuen, zapalkuntza latz bat bideratu baitzuen Hegoaldeko estatuen aurka.

Lincoln kulturan aldatu

1865ean hil zenetik, Abraham Lincoln estatubatuar pertsonaia ikoniko bat izan da, normalean aldeko ikuspegiz edo are era heroikoan irudikatua.

Illinoisek Abraham-Lincoln Museoa dauka Springfield herrian, presidenteari eskainitako museo nagusietako bat dena. Lincoln Center for the Performing Arts New Yorkeko kultur zentro bat da, 1960ko hamarkadan eraikia eta arte eszenikoen dozena konpainiaren egoitza oraindik ere.

Zinean aldatu

Horrela, heroi baten eran, ikusi izan du Hollywoodek, adibidez ^[1] ^[2]. Forma ugaritan agertu da zinean, tartean ukronia alternatiboetan, animazio, dokumental eta kameotan barne, baita fikziozko interpretazio igari ere. Lanik entzutetsuena 21. mendean 2012an Steven Spielberg zinema zuzendariak presidente honen bizitzako azken hilabeteei buruzko Lincoln izeneko filma izan daiteke.

Eskultura aldatu

Amerikako hainbat hiri eta estatuk Lincolnen monumentuak dituzte. Ezagunenak Rushmore mendian landutako irudia eta Lincoln Memoriala dira.

Chicago hiriak presidentearen estatua bat dauka Grant parkean.

Literatura aldatu

Walt Whitman Lincolnek liluratu zuen Ameriketako Gerra Zibilean eta berari buruzko hainbat poema idatzi zituen hil ondoren ^[3] . Whitman-en Lincoln-en poemak dira :

O Captain! My Captain! (1865),
When Lilacs Last in the Dooryard Bloom'd (1865),
Hush'd Be the Camps To-Day (1865),
Cette poussière était autrefois l'homme (1871).

Komikia aldatu

Robert Kirkmanek idatzitako Invencible komikietan, " The Immortal " izeneko superheroia Abraham Lincoln presidentea ere izan zen bere bizitza luzean.

Erreferentziak aldatu

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Txantiloi:Chapitre
↑ Stokes, Melvyn. (2011-06). «Abraham Lincoln and the Movies» American Nineteenth Century History 12 (2): 203–231. doi:10.1080/14664658.2011.594651. ISSN 1466-4658..
↑ Bauerlein, Mark. (2001-01-01). «Reynolds, David S., éd., A Historical Guide to Walt Whitman [review»] Walt Whitman Quarterly Review 18 (3): 147–149. doi:10.13008/2153-3695.1648. ISSN 0737-0679..

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

Datuak: Q91
Multimedia: Abraham Lincoln

[1] Txantiloi:Chapitre

[2] Stokes, Melvyn. (2011-06). «Abraham Lincoln and the Movies» American Nineteenth Century History 12 (2): 203–231. doi:10.1080/14664658.2011.594651. ISSN 1466-4658..

[3] Bauerlein, Mark. (2001-01-01). «Reynolds, David S., éd., A Historical Guide to Walt Whitman [review»] Walt Whitman Quarterly Review 18 (3): 147–149. doi:10.13008/2153-3695.1648. ISSN 0737-0679..

[1]

[2]

[3]