Urtarrilaren 14
data
Urtarrilaren 14a gregoriotar egutegiaren urteko hamalaugarren eguna da. 351 egun falta dira urtea amaitzeko, 352 egun bisurteetan.
Daturen bat falta bada, urtearen lotura jarraitu han sartzeko.
Gertaerak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1917 – Conservas Jose Garavilla arrain lantegia ireki zuten Bermeon.
- 1980 – ETAk Francisco Moya Jimenez guardia zibila hil zuen Elorrion.
- 2012 – Ekaitz Samaniego Gasteizko gaztea «Segiko kidea izateagatik» 8 urteko espetxe zigorra betetzeko atxilotu zuten.
- 2015 – Nafarroa Garaian Euskararen Foru Legea aldatu eta D eredua Nafarroa Garaiko sare publiko osora zabaltzeko proposamena onartu zen, Bildu, NaBai, PSN eta Nafarroako Ezker Batuaren aldeko bozekin, eta UPN eta Nafarroako Alderdi Popularraren aurkako bozekin.
Mundua
aldatu- 1129 – Tenpluko ordena onartu zen Troyeseko kontzilioan.
- 1514 – Leon X.a aita santuak esklabotzaren aurkako lehen bula argitaratu zuen.
- 1539 – Espainiak Kuba uhartea bereganatu zuen.
- 1724 –
- Filipe V.ak Espainiako tronutik abdikatu zuen.
- Juan Bautista Orendain Azpilikueta segurarra Bulego Unibertsalaren Idazkari izendatu zuten.
- 1784 – Amerikako Gerra: Estatu Batuek Ingalaterrarekin bake akordioa sinatu zuten.
- 1814 – Kielko Ituna sinatu zen. Horren ondorioz, Danimarkak Norvegia Suediari eman zion, Pomeraniaren truke.
- 1858 – Napoleon III.aren kontrako atentatua. Huts egin zuen.
- 1887 – Argentinako Aconcagua mendia igo zuten lehenengoz.
- 1907 – Lurrikara batek 1.000 hildakotik gora utzi zituen Jamaikan.
- 1939 – Norvegiak Maud Erreginaren Lurrak lortu zituen Antartikan.
- 1971 – Egipton inauguratu zuten Assuan-go urtegi famatua.
- 1972 – Danimarkako Margarita II.a erregina izendatu zuten.
- 2000 – Nazio Batuetako epaitegi batek bost kroaziar 25 urteko kartzela zigorrera zigortu zituen, 1993an egindako bosniarren kontrako hilketengatik.
- 2004 – Georgiako bandera, Bost Gurutzeko bandera izenekoa, ofizialki berrezarri zen 500 urteko etenaldiaren ostean.
- 2011 – Indiako Kerala estatuko Sabarimala hirian egondako jende pilaketan gutxienez 100 pertsona hil ziren.
- 2024 – Margarita II.a Danimarkakoa erreginaren abdikazioa eta Frederiko X.a Danimarkakoaren izendapena.
Arte eta kultura
aldatuEuskal Herria
aldatuMundua
aldatu- 1976 – Emakume Bionikoa telesaila ABC telebista katean estreinatu zen.
- 1990 – Simpsondarren lehen atala eskeini zen telebistan.
Zientzia eta teknologia
aldatuEuskal Herria
aldatuMundua
aldatu- 1690 – Klarinetea asmatu zuten Nurembergen.
- 1968 – Soiuz 4 espaziontzia jaurti zen.
- 2005 – Huygens zundak lur hartu zuen Saturnoko Titan ilargian.
Kirolak
aldatuEuskal Herria
aldatuMundua
aldatuJaiotzak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1273 – Joana I.a Nafarroakoa, Xanpaina eta Brieko kondesa, Nafarroako erregina eta Frantziako erregina ezkontidea (h. 1305).
- 1799 – Augier Alexandre Leremboure, lapurtar politikaria (h. 1868).
- 1818 – José Francisco Arroyo, gipuzkoar musikagilea (h. 1886).
- 1843 – Adolfo Fernández Casanova, nafar arkitektoa (h. 1915).
- 1850 – Pierre Loti, Euskal Herrian bizitako frantziar marinel eta idazlea, Rocheforten (h. 1923).
- 1898 – Karle Garmendia Aldaz, nafar margolaria (h. 1983).
- 1904 – Jesus Luisa Esnaola, gipuzkoar dantzaria, koreografoa eta Euzko Gudarosteko komandantea (h. 1972).
- 1909 – Felix Likiniano, Espainiako Gerra Zibilean borrokatu zuen gipuzkoar buruzagi anarkista (h. 1982).
- 1931 – Eduardo López Albizu, bizkaitar sindikalista eta politikaria, Patxi López lehendakariaren aita (h. 1992).
- 1935 – Pio Berasategi, gipuzkoar idazlea (h. 2020).
- 1946 – Jesús María Pajares, nafar politikaria.
- 1961 – Juan Antonio Aznárez, gipuzkoar apaiza, Iruñeko eta Tuterako artxidiozesiko apezpiku laguntzailea.
- 1966 – Patxi Huarte, Zaldieroa, euskal komikigilea.
- 1968 – José Antonio Martiarena, gipuzkoar txirrindulari ohia.
- 1969 – Ainhoa Alberdi, gipuzkoar aktorea.
- 1983 – José Martínez Oya, nafar futbolaria.
Mundua
aldatu- K. a. 83 – Marko Antonio, erromatar politikaria (h. K. a. 30).
- 1507 – Katalina Austriakoa, Portugalgo erregina (h. 1578).
- 1705 – Jean-Baptiste Charles Bouvet de Lozier, frantziar nabigatzaile eta esploratzailea, Bouvet uhartearen aurkitzailea (h. 1786).
- 1741 – Benedict Arnold, Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerrako estatubatuar militarra (h. 1801).
- 1798 – Johan Rudolph Thorbecke, Herbehereetako lehen ministroa (h. 1872).
- 1801 – Adolphe Brongniart, frantziar botanikoa, paleobotanikaren aitatzat hartua (h. 1876).
- 1818 – Zachris Topelius, finlandiar idazle, kazetari, historialari eta irakaslea (h. 1898).
- 1836 – Henri Fantin-Latour, frantziar margolaria (h. 1904).
- 1841 – Berthe Morisot, frantziar margolaria (h. 1895).
- 1857 – Alice Pike Barney, Washington Hiriko margolaria, hiria arteen erdigune bihurtzeko lan egin zuena (h. 1931).
- 1859 – Francesc Ferrer, kataluniar politikari eta pedagogo iraultzailea (h. 1909).
- 1861 – Mehmed VI.a, Otomandar Inperioko 36. eta azken sultana (h. 1926).
- 1862 – Carrie Derick, kanadar zientzialaria (h. 1941).
- 1863 – Manuel Gomes da Costa, Portugalgo presidentea (h. 1929).
- 1866 – Claude C. Hopkins, publizitatearen historiako erredaktore garrantzitsuenetarikoa (h. 1932).
- 1873 – Moisei Uritski, Ukrainan jaiotako boltxebike judua (h. 1918).
- 1874 – Pedro María Vera y Zuria, mexikar elizgizona (h. 1945).
- 1875 – Albert Schweitzer, alemaniar filosofoa, medikua eta idazlea, 1952ko Bakearen Nobel Saria (h. 1965).
- 1878 – Victor Segalen, frantziar itsas armadako mediku, eleberrigile, olerkari, etnografo, sinologo, esploratzaile eta arkeologoa (h. 1919).
- 1883 – Nina Ricci, italiar jatorriko frantziar jostuna (h. 1970).
- 1886 – Hugh Lofting, ingeles idazlea (h. 1947).
- 1888 - Manuel Lustres Rivas, galiziar politikari, kazetari eta idazlea (h. 1936).
- 1891 – Osip Mandelstam, errusiar eta sobietar olerkaria (h. 1938).
- 1892 – Martin Niemöller, alemaniar teologo eta ministro protestantea, nazien aurka nabarmendu zena (h. 1984).
- 1896 – John Dos Passos, estatubatuar idazle eta margolaria (h. 1970).
- 1901 – Alfred Tarski, poloniar matematikaria eta logikaria, semantika logikoaren sortzaileetako bat (h. 1983).
- 1904 – Cecil Beaton, britainiar modako, erretratuetako eta gerrako argazkilari, egunkarien egile, margolari eta zinema eta antzerkirako barnealdeen eta jantzien diseinatzailea (h. 1980).
- 1905 – Takeo Fukuda, Japoniako lehen ministroa (h. 1995).
- 1909 – Joseph Losey, estatubatuar zinema-zuzendaria (h. 1984).
- 1911 – Anatoli Ribakov, ukrainar eta sobietar idazlea (h. 1988).
- 1913 –
- Benita Gil, espainiar maistra eta koordinatzaile sindikala (h. 2015).
- Motoo Tatsuhara, japoniar futbolaria (h. 1984).
- 1914 – Harold Russell, kanadar-estatubatuar militar eta aktorea (h. 2002).
- 1915 – André Frossard, frantziar kazetari eta idazlea (h. 1995).
- 1919 – Giulio Andreotti, Italiako lehen ministroa (h. 2013).
- 1920 – Jean Dutourd, frantziar idazlea (h. 2011).
- 1921 – Murray Bookchin, estatubatuar historialaria, irakaslea, ikertzailea, ideologoa eta ekintzailea, ekoanarkismoaren fundatzailea eta mugimendu ekologistaren aitzindaria (h. 2006).
- 1924 – Carole Cook, estatubatuar aktorea (h. 2023).
- 1925 – Yukio Mishima, japoniar idazlea, poeta, aktorea eta zinema zuzendaria, XX. mendeko japoniar idazlerik garrantzitsuenetakoa (h. 1970).
- 1926 – Mahasweta Devi, bengaliar-indiar idazle eta aktibista (h. 2016).
- 1927 – M. Aram, indiar hezitzaile eta abokatua (h. 1997).
- 1931 – Joseph Pérez, frantziar historialaria, Espainiako eta Hispanoamerikako historian aditua (h. 2020).
- 1936 – Reiner Klimke, alemaniar zaldizkoa (h. 1999).
- 1938 – Allen Toussaint, estatubatuar kantaria, pianojolea, abeslaria, ekoizle eta konpositorea (h. 2015).
- 1940 –
- Georgie Dann, frantziar-espainiar abeslaria (h. 2021).
- Trevor Nunn, britainiar antzerki zuzendaria.
- 1941 –
- Faye Dunaway, estatubatuar aktorea.
- Milan Kučan, lehendabiziko Esloveniako presidentea.
- 1942 – Gerben Karstens, herbeheretar txirrindularia (h. 2022).
- 1943 –
- Mariss Jansons, letoniar orkestra-zuzendaria (h. 2019).
- Miguel Ángel Ladero, espainiar historialaria.
- Shannon Lucid, estatubatuar astronauta eta biokimikaria.
- José Luis Rodríguez González, El Puma, venezuelar abeslari eta aktorea.
- Ralph M. Steinman, kanadar immunologoa eta biologia zelularreko ikertzailea, 2011ko Medikuntzako Nobel Saria (h. 2011).
- 1944 – Peter Fechter, Berlingo harresia zeharkatzen saiatzen hil zen gaztea (h. 1962).
- 1945 – Alice Nkom, Kamerungo lehen abokatu emakume beltza, pertsona homosexualen defentsan lan egiten duena.
- 1948 –
- Valeri Kharlamov, euskal jatorriko izotz hockey jokalari sobietarra, historiako jokalari onenetakotzat hartua (h. 1981).
- Carl Weathers, estatubatuar amerikar futboleko jokalari eta aktorea (h. 2024).
- 1950 – Alicia Pucheta, Paraguaiko presidenteordea, Paraguaiko historiako lehen emakume presidenteordea.
- 1951 – Carme Elias, kataluniar aktorea.
- 1953 – Radmila Živković, serbiar aktorea (h. 2024).
- 1957 – Dave "Squatch" Ward, eskoziar-kanadar ahots-aktore, abeslari eta musikaria.
- 1963 – Steven Soderbergh, estatubatuar zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigilea.
- 1964 –
- 1965 –
- Xamil Basaiev, txetxeniar gerrillako liderra (h. 2006).
- Toni Cantó, espainiar aktore eta politikaria.
- 1967 –
- Ihor Terekhov, Kharkiveko alkatea.
- Emily Watson, zinema eta antzerkiko ingeles aktorea.
- 1969 –
- Jason Bateman, estatubatuar aktorea.
- Dave Grohl, estatubatuar rock musikaria.
- 1970 –
- Sunny Garcia, hawaiiar surflaria.
- Edin Mujčin, bosniar futbolari ohia.
- 1971 – Narine Abgarian, armeniar idazle eta blogaria.
- 1972 – Raimondas Rumšas, lituaniar txirrindulari ohia.
- 1973 – Giancarlo Fisichella, 1 Formulako italiar pilotu ohia.
- 1974 –
- Milan Barényi, eslovakiar txirrindulari ohia.
- Fabiana Luperini, italiar txirrindulari ohia.
- 1975 –
- Marta Nebot, espainiar kazetari eta aktorea.
- Rodolfo Sancho, espainiar aktorea.
- 1976 – Andrei Mordvitxev, errusiar teniente jenerala (h. 2022).
- 1980 – Carolina Cerezuela, espainiar aktorea.
- 1981 –
- Rosa López, andaluziar abeslaria.
- Sven Vanthourenhout, belgikar ziklo-kroseko eta errepideko txirrindulari ohia.
- 1982 – Víctor Valdés, kataluniar futbol atezaina.
- 1988 – Esther Borao, espainiar ingeniari industriala, automatizazioan eta robotikan espezializatua.
- 1989 – Inna Afinogenova, errusiar kazetaria.
- 1990 –
- Áron Szilágyi, hungariar eskrimalaria.
- Shiki Aoki, japoniar aktore, seiyū, modelo eta moda diseinatzailea.
- 2001 – Isabelle Axelsson, suediar ekologista.
Heriotzak
aldatuEuskal Herria
aldatu- 1668 – Arnaut Oihenart, zuberotar poeta (j. 1592).
- 1920 – Txomin Agirre, bizkaitar idazle eta elizgizona (j. 1864).
- 1975 – Javier Arana, euskal kirolaria (j. 1905).
- 1977 – Javier Gortazar Manso de Belasko, bizkaitar politikari jeltzalea (j. 1878).
- 1978 – Nestor Goikoetxea Araluze, bizkaitar idazlea (j. 1900).
- 1981 – José Caeiro, gipuzkoar futbolaria, Ferrolen (j. 1925).
- 1982 – Gonzalo Manso de Zúñiga, errioxar idazle eta argitaratzailea, euskal historiaz, etnografiaz eta folkloreaz arduratua (j. 1902).
- 2002 – Manuel Sein, Xanpun, lapurtar bertsolaria (j. 1928).
- 2012 –
- Jose Luis Alvarez Enparantza, Txillardegi, donostiar hizkuntzalari, idazle eta politikaria (j. 1929).
- Joxe Mari Soraluze, Epelde, gipuzkoar trikitilaria (j. 1914).
- 2013 – Félix Lavilla Munarritz, nafar piano-jotzaile eta musikagilea, Madrilen (j. 1928).
- 2016 – Aitor Bugallo, euskal txirrindularia (j. 1973).
- 2022 – Carmen de la Maza, gipuzkoar antzezlea, Madrilen (j. 1940).
- 2024 – Iñaki Beobide, gipuzkoar kultura-sustatzaile, telebista-ekoizle eta Euskaltzain urgazlea (j. 1934).
Mundua
aldatu- 1301 – Andres III.a Hungariakoa, Hungariako eta Kroaziako erregea (j. c. 1265).
- 1539 – Il Pordenone, italiar margolari manierista (j. c. 1484).
- 1575 – Barbara Uthmann, Alemaniako Metal mendietako negozioandre arrakastatsua (j. c. 1514).
- 1639 – Sofia Brunswick-Lüneburgekoa, Brunswick-Lüneburgeko dukesa (j. 1563).
- 1676 – Francesco Cavalli, italiar musikagilea (j. 1602).
- 1742 – Edmond Halley, ingeles astronomoa, geofisikaria, matematikaria, meteorologoa eta fisikaria (j. 1656).
- 1753 – George Berkeley, irlandar filosofoa (j. 1685).
- 1766 – Frederiko V.a Danimarkakoa, Danimarkako eta Norvegiako erregea (j. 1723).
- 1867 –
- Victor Cousin, frantziar filosofoa (j. 1792).
- Jean Auguste Dominique Ingres, frantziar margolari neoklasikoa (j. 1780).
- 1887 – Friedrich von Amerling, austriar margolaria (j. 1803).
- 1898 – Lewis Carroll, ingeles idazle, matematikari eta argazkilaria (j. 1832).
- 1901 –
- Víctor Balaguer, kataluniar politikari liberal, kazetari eta idazle erromantikoa, Renaixença kultur mugimenduaren bultzatzaileetako bat (j. 1824).
- Charles Hermite, frantziar matematikaria (j. 1822).
- 1906 – Hermann Sprengel, alemaniar fisikari eta kimikaria (j. 1834).
- 1908 – Holger Drachmann, daniar olerkari, antzerkigile eta margolaria (j. 1846).
- 1924 – Arne Aadne Garborg, norvegiar idazlea eta hizkuntza-eraberritzailea (j. 1851).
- 1929 – Fernand Isidore Widal, frantziar fisikaria eta bakteriologoa (j. 1862).
- 1934 – Paul Vieille, frantziar fisikaria, kerik gabeko bolboraren asmatzailea (j. 1854).
- 1936 – Flora Sassoon, indiar enpresaburu, hebraista eta filantropoa (j. 1859).
- 1944 – Aliya Moldagulova, sobietar frankotiratzailea, Sobietar Batasuneko heroia (j. 1925).
- 1949 – Joaquín Turina, espainiar piano-jotzaile eta musikagilea (j. 1882).
- 1957 –
- Humphrey Bogart, estatubatuar aktorea, American Film Instituteren arabera gizonezko zinema-izarrik handiena (j. 1899).
- Irene Caba Alba, espainiar aktorea (j. 1899).
- 1958 – José Miaja, espainiar militarra (j. 1878).
- 1961 – Barry Fitzgerald, irlandar aktorea (j. 1888).
- 1963 – Christian Jollie Smith, australiar abokatu sozialista, Australiako Alderdi Komunistaren sortzaileetako bat (j. 1885).
- 1966 – Sergei Koroliov, Sobietar Batasuneko suzirien ingeniari eta espazio-ontzien diseinatzaile nagusia (j. 1907).
- 1970 – William Feller, kroaziar-estatubatuar matematikaria, probabilitate-teorian ekarpen handiak egin zituena (j. 1906).
- 1971 – Guillermo de Torre, 27ko Belaunaldiko espainiar idazlea, saiakeragilea, arte kritikaria eta literatura kritikaria (j. 1900).
- 1972 – Frederiko IX.a Danimarkakoa, Danimarkako erregea (j. 1899).
- 1973 – Andreas Stihl, suitzar jatorriko ingeniari eta asmatzailea, Stihl enpresaren sortzailea (j. 1896).
- 1976 – Abdul Razak Hussein, Malaysiako lehen ministroa (j. 1922).
- 1977 –
- Anthony Eden, Erresuma Batuko lehen ministroa (j. 1897).
- Peter Finch, australiar aktorea (j. 1916).
- Anaïs Nin, frantziar-estatubatuar idazlea (j. 1903).
- 1978 –
- Harold Abrahams, britainiar korrikalari judua (j. 1899).
- Kurt Gödel, austria-hungariar matematikari, logiko eta filosofoa, historiako logikari garrantzitsuenetakotzat joa (j. 1906).
- 1980 – Rachel Fuller Brown, estatubatuar kimikaria, onddo gaixotasunaren kontrako lehen antibiotikoaren garatzailea (j. 1898).
- 1986 –
- Daniel Balavoine, frantziar abeslaria (j. 1952).
- Donna Reed, estatubatuar aktorea (j. 1921).
- 1987 – Douglas Sirk, alemaniar zinema zuzendaria (j. 1897).
- 1988 – Georgi Malenkov, sobietar politikaria (j. 1902).
- 1994 –
- Federica Montseny, Madrilen jaiotako kataluniar anarkista eta idazlea (j. 1905).
- Delio Rodríguez, galiziar txirrindularia (j. 1916).
- 1997 – Paul-Marie Duval, frantziar arkeologoa, Galiako historian eta arkeologian aditua (j. 1912).
- 1999 –
- Jerzy Grotowski, poloniar antzerki-zuzendaria (j. 1933).
- Sabina Olmos, argentinar aktorea eta tango abeslaria (j. 1913).
- Aldo van Eyck, nederlandar arkitektoa, Herbehereetako estrukturalismoaren aitzindaria (j. 1918).
- 2000 – Alphonse Boudard, frantziar eleberrigilea (j. 1925).
- 2004 – Joaquín Nin-Culmell, kubatar musikagilea eta pianista (j. 1908).
- 2005 – Jesús Rafael Soto, venezuelar pintore eta eskultorea (j. 1923).
- 2006 – Shelley Winters, estatubatuar aktorea (j. 1920).
- 2012 – Pearse Hutchinson, eskoziar-irlandar poeta, itzultzaile eta esataria (j. 1927).
- 2014 – Juan Gelman, argentinar olerkaria, itzultzailea eta kazetaria (j. 1930).
- 2016 – Alan Rickman, britainiar aktore eta zinema zuzendaria (j. 1946).
- 2017 – Zhou Youguang, txinatar bankari, hizkuntzalari, hizkuntzalari, sinologo eta argitaratzailea, mandarineraren transliterazioa egiteko sistemaren asmatzailea eta 111 urte bizi izandakoa (j. 1906).
- 2018 – Pablo García Baena, espainiar olerkaria (j. 1921).
- 2019 – Paweł Adamowicz, poloniar politikaria eta abokatua, Gdańskeko alkatea, eraila (j. 1965).
- 2022 – Ricardo Bofill, kataluniar arkitektoa (j. 1939).
- 2023 –
- Gianfranco Baruchello, italiar marrazkilari, idazle eta zinemagilea (j. 1924).
- Lieuwe Westra, Herbehereetako txirrindularia (j. 1980).
Jaiak eta urteurrenak
aldatu- Urteberri zaharra herrialde ortodoxoetan.
- Sehaska egutegiko izendegia: Ilari/Illari eta Zugaitz/Zuhain/Zuhaitz.
- Logikaren Munduko Eguna
Kanpo estekak
aldatu