Galia (latinez Gallia, grekoz Galatia) antzinatean Europako mendebaldeko eskualde batek zeukan izena da, non gaur egun Frantzia, Belgika, mendebaldeko Suitza, eta Herbehereetako zein Alemaniako zatiak dauden.

K. a. 58ko Galiako mapa.

Galiarrak eta Galia aldatu

Galia erromatarra erromatarrek sortutako hiru probintziaz osatuta zegoen hasieran. Probintzia hauetako biztanle guztiak ez ziren galiarrak. Hegoaldean, adibidez, Galia Narbonensean, iberiarrak eta ligurrak zeuden, eta Galia Akitaniako hegoaldean euskal enborreko akitaniarrak zeuden. Gainera, probintzia hauetatik kanpo ere galiarrak zeuden konkisten aurretik, adibidez, Galia Zisalpinan, beste galiar probintziekiko beti berezituta egon zena. Galia Belgica izendatu zen probintzian, ikertzaile batzuek defendatzen dute leinu batzuk germaniarrak edo germaniar eta galiarren arteko nahasketa batetik sortutakoak zirela[1]

Izenak aldatu

Aitzitik, Gallia latindar hitzak, erromatarren garaiko iturrietan, kontzeptu geografiko bat dakar berekin, lehenik Italiako iparralderako eta gero Galia izenaz ezagutu ohi dugunari buruz hitz egiteko balio duena, hau da, Prinioetatik Rhin ibairaino[2], baina inoiz ez kontzeptu politiko bat; Galia delakoan bizi diren galiarrak K.a. 360. urtean agertzen dira lehen aldiz Fasti triumphales-etan[3], eta Zisalpinako zeltak izendatzen dituzte orduan. Alpeetatik mendebaldean galiarrek izendatu nahi dituenean, Zizeronek zehaztasun geografiko bat ematearen beharra sentitzen du, Italiako iparraldeko probintzian bizi ziren galiarrengandik bereizteko. Beraz, Gallia Transalpina bezalako esamoldeak erabiltzen ditu Frantziako hegoaldeaz hitz egiteko eta Gallia ulterior, alera Gallia eta Gallia ultima izenak. Iparraldeko Galiarakoa, Gallia ultima izendapena erabili zuen Julio Zerrarek. Horren legatua, L. Munatius Plancusek, Zizeroni gutun bat bidali zionean, Gallia Narbonensis erabiltzen du lehenengoz (Zizeron, Fam. X, 9), Gallia Transalpina (Zizeron, Fam. X, 4), Gallia Comata-gandik bereizteko. Gallia Narbonensis goiz erromatartu zen eta erromatarrek erraz bereizten zuten iparralderago zeuden beste galiarrengandik.

Comata, iletsua esan nahi du, eta Zésarrek menderatuz zuen (Zizeron, Fam. X, 7 eta 8). Gallia Togata izena (togaz janzten zuen Galia) adierazpena Zesarren laguna izan zen Aulus Hirtiusen idazkietan agertzen da Zisalpina izendatzeko (César, BG VIII, 52), Gallia Braccata izena (galtzak eramaten dituen Galia) Pomponio Melak erabiltzen du K.o. I. mendearen erdialdean, baina Narbonensearen izen zaharra zela jakinarazteko (Mela V, 74). Gallia Comata izena Bracciano eskualdeko Zesar Augustoren (K.a. 63 - K. o. 14) garaiko inskripzio batean agertzen da (ILS[4] 916)[5].

Tres Galliae (Hiru Galiak) adiera inskripzioetan baino ez da agertzen; Klaudio enperadoreak, adibidez, Senatuko hitzaldian, Ipar Galia multzo homogeneo gisa tratatzen jarraituko du, Gallia Comata izenarekin.

Probintzia administratiboak aldatu

Administratiboki, Italia iparraldean galiarrak zeuden eskualdeari Galia zisalpinoa (Alpeetatik honantz dagoen Galia, esan nahi duena) izena eman zioten Erromako Errepublikaren garaian, eta k.a. III. eta II. mendeetan konkistatu zituzten erromatarrek. Alpeetatik mendebaldera geratzen zen eskualdeari Galia Transalpinoa (Alpeetarik haratago dagoen Galia esan nahi duena) izendatu zuten.

Julio Zesarrek (K.a. 100- K.a. 44), Berak konkistatu zuen eremu geografikoa deskribatzeko, hiru zatitan banandu zuen Galia: akitaniarrak (Gallia Aquitanian zeudenak), galoak (Gallia Celtican) eta belgak (Gallia Belgican). Hau da, izen etnikoak erabili zituen, erromatarrek konkistatutako Europa Mendebaldeko herritarrekin egin ohi zuten bezala, eta gero, erromak administratiboki lurralde horiek antolatu zituenena, probintzien izenak erabiltzen hasi ziren . Ordurako Galia Transalpinoa (geroago Galia Narbonensea izango zena) konkistatuta zegoen. Gaur egun, hizkuntzaren arabera sailkatzen dira Galiako herri horiek. Akitaniarrak euskararen familiaren hizkuntza bat hitz eginen zuten, eta galoek eta belgek, ordea, galieraren dialekto bat.

Erreferentziak aldatu

  1. (Ingelesez) Hawkes, Christopher. (1968-03). «New Thoughts on the Belgae» Antiquity 42 (165): 6–16.  doi:10.1017/S0003598X00033755. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2023-12-04).
  2. «Dictionary of Greek and Roman Geography (1854), GABAE, GA´LLIA TRANSALPINA» www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2023-12-04).
  3. Antzinako Erroman, garaitutako herrien izenak zerrendatzen zituen ohol publikoa.
  4. Inscriptiones Latinae Selectae. Erromatar garaiko inskripzio esanguratsuenak biltzen dituen zerrenda.
  5. Reddé, Michel. (2022-12-14). «Chapitre I. Le pays et les hommes» Gallia Comata. La Gaule du Nord : De l’indépendance à l’Empire romain (Presses universitaires de Rennes): 23–52. ISBN 978-2-7535-8723-6. (Noiz kontsultatua: 2023-03-11).

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu