Ingalaterra

Erresuma Batuko herrialdea

Ingalaterra[1] Erresuma Batua sortzen duten herrialdeetako handiena da, uharteko hegoaldearen bi herenak baino gehiago hartzen baitu (130.395 km2) eta populazio osoaren % 83 (50.690.000 biztanle 2006an, 54.786.300 2015ean) baitauka. Halaber, pisu ekonomiko nagusia darama, BPGaren % 85arekin.

Ingalaterra
England
Ereserkia: God Save the King

Ingalaterrako bandera

Royal Arms of England (en) Itzuli
England_in_the_UK_and_Europe.svg
Geografia
HiriburuaLondres
51°30′26″N 0°7′39″W
Hiririk handienahiriburu
Azalera130.279
Punturik altuenaScafell Pike
Punturik sakonenaThe Fens (−4 m)
KontinenteaEuropa
MugakideakEskozia eta Gales
Administrazioa
Gobernu-sistemamonarkia parlamentario eta monarkia konstituzional
ErregeaKarlos III.a
Erresuma Batuko Lehen MinistroaKeir Starmer
Demografia
Biztanleria53.012.456
DentsitateaAdierazpen errorea: Ustekabeko < eragilea bizt/km²
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Ekonomia
BPG nominala2.286.295.170.684 $ (2010)
BPG per capita40.000 $ (2018)
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+44
Ordu eremua
visitengland.com

Nazioarteko historian, ikaragarrizko eragina eduki du, bai ekonomiaz, Britainiar Inperioaren bidez, baita kulturaz ere, bertako hizkuntza (ingelesa) planeta osoan hedatuena eta garrantzitsuena izanda. Askotan Erresuma Batua izendatzeko erabiltzen da, baino desegokiro. Herrialdeko beste nazioekin (Gales eta Eskozia) eta Irlandarekin ez du beti harreman historiko onik izan.

Banaketa administratiboa

aldatu

Eskualde eta konderriak

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Ingalaterrako eskualdeak» eta «Ingalaterrako konderriak»

Historikoki, Ingalaterrako banaketaren oinarria konderriak ziren. Banaketaren sorrera ingelezko lurralde-batasun tradizionaletatik zetorren. Herrialdea batu baino lehen, batzuk erreinuak ziren, Essex edo Sussex bezala; beste batzuk, dukerriak, Yorkshire, Cornwall eta Lancashire esaterako edo soilik, nobleteriaren lurraldeak, Berkshire bezala.

Konderri tradizionalak oraindik badaude, baina batzuk elkartu edo aldatu egin dira.

XIX. mendearen bukaeran, herrietako gobernua berrantolatu zuten. Industria hiri handiak sortzen zirenean, konderri berriak hirien inguruan sortu behar zuten, adibidez, Manchester Handia. 1990eko hamarkadan, John Major lehen Ministroaren berrikuntzak agintaritza berria sortu zuen, barrutiak sortuz. Horrek nahasmena ekarri du, gaur egun zaila baita konderri zeremonial ohikoak, konderri metropolitarrak eta ez-metropolitarrak desberdintzea.

Egun, Ingalaterra lau banaketa administratiboetan banatzen da: eskualdeak, konderriak, barrutiak eta parrokiak.


Hiri nagusiak

aldatu
  1. London: 7.500.000 biztanle.
  2. Birmingham: 1.001.200 biztanle.
  3. Leeds: 723.100 biztanle.
  4. Sheffield: 520.700 biztanle.
  5. Brighton: 461.181 biztanle.
  6. Liverpool: 447.500 biztanle.
  7. Manchester: 441.200 biztanle.
  8. Bristol: 398.300 biztanle.
  9. Coventry: 304.200 biztanle.
  10. Leicester: 288.000 biztanle.
  11. Nottingham: 278.700 biztanle.
  12. Newcastle: 276.400 biztanle.

(2005eko datuak)

Historia

aldatu

Erdi Aroan

aldatu

Pizkundea

aldatu

Aro Modernoa

aldatu

Kultura

aldatu

Literatura

aldatu

Zinema

aldatu

Musika

aldatu
 
The Beatles 1964an AEBetan.

Musika klasikoan egile ezagunak dira Thomas Tallis, William Byrd, Henry Purcell, Edward Elgar, Gustav Holst, William Walton, Ralph Vaughan Williams, Frederic Delius, Benjamin Britten, Michael Tippett, George Benjamin, Harrison Birtwistle eta Michael Finissy.

XX-XXI. mendeko musika talde garaikideen artean, bestela, 1960ko hamarkadan eta 1970eko hamarkadan nabarmendu ziren mundu mailan The Beatles eta The Rolling Stones, azken hauek oraindik ere aktiboan daudela zuzenekoak ematen.

Garai hartan ere, nabarmendu ziren The Who, Pink Floyd, The Kinks, Deep Purple, Led Zeppelin, Judas Priest, Black Sabbath, Status Quo, Cream, Fleetwood Mac eta Jethro Tull. Sex Pistols punk taldeak 1970eko hamarkadaren bigarren erdialdean egin zuen eztanda. 70 eta 80ko hamarkadetan, Queen, Genesis Supertramp, Joy Division eta [, [Iron Maiden]]ek egin zuten distira. Oso aipatzekoak dira Rod Stewart, David Bowie, Elvis Costello, Joe Cocker, Cat Stevens, Alan White eta Eric Clapton abeslariak.

1980ko hamarkadan, aldiz, Motörhead, Def Leppard, The Cure, The Police, The Pretenders, The Stranglers, The Smiths eta The Cult, The Clash (punk-rock), Toy Dolls (punk), Madness (ska), Depeche Mode, Spandau Ballet, Duran Duran, Katrina and the Waves, Tears for Fears, New Order eta Bananarama (pop) bandek jardun zuten. Abeslarien artean, George Michael, Paul McCartney, Sting, Steve Winwood, Lisa Stansfield, Alison Moyet eta Kate Bush, besteak beste.

1990eko hamarkadan The Prodigy, Radiohead, Blur, Oasis, Muse, Massive Attack, Pulp, Ocean Colour Scene, Supergrass, The Verve, Jamiroquai, Morrissey, Roland Orzabal, Tanita Tikaram, Robbie Williams, The Wedding Present eta Spice Girls.

2000ko hamarkadan Placebo, Coldplay, Amy Winehouse, Corinne Bailey Rae, Kaiser Chiefs, Florence and the Machine eta Asian Dub Foundation.

2010eko hamarkadan, Adele, Leona Lewis, Kae Tempest eta Dua Lipa abeslariak, azkenik.

Hezkuntza

aldatu

Hedabideak

aldatu

Zientzia

aldatu
 
Charles Darwin.

Kirolak

aldatu

Futbola

aldatu
 
Bobby Charlton (1970).

Futbol modernoa Ingalaterran asmatu zuten XIX. mendearen amaieran. Ingalaterrako futbol selekzio nazionalak behin irabazi du Munduko Futbol Txapelketa, 1966an, eta birritan izan dira laugarrenak (1990 eta 2018an). Emakumezkoen selekzioa, bestela, Munduko Txapelketan hirugarrenak izan ziren 2015ean eta laugarrenak 2019an, eta Europako Txapelketan 1984an eta 2009an txapeldunordeak.

Bestela, 13 aldiz lortu dute ingeles taldeek UEFA Champions League irabaztea (2018-19ko denboraldia arte kontutan hartuta): Liverpool FC (6), Manchester United (3), Nottingham Forest (2), Aston Villa (1) eta Chelsea Football Club (1).

Europa mailako beste talde arrakastatsuen artean Tottenham Hotspur (UEFA Europa League birritan), Arsenal FC (Europako Futbol Errekopa behin), Ipswich Town (Europa League behin), Manchester City (Errekopa behin), West Ham (Errekopa behin) eta Everton (Errekopa behin) ditugu.

Futbolari ezagunen artean Bobby Charlton, Bobby Moore, Peter Shilton, Kevin Keegan, Gary Lineker, Paul Gascoigne, John Aldridge, Michael Robinson, Wayne Rooney, David Beckham, Frank Lampard, Michael Owen eta Alan Shearer ditugu, besteak beste.

Entrenatzaile famatuen artean, azkenik, Alf Ramsey, Howard Kendall, Terry Venables eta Roy Hodgson aipatzekoak dira, beste batzuen artean.

Ingalaterrako errugbi selekzioak behin irabazi du Mundu Txapelketa, 2003an, eta birritan izan dira txapeldunordeak (1991 eta 2007an). Sei Nazioen Txapelketa, bestalde, 28 aldiz eskuratu dute eta herrialderik arrakastatsuena izan da 2019 arte lehia honetan.

Tenisa

aldatu

Wimbledongo txapelketa 25 aldiz irabazi dute gizon tenislari ingelesek: William Renshaw (7), Lawrence Doherty (5), Reginald Doherty (4), Wilfred Baddeley, Arthur Gore eta Fred Perry (3na). Emakumeek beste 23 aldiz: Dorothea Douglass (7), Blanche Bingley (6), Lottie Dod eta Charlotte Cooper (5na).

AEBetako Irekia eta Australiako Irekia, bestela, behin bakarrik irabazi dute (bietan Virginia Wade). Roland Garros ere behin soilik (Sue Barker).

Cricket

aldatu

Munduko Kriket Txapelketa behin irabazi dute, 2019an, eta hiru aldiz taxpeldunordeak izan dira (1979, 1987 eta 1992an).

Erreferentziak

aldatu

Kanpo estekak

aldatu