Ur
- Artikulu hau Urari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Ur (argipena)».
Ura gai kimiko garden eta ia koloregabea da, Lurreko ibai, aintzira eta ozeanoen eta organismo bizidun gehienetako fluidoen osagai nagusia. H2O formula kimikoa du, hau da, ur molekula bakoitzak oxigeno atomo bat eta hidrogeno atomo bi ditu, lotura kobalentez elkartuak. Giro-tenperaturan likidoa da. Bizitzarako nahitaezkoa dela uste da, ez baita ezagutzen uraren gabezia osoan bizi den izakirik. Urak Lur planetaren azalaren % 71 estaltzen du[1]. Ur horren % 97,2 gazia da, eta % 2,8 geza[2]. Ur geza horren % 1 baino ez dago egoera likidoan, gainerakoa poloetan izoztuta baitago.
| Ur | |
|---|---|
 | |
 | |
| Formula kimikoa | H2O |
| SMILES kanonikoa | 2D eredua |
| MolView | 3D eredua |
| Konposizioa | oxigeno eta hidrogeno |
| Azido konjokatua | hidronio |
| Base konjokatua | hidroxido ioi |
| Mota | oxido eta dihydrogen chalcogenide (en)  |
| Ezaugarriak | |
| Dentsitatea | 0,983854 g/cm³ (−30 °C, likido) 0,993547 g/cm³ (−20 °C, likido) 0,998117 g/cm³ (−10 °C, likido) 0,9998395 g/cm³ (0 °C, likido) 0,999972 g/cm³ (4 °C, likido) 0,99996 g/cm³ (5 °C, likido) 0,9997026 g/cm³ (10 °C, likido) 0,9991026 g/cm³ (15 °C, likido) 0,9982071 g/cm³ (20 °C, likido) 0,9977735 g/cm³ (22 °C, likido) 0,9970479 g/cm³ (25 °C, likido) 0,9956502 g/cm³ (30 °C, likido) 0,99403 g/cm³ (35 °C, likido) 0,99221 g/cm³ (40 °C, likido) 0,99022 g/cm³ (45 °C, likido) 0,98804 g/cm³ (50 °C, likido) 0,9857 g/cm³ (55 °C, likido) 0,98321 g/cm³ (60 °C, likido) 0,98056 g/cm³ (65 °C, likido) 0,97778 g/cm³ (70 °C, likido) 0,97486 g/cm³ (75 °C, likido) 0,9718 g/cm³ (80 °C, likido) 0,96862 g/cm³ (85 °C, likido) 0,96531 g/cm³ (90 °C, likido) 0,96189 g/cm³ (95 °C, likido) 0,95835 g/cm³ (100 °C, likido) |
| Soinuaren abiadura | 1.497 m/s (25 °C, likido) 473 m/s (100 °C, gas) 3.000 m/s (, solido) |
| Biskositate zinematikoa | 0,01012 cm²/s eta 0 m²/s |
| Biskositate dinamikoa | 1,7911 mPa s (0,01 °C, 1 atm, likido) 1,0016 mPa s (20 °C, 1 atm, likido) 0,89002 mPa s (25 °C, 1 atm, likido) |
| Errefrakzio indiziea | 1,3945 (0 °C, 226,5 nm) 1,33432 (0 °C, 589 nm) 1,32612 (0 °C, 1.013,98 nm) 1,39336 (20 °C, 226,5 nm) 1,33298 (20 °C, 589 nm) 1,32524 (20 °C, 1.013,98 nm) |
| Eroankortasun termikoa | 0,56 W/(m K) |
| Fusio-puntua | 0,002519 °C (101,325 kPa) 0 °C (101,325 kPa) |
| Irakite-puntua | 99,9839 °C (101,325 kPa) 99,9743 °C (101,325 kPa) |
| Deskonposizio-puntua | 2.200 °C 3.000 °C |
| Entropia molar estandarra | 69,9 J/(mol K) eta 188,8 J/(mol K) |
| Formazio entalpia estandarra | −241.818 J/mol eta −285.830 J/mol |
| Baporizazio entalpia | 40,656 kJ/mol eta 9,717 kcal/mol |
| Bero ahalmena | 4.184 J/(kg K), 2.110 J/(kg K), 1.640 J/(kg K) eta 4.216 J/(kg K) |
| Masa molekularra | 18,015268 Da |
| Erabilera | |
| Rola | Natura baliabide eta primary metabolite (en) |
| Arriskuak | |
| NFPA 704 |  0
0
0
|
| GHS arriskua | baliorik ez |
| Arrisku motak | baliorik ez |
| Prekauzio motak | baliorik ez |
| Batezbesteko dosi hilgarria | |
| Eragin dezake | Q57385793 |
| Identifikatzaileak | |
| InChlKey | XLYOFNOQVPJJNP-UHFFFAOYSA-N |
| CAS zenbakia | 7732-18-5 |
| ChemSpider | 937 |
| PubChem | 962 |
| Reaxys | 3587155 |
| Gmelin | 15377 |
| ChEBI | 117 |
| ChEMBL | CHEMBL1098659 |
| RTECS zenbakia | ZC0110000 |
| ZVG | 1140 |
| DSSTox zenbakia | ZC0110000 |
| EC zenbakia | 231-791-2 |
| ECHA | 100.028.902 |
| CosIng | 31959 |
| MeSH | D014867 |
| RxNorm | 11295 |
| Human Metabolome Database | HMDB0002111 |
| UNII | 059QF0KO0R |
| NDF-RT | N0000147042 |
| KEGG | D00001 eta C00001 |
| PDB Ligand | HOH |
| ASHRAE | 718 |
Ura da baldintza naturaletan hiru egoera fisikoetan (solido, likido edo gas egoeran) aurki daitekeen gai bakarra. Kimikoki aratza den urak ur destilatu izena hartzen du, eta ez du inolako gairik bere barnean disolbatuta, H2O bakarrik.
Itsas mailan, uraren irakite tenperatura 100 °C da, eta izozte tenperatura 0 °C. Uraren gehienezko dentsitatea 1 g/ml da, 4 °C-ko tenperaturan; beste edozein tenperaturatan, dentsitate txikiagoa du. Solido egoeran, hau da, izotz egoeran, uraren dentsitatea 0,917 g/ml da.
Uraren bero espezifikoa 1 cal/°C.g da. Disolbatzaile unibertsala dela esaten da, molekula polarra izanik substantzia gehien disolbatzen dituen substantzia delako. Ur molekulak hidrogeno zubi izeneko loturen bitartez elkartzen dira.[3] Ur molekulak bi polo ditu. Hidrogeno bien arteko lotura 104,45º-koa da. Gainera, urak termoerregulatzaile lana egiten du.
Propietateak Aldatu
Hauek dira uraren propietate fisiko garrantzitsuenak:
Uraren propietate fisikoak Aldatu
Hauek dira uraren propietate fisiko garrantzitsuenak:
- Uraren irakite tenperatura 373 ºK (100 °C) da itsas mailan.[4]
- Fusio tenperatura 273ºK (0 °C) da itsas mailan.
- Ur aratza ez da elektrizitatearen eroalea. (ur aratza = ur destilatua: gatz mineralik ez duena)
- Zapore, usain eta kolore gabea da. Propietate hauek organoleptikoak dira, hau da gizakiaren zentzuen bidez antzematen direnak.
- Naturan hiru egoeretan ageri da: solido (gotor), likido (isurkari) eta gas (laspel) egoeretan.
- Dentsitatea 1g/cm3 da.
- Bi menisko mota eratzen ditu: ahurra eta ganbila.
- Gainazaleko tentsioa dauka: uraren gainazala elastikoa da eta apurtzeko erresistentzia ere badauka. Honi esker dentsitate txikiko gauzakiak uraren gainazalean gelditzen dira.
- Kapilaritatea dauka, hau da, hodi polarretan gora edo behera egiteko gaitasuna.
- Gaitasun kalorifikoa beste likido batzuena baino altuagoa da.
Disolbatzailea Aldatu
Ura da substantzia gehien disolbatzen dituen elementua, horregatik esaten da ura disolbatzaile unibertsala dela. Ezaugarri hau da ziur asko bizitzarako garrantzitsuena, berari esker talde polarrak edo karga ionikoak (karga + eta – dituzten alkohol, R-OH taldedun azukre, aminoazido edo proteinak) dituzten substantziekin hidrogeno lotura egonkorrak eratzen dituelako urak.
Urak gatzak ere disozia ditzake disoluzio ionikoak eratuz. Azken hauen kasuan uraren dipoloek gatzetako ioiak erakartzen dituzte. Urak ioi hauek inguratzen ditu ioi hidratatuak eratuz.
Disolbatzeko ahalmena bi funtzio hauen erantzule da:
- Erreakzio metabolikoak (zeluletan gertatzen direnak) ingurune honetan gertatzen dira.
- Ura substantzia garraiatzaile garrantzitsuenetariko bat da.
Kohesio indar handia Aldatu
Hidrogeno loturak oso indartsu eta egonkorrak dira, hauek ura konprimaezina den likido bihurtzen dute. Konprimaezina izatean hezurdura hidrostatiko bezala egin dezake intsektu batzuetan, uraren indarrari esker arrokak zulatzen dituzten intsektuetan gertatzen den bezala.
Kapilaritate indar handia Aldatu
Kapilaritatea ere uraren eta beste substantzia batzuen artean eratzen diren hidrogeno zubien ondorioa da. Ile bat urez beteriko ontzi batean sartzen bada, urak ilean gorantz egiten du, ontzian duen maila baino goragoa lortu arte, ileak uretan egiten duen presioa berdinduz. Fenomeno honek landareek gatz mineralak eta ura sustraietatik hostoetaraino garraiatzeko duen gaitasunarekin zerikusia du.
Bero espezifiko handia Aldatu
Bero espezifikoak ere molekulen artean eratzen diren hidrogeno zubiekin zerikusia du. Urak bero kantitate handia jaso behar du hidrogeno lotura hauek apurtzeko, beraz tenperatura oso astiro igotzen edo jaisten da. Honek zitoplasma urtsua tenperatura aldaketetatik babesten du, termoerregulatzaile gisa tenperatura konstante mantenduz.
Lurrunketa tenperatura handian Aldatu
Aurreko azalpen berak balio du, uraren hidrogeno loturaren ondorio delako propietate hau. Ura lurrundu ahal izateko, lehenik hidrogeno zubiak apurtu behar dira eta gero molekulei lurrundu ahal izateko behar duten energia zinetikoa eman behar zaie, beraz energia ugari behar da ura lurruntzeko. Baldintza normaletan ur gramo bat lurruntzeko 540 kaloria behar dira 20º C-tan.
Uraren zikloa Aldatu
Urak forma desberdinak hartzen ditu naturan: hodeiak zeruan, itsasoak, izozguneak mendialdean eta poloetan eta akuiferoak lur azpian, beste askoren artean. Lurrunketa, prezipitazio eta jariakortasunari esker ura etengabe dago mugitzen, ziklo bat burutuz etengabe, uraren zikloa. Euskal Herria, bereziki, prezipitazio ugariko lurraldea da eta uraren ziklo azkar samar baten lekuko da eskualdea ondorioz.[5]
Hidrosferatik zirkulatzen du urak, nagusiki, eguzkiari eta grabitateari esker. Ziklo honetan eguzkiak aportatzen duen energia dela-eta, urak grabitatea gainditzea lortzen du. Horrela, ur likidoa berotzean lurrun modura igotzen da atmosferara, eta, hoztean, lainoak osatuz ur tantetan kondentsatzen da. Grabitateari esker, urak beheranzko norabidea hartzen du berriz, prezipitazioa deritzogu horri. Hodeietatik ura solido- edo likido-egoeran erortzen da; likidoa denean, euria izaten da eta solidoa denean, elurra edo txingorra. Euskal Herrian prezipitazio ugari izaten da, eta ugariak dira, halaber, prezipitazioak
Prezipitazioek, nekazaritzan eta orokorrean gizakiarentzat duten garrantzia kontutan hartuta, izen desberdinak hartzen ditu itxuraren arabera[6]. Euria da orokorrean baina elurra, kazkabarra, ihintza… Ur tantek argi izpiak errefrakta ditzakete ortzadar izeneko gama koloretsua eratuz[7].
Uraren jariakortasuna ere garrantzitsua da, erreka eta ibaiei esker nekazaritza garatu delako. Ibai eta itsasoak bidaiatzeko eta garraiorako bide garrantzitsuak dira. Euskal Herriaren kasua, uren banalerro argi batek bi isurialde definitzen ditu: Kantauriko isurialdea eta Mediterraneoko isurialdea. Horrek esan nahi du euskal ibaietako batzuk, eta haien arroetako urak, Atlantikoan itsasoratzen direla eta beste batzuk, berriz, Mediterraneoan.
Ibaietatik bideratzen den uraz gain, lur gainean erortzen den urak erosioaren bidez ere eragiten du, eta eragin ere garrantzia handia izan du, ibai haranak eratuz nekazaritzarako lur emankorrak lortzen dira eta baita biziguneak altxatzeko leku lauak ere[8].
Ura lur azpian ere sar daiteke akuifero edo lurpeko urak eratuz. Hemengo ura lurrazalera aterako da gero putzu artifizialen edo iturri naturalen bitartez edo azpian tenperatura altuak egon ezkero geiser eran.
Urak substantzia ugari eduki ditzake disolbatuta, beraz, gizakiak uraren edangarritasuna ezagutzeko zentzuak garatu ditu,[9] eta horregatik dugu nahiago iturburuetako ura edan, itsasokoa edo lakuetakoa baino.
Organismoentzako propietate garrantzitsuak Aldatu
Urak bizitzarentzat ezinbestekoak diren propietateak ditu: disolbatzaile ona da eta gainazaleko tentsio handia dauka. Uraren dentsitate maximoa 3,98º C-tan ematen da, eta jaitsi egiten da ura berotu edo hoztu ahala.[10] Ura solidotzean molekulek erle-panel antzeko bat eratzen dutelako dentsitatea txikiagotuz.
Atmosferan ur molekula hauetako bakoitzak, berotegi efektuaren eragile diren izpi infragorri kaltegarriak xurgatzen ditu. Uraren bero espezifiko handiari esker, ozeanoetako urak, klima globalaren erregulatzaile gisa jokatzen du.
Ura disolbatzaile ona da, eta metabolismoaren konplexutasunean parte hartzen du, azukre eta gatzak erraz disolbatu eta erreakzio kimikoak bultzatuz. Olioak edo beste substantzia hidrofobiko batzuk ordea ez dira disolbatzen uretan, eta lipido eta proteinaz osaturiko zelula mintzek kontrolatzen dituzte erreakzio kimikoak. Uraren gainazaleko tentsioari esker gertatzen da hau nagusiki.
Ur-tantak egonkorrak dira, gainazaleko tentsioari esker; beira bezalako gainazal ez-disolbagarri batean ur-tantak botatzen baditugu konpaktatuta gelditzen dira, ez dira sakabanatzen. Propietate honek garrantzi handia dauka landareen transpirazioan.
Uraren egoera solidoak, izotzak, likidoan flotatzea ere propietate garrantzitsua da. Hau posible izango da, hidrogenoak tenperatura txikietan eratzen dituen geometria indartsuei esker. Uraren dentsitate maximoa 3,98º C-tan ematen dela kontutan izanik, lakuetan ematen den fenomeno berezi bat ulertuko dugu. Mendialdeko laku batean ura 3,98º C-tara heltzean, hondoratu egiten da eta gainerako ura gorantz doa. Horrela nahiz eta laku batean gaineko geruza izoztuta egon, propietate honi esker lakuren hondoko lurra termikoki babestuta egongo da.
Bizitza uraren propietate berezi hauei esker garatu da Lurrean, uraren egoera solido, likido eta gaseosoa izan faktore garrantzitsuak izan dira, bizitza zabaldu eta mantentzeko momentuan.
Uraren kutsadura Aldatu
Uraren egoera naturala prozesu naturalen bitartez alda daiteke. Adibidez, azpian dituen lur edo arroken, intsektuen edo animalien hondakinen eraginez. Artifizialki, hau da, gizakiaren eraginez ere alda daiteke uraren egoera. Adibidez, meategietako aktibitateak uraren azidotasuna (pH) edo gazitasuna alda dezake. Urak mantenugai gehiegi izatea ere arriskutsua izan daiteke alga gehiegi haz daitezkeelako eguzkiaren argia pasatzea ekidinez, eta ondorioz arrainak hiltzen dira.
Prozesu hauetaz gain badaude ura kutsatzen duten substantzia toxikoak. Beruna eta kadmioa bezalako metal astunak biometaketa sortzen dute eta gizakien hondakinek ur beltza delakoa eratzen dute.
Batez ere, gizakia da ura gehien kutsatzen duen eragilea. Izan ere populantza gero eta handiagoa da, eta ondorioz gero eta ur, janari, garraio eta errekurtso gehiago behar dira. Ibaien eta itsasoaren kutsaketan eragin zuzena du dizakiak.
Kutsadurarekin erlazionatutako arazo bat espezie inbaditzaile deritzenek eragiten dute, ekosistema akuatikoetan asko zabaltzen baitira. Adibidez zebra-muskuilua, ahate erdoiltsua, bisoi amerikarra, ur-ipurtatsa, karramarro amerikarra, Niloko perka, Caulerpa taxifolia, Senecio inaequidens, Boiga irregularis sugea, achatina barraskiloa eta inurri eroa
Uraren tratamendua Aldatu
Ur araztegietan ura arazteko prozesuan kaltzio hidroxidoa eta aluminio sulfatoa gehitzen zaio urari (koagulatzaileak) eta hauek uretan igeri dagoen aluminio hidroxidoa eratzen dute, maluta izenaz ezaguna. Prozesu honek malutapen izena hartzen du.
Araztegietan lehen mailako tratamendu batekin hasten dira ura arazten. Helburu nagusia da ur zikinen gainean dauden solidoak gutxitzea. Solido horietako batzuk materia organikoak direnez, OEBa (oxigeno-eskari biologikoa) murrizten da. Solido banaketa grabitatearen bidez gertatu ohi da ohikoan.
Ondoren tratamendu biologikoa aplikatzen da eta honen xedea da materia organikoa eta oinarrizko elikagaiak degradatzea, mikroorganismoen bidez.
Ur araztuak ibaira edo itsasora isurtzen dira, ez badira edaterako: desinfektatu egiten dira aurrena, ibaian edo itsasoan inolako aldaketarik eragin ez dezaten. Baina beste araztegi batzuetan edateko moduko ura ekoizten da, eta hor beste prozesu batzuk aplikatzen dira: oxidazioa, sedimentazio eta dekantazioa, iragazketa, fluorazioa eta desinfekzioa, azken kasu honetan kloro eta ozono dosifikazioarekin. Zenbait instalaziotan izpi ultramoreak ere erabiltzen dira, eginkizun horretarako.
Ur motak Aldatu
Bi ur mota nagusi daude; destilatua eta naturala:
- Destilatua: H2O purua, mineralik, metalik... ezer disolbatua ez duena.
- Naturala: Ura soilik ez; mineralak, metalak, lokatzak... edozein gauza disolbaturik dituena.
Ur astuna Aldatu
Kimikoki desberdina den ur astun edo deuterio oxigenoa ere badago, D2O, ur arrunta baino hidrogenoren isotopoa den deuterio (edo "hidrogeno astuna") gehiago duen ur mota. Naturan proportzio oso txikietan aurki daitekeen arren, prozesu kimiko industrialen bidez ekoizten da bereziki.
II. Mundu Gerran, erreakzio nuklearren kontrolerako eta bonba atomikoa egiteko prozesuan funtsezko gaia zela pentsatu zuten zientzailariek. Bereziki, Alemania naziko zientzialarien ahalegin atomikoan garrantzi handia izan zuen, eta horregatik, Norvegian zegoen Europako ur astuna ekoizteko lantegi bakarra (Norsk Hydro) helburu estrategikoa izan zen aliatuentzat, sabotaia eta erasoekin saiatu baitziren bertako uraren ekoizpena gelditzen.[11]
Erreferentziak Aldatu
- ↑ Central Intelligence Agency. CIA- The world factbook. .
- ↑ U.S. Geological Survey. Earth's water distribution. .
- ↑ Campbell, Neil A.; Williamson, Brad; Heyden, Robin J.. (2006). Biology: Exploring Life. Boston, Massachusetts: Pearson Prentice Hall ISBN 0-13-250882-6..
- ↑ Wolfram|Alpha Water
- ↑ Uraren zikloa – Infogunea. 2016-04-05 (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
- ↑ Centro del Agua del Trópico Húmedo para la América Latina y el Caribe (CATHALAC) Tipos de agua
- ↑ Braun, Charles L.; Smirnov, Sergei N.. (1993). «Why is water blue?» J. Chem. Educ. 70 (8): 612..
- ↑ «Una cuarta parte del planeta ya está amenazada por la desertificación» 20 minutos 2009-6-18.
- ↑ BBC. Healthy Water Living. .
- ↑ L'Histoire Du Mètre. La Détermination De L'Unité De Poids. .
- ↑ «Heavy Water War - The story» www.visitnorway.com (Noiz kontsultatua: 2023-09-12).
Ikus, gainera Aldatu
Kanpo estekak Aldatu
| Wikiztegian orri bat dago honi buruz: ur . |
Luanda errorea in Modulu:Autoritate_kontrola at line 552:attempt to index field 'datavalue' (a nil value).