Kirol
Kirolak jolas edo lehiaketa helburu duten ekintzak dira, giza gorputzaren ahalegina edo gaitasuna eskatzen duten jarduerak. Kirola banaka nahiz taldeka egin daiteke.
Euskarazko terminoaAldatu
Kirol terminoaren bi agerpen daude euskara zaharrean, 17. mendekoak, Refranes y Sentencias mendebaldeko hizkerako atsotitzen bilduman, biak josteta edo libertimendu zentzuan. Esanahi bereko gaztelania zaharreko quirola hitzaren maileguak dira[1].
20. mendearen hasieran, Resurrección María Azkuek berreskuratu zuen hitza, eta adiera berri ezagunera hedatu zuen baita ere[1]. Euskara batuaren garaian, bere erabilpena orokorra bilakatu da, beste hainbat hitz eratorriren parte bihurturik[2].
Kirolaren helburuakAldatu
Kirolaren helburu nagusia gaitasun fisikoak iraunaraztea eta handitzea da, baita arintasuna, mugimendua edo indarra areagotzea ere. Kirolak, bestalde, gogoaren ezaugarri jakin batzuk indartzen ditu, ausardia, iraupena eta diziplina, adibidez. Bestalde, kirol ekintza antolatu guztien helburua markak haustea edo aurkakoari nagusitzea da. Horregatik, aldi jakinetan, lehiaketak edo txapelketak antolatzen dira mundu osoan. Bi kirolari mota nagusi bereizten dira. Batetik, zaletua, edo kirola gustuz egiten duena (amateur), eta bestetik, profesionala, dirua irabazteko helburuarekin aritzen dena. Baina batzuetan, zaila da bien arteko bereizketa garbia egitea.[3]
Kirol profesionala, bestalde, kirolezko zuriketarako erabiltzen da maiz. Hau da, kirol ekitaldiak antolatzen dira, kirol taldeak erosi edo babesten, edo kirol batean parte hartzen, helburu hau izanik: gizabanako, talde, korporazio edo gobernu baten edo batzuen fama kaltetua hobetzea.
HistoriaAldatu
Kirol guztietan ekintza fisikoa da nagusi. Kirola ehizaren oinarrizko elementuetatik eratorri zela uste da, eta geroago zibilizazioaren aurrerabidearekin gizarte harreman, indarraren erakusketa eta jolas ekintza bihurtu zen. Antzinako egiptiarrek eta txinatarrek, adibidez, kirola egiten zuten, baina aurrerabiderik handiena Grezian gertatu zen. Greziako jokorik ospetsuenak Olinpiar Jokoak izan ziren, lau urtez behin egiten zirenak. Kirol modernoa XIX. mendean sortu zen Europan. Hiri handien sorrerak ekintza fisikoak egiteko gogoa piztu zuen, eta biztanleria egonkor bihurtzeak taldeak sortzea eta lehiaketak antolatzea bultzatu zuen, beti ere araudi bati eta tokiko edo herriko erakundeei lotuta (federazioak, batzordeak). Izadiarekin harremanetan egoteko asmoarekin, baita bizikletarekin, automobilaren eta gisako asmakuntzaren ondorioz ere kirol berriak sortu ziren (eskia, mendizaletsuna…). Komunikabideen aurrerapenak hedatu zirenean, burdinbide, errepide edo hegazkinari esker, kirol elkarteak sorrarazi zituen herrialdeetan eta nazioartean. Olinpiar Jokoak berriz ere 1896. urtean antolatu ziren, Pierre de Coubertin frantses baroiari esker, eta nazioarteko lehiaketei bultzada handia eman zitzaien honela.
Kirol profesionalaAldatu
Kirolak badu entretenimendu elementu garrantzitsua; horrekin batera, hedabideen zabaltzeak zein aisialdiaren handitzeak, kirol munduaren profesionalizazioa ekarri dute neurri handi batean. Horrek polemika zabala ekarri du, bestetik: kirolari profesional askorentzat kirola bera baino garrantzitsuagoa izan daitezke dirua eta ospea. Aldi berean, zenbait kirol errentagarriagoak edo ezagunagoak bilakatu dira, diru-iturri oso garrantzitsuak bihurtuz eta batzuetan tradizio baliotsuak galdu dituzte. Futbola Europan eta Latinoamerikan edo AEBetan futbol amerikarra, saskibaloia eta beisbola urtero diru kopuru handiak mugitzen dituzten kirolen adibideak dira.
Bilakaera horrek lehiakortasuna areagotzea dakar, atal ekonomikoa ere sartzen denean garaipenaren aldeko borrokak beste zentzu bat hartzen baitu. Ondorioz, elementu negatibo ugari ager daiteke, tartean dopinaren erabilera, iruzurrak, lehia konponduak, mafiak eta bestelako hainbat trikimailu edo tranpa.
2014ko dauten arabera, urtero, Kirolaren munduak ikuskizun gisa, 70.000 milioi euro inguruko kopurua mugitzen du, sarreren salmentaren, telebistaren eskubideen eta babesleen artean. Kirolaren praktikarekin lotutako kontsumoak sartzen badira, hala nola kirol ekipamendua eta arropa eta osasun eta fitness gastuak, kirol industriak 600.000 milioi euro inguru sortzen ditu urtero mundu osoan.[4]
Espainiari dagokionez, 2017. urtean 4.924 milioi euro izan ziren kirolean egindako gastua.
Kirol ezberdinak aztertzen baditugu, Forbes aldizkarian oinarrituz, soldaten eta babesleen artean hauek dira diru gehien mugitzen duten kirolak[5]:
| # | Kirola | Diru kantitatea |
|---|---|---|
| 1 | Saskibaloi | 1.293 milioi $ |
| 2 | Futbol Amerikarra | 775 milioi $ |
| 3 | Futbol | 607 milioi $ |
| 4 | Beisbol | 468 milioi $ |
| 5 | Tenis | 246 milioi $ |
Bestalde, hauek dira irazi gehien dituzten kirolariak[5]:
| # | Kirolari | Kirola | Herrialdea | Irabaziak |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Lionel Messi | Futbol |  |
127 milioi $ |
| 2 | Cristiano Ronaldo | Futbol | 
|
109 milioi $ |
| 3 | Neymar | Futbol | 
|
105 milioi $ |
| 4 | Canelo Álvarez | Boxeo | 
|
94 milioi $ |
| 5 | Roger Federer | Tenis | 
|
93.4 milioi $ |
| 6 | Russell Wilson | Futbol Amerikarra | 
|
89.5 milioi $ |
| 7 | Aaron Rodgers | Futbol Amerikarra |
|
89.3 milioi $ |
| 8 | Lebron James | Saskibaloi |
|
89 milioi $ |
| 9 | Stephen Curry | Saskibaloi |
|
79.8 milioi $ |
| 10 | Kevin Durant | Saskibaloi |
|
65.4 milioi $ |
Kirol sailkapenaAldatu
Kirolak hainbat irizpideren arabera sailka daitezke. Horitako bat bakarkako kirolak (atletismo) eta taldekako kirolak (errugbi) banatzean datza. Kirola egiteko beharrezko osagarrien arabera ere banatu daitezke. Kirol batzuetan gorputza bera bakarrik da beharrezkoa (borroka greko-erromatar), baina beste batzuetan baloia (futbol), patinak, zintak eta abar behar dira praktikatu ahal izateko. Azkenik, batzuek animaliekin jokatzen dute (polo) eta beste batzuek garraio ezberdinak behar dituzte (bela).
Sailkatzeko beste irizpide bat praktikatzen den lekuaren arabera da, hau da, aire librean, pista jakin batean edo elurra bezalako lurzoru batean egiten bada (eski). Honen ondorioz, neguko edo udako kirolak izaten dira, nahiz eta urte guztian zehar egiteko aukera izan aurrerapen teknologikoei esker.
Azkenik, kirolaren helburuaren arabera egin daiteke banaketa, hau da, garaipena nola lortzen den, tirozko (arkularitza) edo deslizatze kirolak, adibidez.
Sailkapen arruntaAldatu
Jarraian, kirol ezagunenen zerrenda dago kategoria arrunten arabera sailkatuta. Kirol batzuk hainbat kategoriatakoak izan daitezke eta kirol horietako askok elbarritasuna duten pertsonentzako baliokidea dute, gainera:
Atletismo
Talde kirolak |
Gimnastika
Kirol anitzeko probak Erraketa kirolak Txirrindularitza Irristaketa kirolak |
Izotz kirolak
Mendi kirolak
Ur kirolak
Borroka kirolak |
Borroka-arte
Indar kirolak Aire kirolak Punteria kirolak Motor kirolak Bestelako kirolak |
Kirol olinpikoakAldatu
Olinpiar Jokoak hautatutako hainbat kirolen nazioarteko lehiaketa da. Hori dela eta, kirolak Olinpiar Jokoetako programaren parte direnean, "kirol olinpikoak" esaten zaie eta beraz, sailkapen bate egin daiteke[6]. Gainera, olinpikoak ez direnen artean, Nazioarteko Olinpiar Batzordeak (COI) aitortzen dituen batzuk daude.
- Udako kirol olinpikoak: Arkularitza, Arraunketa, Atletismo, Badminton, Beisbol, Bela (kirola), Belar Hockey, Boleibol, Borroka, Boxeo, Errugbi 7 Eskalada, Eskrima, Eskubaloi, Futbol, Gimnastika artistiko, Gimnastika erritmiko, Gimnastika (Tranpolin), Golf, HalterofIlia, Hipika, Hondartza-bolei, Igeriketa, Igeriketa Sinkronizatu, Jauzi (igeriketa), Judo, Karate, Mahai-tenis, Pentatloi moderno, Piraguismo, Saskibaloi,Skateboarding, Sofbol, Surf, Taekwondo, Tenis, Tiro (kirola), Triatloi, Txirrindularitza (BMX, Mendiko bizikleta, Pistako txirrindularitza, Errepideko txirrindularitza), Ur lasterren jaitsiera, Waterpolo.
- Neguko kirol olinpikoak: Biatloi, Bobsleigh, Konbinatu nordiko, Curling, Akrobaziazko eski, Alpetar eski, Iraupen-eski, Izotz hockey, Luge, Izotz gaineko patinaje artistiko, Pista laburreko abiadura-patinaje, Izotz gaineko abiadura-patinaje, Eski-jauzi, Skeleton, Snowboarding.
- COI-k onartutako kirolak (olinpiko bihur daitezke): Aire kirolak, Bandy, Billar, Petanka, Bola joko, Bridge (karta-jokoa), Xake, Areto dantzak, Korfbol, Erreskate, Motoziklismo, Mendizaletasun, Netball, Orientazio (kirola), Esku pilota, Polo, Motor itsasontzi, Raquetbol, Irristaketa patinajea, Squash, Sumo, Sokatira, Urpekaritza, Uretako eski, Wushu.
Kirol zabalduenakAldatu
.jpg)
2018an fan edo jarraitzaileen arabera hauek ziren zabalduenak:[7]
| # | Kirol | Fan | Maila |
|---|---|---|---|
| 1 | Futbol | 4 bilioi | Mundu maila |
| 2 | Kriket | 2.5 bilioi | Erresuma Batua eta Commonwealth |
| 3 | Belar hockey | 2 bilioi | Europa, Afrika, Asia eta Australia |
| 4 | Tenis | 1 bilioi | Mundu maila |
| 5 | Boleibol | 900 milioi | Europa Mendebaldea eta Ipar Amerikan |
| 6 | Ping-pong | 875 milioi | Mundu maila |
| 7 | Saskibaloi | 825 milioi | Mundu maila |
| 8 | Beisbol | 500 milioi | Ameriketako Estatu Batuak, Karibeeta Japonia |
| 9 | Errugbi | 475 milioi | Erresuma Batua eta Commonwealth |
| 10 | Golf | 450 milioi | Europa Mendebaldea, Asiako Ekialdea eta Ipar Amerika |
Kirola ikuskizun gisaAldatu
Kirol lehiaketak entretenimendu moduan kontsumitzen diren aisialdi modu bat dira. Kirol gehienak publikoa dagoen lekuetan praktikatzen dira, estadio, kirol pabiloi edo kalean. Prentsa, irratia, telebista edo internet bezalako komunikabideen etorrerarekin batera, kirolek hedabideen plataforma indartsuen laguntza dute. 1977tik aurrera, telebista kateak agertzen hasi ziren kirol gertaerak eta albisteak igortzeko. Batzuk orokorrak dira eta kirol desberdinetan aritzen dira, Teledeporte edo GOL, adibidez. Beste batzuk, aldiz, kirol bakarrean espezializatzen dira. Gainera Barca tv-k bezalako telebista kateak talde bakarrean ardazten dute beraien emanaldi guztia. Kirol prentsaren artean, Kataluniako Mundo Deportivo eta Sport, Frantziako L'Équipe, Italiako La Gazzetta dello Sport eta Espainiako Marca eta AS dira ezagunenak[8].
Kirol ekitaldi nagusiakAldatu
Gaur egun kirol ekitaldi garrantzitsuenak munduko zonalde guztietatik ikus daitezke teknologiaren aurrerapenari esker eta hauek dira garrantzitsuenetarikoak[9]:
ErreferentziakAldatu
- ↑ a b Euskal Hiztegi Historiko Etimologikoa, Euskaltzaindia. «Kirol - EHHE» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2023-03-30).
- ↑ Egungo Euskararen Hiztegia, UPV/EHU. «Egungo Euskararen Hiztegia (EEH) - Kirol» www.ehu.eus (Noiz kontsultatua: 2023-03-30).
- ↑ https://web.archive.org/web/20150924011818/http://www.femp.es/files/566-69-archivo/CARTA%20EUROPEA%20DEL%20DEPORTE.pdf
- ↑ https://www.atkearney.com/communications-media-technology/article?/a/winning-in-the-business-of-sports
- ↑ a b (Gaztelaniaz) USA, Forbes. (2019-11-23). «El gran negocio del deporte» Forbes España (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
- ↑ (Ingelesez) «Sports | List of Summer and Winter Olympic Sports» International Olympic Committee 2020-11-09 (Noiz kontsultatua: 2020-11-26).
- ↑ https://www.worldatlas.com/articles/what-are-the-most-popular-sports-in-the-world.html
- ↑ (Gaztelaniaz) Stylezz, Rod. LOS 4 DIARIOS DEPORTIVOS CON MÁS LECTORES EN ESPAÑA | CRITICALANDIA. (Noiz kontsultatua: 2020-11-26).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Ni la Super Bowl ni las finales de la NBA: la competición más seguida es la Champions» Mundo Deportivo 2019-06-01 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
