Wikipedia

Kirol

Kirolak jolas edo lehiaketa helburu duten ekintzak dira, giza gorputzaren ahalegina edo gaitasuna eskatzen duten jarduerak. Kirola banaka nahiz taldeka egin daiteke.

Kirolen adibideak: Eskrima, atletismo, errugbi eta Txirrindularitza.
Pilota, nazioarteko euskal kirola
Haurrak futbolean jolasten.
Emakumeen presentzia dezente handitu da kirol gehienetan.

Euskarazko terminoa

aldatu

Kirol terminoaren bi agerpen daude euskara zaharrean, XVII. mendekoak, Refranes y Sentencias mendebaldeko hizkerako atsotitzen bilduman, biak josteta edo libertimendu zentzuan. Esanahi bereko gaztelania zaharreko quirola hitzaren maileguak dira[1].

XX. mendearen hasieran, Resurrección María Azkuek berreskuratu zuen hitza, eta adiera berri ezagunera hedatu zuen baita ere[1]. Euskara batuaren garaian, bere erabilpena, orokorra bilakatu da, beste hainbat hitz eratorriren parte bihurturik[2].

Definizioa

aldatu

Kirola beste aisialdi-jardueretatik bereizten duen definizio zehatza, iturrien artean, aldatu egiten da. Definizio bati buruzko nazioarteko akordiotik hurbilena, Nazioarteko Kirol Federazioen Mundu Elkarteak (ingelesez GAISF) ematen du, zeina nazioarteko kirol federazio handienen elkartea den (futbola, atletismoa, txirrindularitza, tenisa, hipika kirolak, eta abar), eta, beraz, de facto, nazioarteko kirolaren ordezkaria da.

GAISFek, kirol bat hala hartzeko, honako irizpide hauek erabiltzen ditu erabakitzeko[3]:

  • Lehia-elementu bat izan.
  • Inolaz ere, kaltegarria ez izan edozein izaki bizidunentzat.
  • Ez egon hornitzaile bakar batek emandako ekipamenduen mendean (hondartza-futbola izeneko jabedun jokoan izan ezik).
  • Ez fidatu bereziki kirolerako diseinatutako zorteko elementuetan.

Gainera, aitortzen dute kirola izan daitekeela batez ere: fisikoa (errugbia edo atletismoa), mentala (xakea edo Goa), motorizatua (1 Formula edo nabigazio motorduna), koordinaziokoa (billar kirolak) edo animaliek lagunduta (zaldi-kirola)[3].

Kirol-mentalak kirolaren definizioetan sartzea ez da unibertsalki onartuta; horrek lege-erronkak sortu ditu kirolarentzat eskuragarri dauden finantzaketa ukatzeagatik[4]. GAISFek kirol-mental kopuru txiki bat aitortzen duen arren, ez dago kirol-mental gehiago onartzeari irekita.

Kirol terminoaren aplikazioa erronka ez-fisikoen multzo zabalago bati areagotu da, hala nola bideojokoak, e-kirol ere deituak (kirol elektronikotik) batez ere, parte-hartzearen eta antolatutako lehiaketaren eskala handia dela eta, baina kirol-erakunde nagusi gehienek ez dituzte horiek aitortzen. Europako Kontseiluaren Europako Kirol Gutunaren 2.i artikuluaren arabera, Kirolak esan nahi du: antolatutako edo antolatu gabeko parte-hartzearen bidez, egoera fisikoa eta ongizate mentala adieraztea edo hobetzea, harreman sozialak sortzea edo maila guztietan emaitzak lehian lortzea[5].

Lehiaketa

aldatu
 
Zaldi lasterketa

Ikuspegi kontrajarriak daude lehiaren beharra kirol baten definizio-elementu gisa, bada, ia kirol profesional guztiek lehiaketetan parte hartzea sartzen baitute tartean, eta gidari-organoek lehia eskatzen dute Nazioarteko Olinpiar Batzordeak (COI) edo GAISFek aitortzeko baldintza gisa[3].

Beste erakunde batzuek kirolaren definizioa jarduera fisiko guztia barne har dezan zabaltzea defendatzen dute. Esaterako, Europako Kontseiluak ariketa fisiko guztiak barne hartzen ditu, dibertsioagatik lehiatzen direnak barne.

Parte-hartzea zabaltzeko, eta gaitasun gutxiago duten parte-hartzaileengan galtzeak duen eragina murrizteko, jarduera fisiko ez-lehikorra sartu da tradizionalki lehiaketako ekitaldietan, hala nola eskola kiroleko egunetan, nahiz eta horrelako mugimenduak eztabaidagarriak izan ohi diren[6][7].

Lehia-ekitaldietan, parte-hartzaileak beren emaitzaren arabera kalifikatzen edo sailkatzen dira, eta, sarritan, errendimendu konparagarriko taldeetan banatzen dira (adibidez, sexua, pisua eta adina). Emaitzaren neurketa objektiboa edo subjektiboa izan daiteke, eta handicap edo zigorrekin zuzenduta. Lasterketa batean, adibidez, ibilbidea osatzeko denbora neurketa objektiboa da. Gimnasian edo ohol-jauzian, emaitza epaimahai batek erabakitzen du, eta, beraz, subjektiboa da. Boxeoaren eta arte martzial mistoen artean, epaitzeko ñabardura asko daude, non lehiakideek partidaren amaieran galdu ez badute garaipena epaileek esleitzen duten.

Kirolaren helburuak

aldatu

Kirolaren helburu nagusia gaitasun fisikoak iraunaraztea eta handitzea da, baita arintasuna, mugimendua edo indarra areagotzea ere. Kirolak, bestalde, gogoaren ezaugarri jakin batzuk indartzen ditu, ausardia, iraupena eta diziplina, adibidez. Bestalde, kirol ekintza antolatu guztien helburua markak haustea edo aurkakoari nagusitzea da. Horregatik, aldi jakinetan, lehiaketak edo txapelketak antolatzen dira mundu osoan. Bi kirolari mota nagusi bereizten dira. Batetik, zaletua, edo kirola gustuz egiten duena (amateur), eta bestetik, profesionala, dirua irabazteko helburuarekin aritzen dena. Baina batzuetan, zaila da bien arteko bereizketa garbia egitea.[8]

Kirol profesionala, bestalde, kirolezko zuriketarako erabiltzen da maiz. Hau da, kirol ekitaldiak antolatzen dira, kirol taldeak erosi edo babesten, edo kirol batean parte hartzen, helburu hau izanik: gizabanako, talde, korporazio edo gobernu baten edo batzuen fama kaltetua hobetzea.

Historia

aldatu

Kirol guztietan ekintza fisikoa da nagusi. Kirola ehizaren oinarrizko elementuetatik eratorri zela uste da, eta geroago zibilizazioaren aurrerabidearekin gizarte harreman, indarraren erakusketa eta jolas ekintza bihurtu zen. Antzinako egiptiarrek eta txinatarrek, adibidez, kirola egiten zuten, baina aurrerabiderik handiena Grezian gertatu zen. Greziako jokorik ospetsuenak Olinpiar Jokoak izan ziren, lau urtez behin egiten zirenak. Kirol modernoa XIX. mendean sortu zen Europan. Hiri handien sorrerak ekintza fisikoak egiteko gogoa piztu zuen, eta biztanleria egonkor bihurtzeak taldeak sortzea eta lehiaketak antolatzea bultzatu zuen, beti ere araudi bati eta tokiko edo herriko erakundeei lotuta (federazioak, batzordeak). Izadiarekin harremanetan egoteko asmoarekin, baita bizikletarekin, automobilaren eta gisako asmakuntzaren ondorioz ere kirol berriak sortu ziren (eskia, mendizaletsuna…). Komunikabideen aurrerapenak hedatu zirenean, burdinbide, errepide edo hegazkinari esker, kirol elkarteak sorrarazi zituen herrialdeetan eta nazioartean. Olinpiar Jokoak berriz ere 1896. urtean antolatu ziren, Pierre de Coubertin frantses baroiari esker, eta nazioarteko lehiaketei bultzada handia eman zitzaien honela.

Kirol profesionala

aldatu

Kirolak badu entretenimendu elementu garrantzitsua; horrekin batera, hedabideen zabaltzeak zein aisialdiaren handitzeak, kirol munduaren profesionalizazioa ekarri dute neurri handi batean. Horrek polemika zabala ekarri du, bestetik: kirolari profesional askorentzat kirola bera baino garrantzitsuagoa izan daitezke dirua eta ospea. Aldi berean, zenbait kirol errentagarriagoak edo ezagunagoak bilakatu dira, diru-iturri oso garrantzitsuak bihurtuz eta batzuetan tradizio baliotsuak galdu dituzte. Futbola Europan eta Latinoamerikan edo AEBetan futbol amerikarra, saskibaloia eta beisbola urtero diru kopuru handiak mugitzen dituzten kirolen adibideak dira.

Bilakaera horrek lehiakortasuna areagotzea dakar, atal ekonomikoa ere sartzen denean garaipenaren aldeko borrokak beste zentzu bat hartzen baitu. Ondorioz, elementu negatibo ugari ager daiteke, tartean dopinaren erabilera, iruzurrak, lehia konponduak, mafiak eta bestelako hainbat trikimailu edo tranpa.

2014ko dauten arabera, urtero, Kirolaren munduak ikuskizun gisa, 70.000 milioi euro inguruko kopurua mugitzen du, sarreren salmentaren, telebistaren eskubideen eta babesleen artean. Kirolaren praktikarekin lotutako kontsumoak sartzen badira, hala nola kirol ekipamendua eta arropa eta osasun eta fitness gastuak, kirol industriak 600.000 milioi euro inguru sortzen ditu urtero mundu osoan.[9]

Espainiari dagokionez, 2017. urtean 4.924 milioi euro izan ziren kirolean egindako gastua.

Kirol ezberdinak aztertzen baditugu, Forbes aldizkarian oinarrituz, soldaten eta babesleen artean hauek dira diru gehien mugitzen duten kirolak[10]:

# Kirola Diru kantitatea
1 Saskibaloi 1.293 milioi $
2 Futbol Amerikarra 775 milioi $
3 Futbol 607 milioi $
4 Beisbol 468 milioi $
5 Tenis 246 milioi $

Bestalde, hauek dira irazi gehien dituzten kirolariak[10]:

# Kirolari Kirola Herrialdea Irabaziak
1 Lionel Messi Futbol   127 milioi $
2 Cristiano Ronaldo Futbol   109 milioi $
3 Neymar Futbol   105 milioi $
4 Canelo Álvarez Boxeo   94 milioi $
5 Roger Federer Tenis   93.4 milioi $
6 Russell Wilson Futbol Amerikarra   89.5 milioi $
7 Aaron Rodgers Futbol Amerikarra   89.3 milioi $
8 Lebron James Saskibaloi   89 milioi $
9 Stephen Curry Saskibaloi   79.8 milioi $
10 Kevin Durant Saskibaloi   65.4 milioi $

Kirol sailkapena

aldatu

Kirolak hainbat irizpideren arabera sailka daitezke. Horitako bat bakarkako kirolak (atletismo) eta taldekako kirolak (errugbi) banatzean datza. Kirola egiteko beharrezko osagarrien arabera ere banatu daitezke. Kirol batzuetan gorputza bera bakarrik da beharrezkoa (borroka greko-erromatar), baina beste batzuetan baloia (futbol), patinak, zintak eta abar behar dira praktikatu ahal izateko. Azkenik, batzuek animaliekin jokatzen dute (polo) eta beste batzuek garraio ezberdinak behar dituzte (bela).

Sailkatzeko beste irizpide bat praktikatzen den lekuaren arabera da, hau da, aire librean, pista jakin batean edo elurra bezalako lurzoru batean egiten bada (eski). Honen ondorioz, neguko edo udako kirolak izaten dira, nahiz eta urte guztian zehar egiteko aukera izan aurrerapen teknologikoei esker.

Azkenik, kirolaren helburuaren arabera egin daiteke banaketa, hau da, garaipena nola lortzen den, tirozko (arkularitza) edo deslizatze kirolak, adibidez.

Sailkapen arrunta

aldatu

Jarraian, kirol ezagunenen zerrenda dago kategoria arrunten arabera sailkatuta. Kirol batzuk hainbat kategoriatakoak izan daitezke eta kirol horietako askok elbarritasuna duten pertsonentzako baliokidea dute, gainera:

Atletismo


Talde kirolak

Gimnastika

Kirol anitzeko probak

Erraketa kirolak

Txirrindularitza

Irristaketa kirolak

Izotz kirolak

Mendi kirolak

Ur kirolak

Borroka kirolak

Borroka-arte

Indar kirolak

Aire kirolak

Punteria kirolak

Motor kirolak

Bestelako kirolak

Kirol olinpikoak

aldatu

Olinpiar Jokoak hautatutako hainbat kirolen nazioarteko lehiaketa da. Hori dela eta, kirolak Olinpiar Jokoetako programaren parte direnean, "kirol olinpikoak" esaten zaie eta beraz, sailkapen bate egin daiteke[11]. Gainera, olinpikoak ez direnen artean, Nazioarteko Olinpiar Batzordeak (COI) aitortzen dituen batzuk daude.

Kirol zabalduenak

aldatu
 
Kirol profesionalak diru asko mugitzen du.

2018an fan edo jarraitzaileen arabera hauek ziren zabalduenak:[12]

# Kirol Fan Maila
1 Futbol 4 bilioi Mundu maila
2 Kriket 2.5 bilioi Erresuma Batua eta Commonwealth
3 Belar hockey 2 bilioi Europa, Afrika, Asia eta Australia
4 Tenis 1 bilioi Mundu maila
5 Boleibol 900 milioi Europa Mendebaldea eta Ipar Amerikan
6 Ping-pong 875 milioi Mundu maila
7 Saskibaloi 825 milioi Mundu maila
8 Beisbol 500 milioi Ameriketako Estatu Batuak, Karibeeta Japonia
9 Errugbi 475 milioi Erresuma Batua eta Commonwealth
10 Golf 450 milioi Europa Mendebaldea, Asiako Ekialdea eta Ipar Amerika

Kirola ikuskizun gisa

aldatu

Kirol lehiaketak entretenimendu moduan kontsumitzen diren aisialdi modu bat dira. Kirol gehienak publikoa dagoen lekuetan praktikatzen dira, estadio, kirol pabiloi edo kalean. Prentsa, irratia, telebista edo internet bezalako komunikabideen etorrerarekin batera, kirolek hedabideen plataforma indartsuen laguntza dute. 1977tik aurrera, telebista kateak agertzen hasi ziren kirol gertaerak eta albisteak igortzeko. Batzuk orokorrak dira eta kirol desberdinetan aritzen dira, Teledeporte edo GOL, adibidez. Beste batzuk, aldiz, kirol bakarrean espezializatzen dira. Gainera Barca tv-k bezalako telebista kateak talde bakarrean ardazten dute beraien emanaldi guztia. Kirol prentsaren artean, Kataluniako Mundo Deportivo eta Sport, Frantziako L'Équipe, Italiako La Gazzetta dello Sport eta Espainiako Marca eta AS dira ezagunenak[13].

Kirol ekitaldi nagusiak

aldatu

Gaur egun kirol ekitaldi garrantzitsuenak munduko zonalde guztietatik ikus daitezke teknologiaren aurrerapenari esker eta hauek dira garrantzitsuenetarikoak[14]:

Kirola Euskal Herrian

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Herri kirol» eta «Euskal pilota»

Euskal Herrian praktikatzen den kirolar buruz hitz egiterakoan, bi multzotan banatu behar dugu:

  • Munduko beste edozein herrialdeetan praktikatzen diren kirol motak (futbola, txirrindularitza, boxeoa, judoa, eta abar.
  • Herri kirolak, Euskalerrian soilik edo beste herrialde bakan batzuetan praktikatzen direnak.

Euskal pilota

aldatu

Gainera, bi multzo horien ondoan eta beharbada lehenengo multzoan behar lukeena, Euskal Herriko kirolik behinena eta nazioartekoena dugu, euskal pilota. Euskal pilotak nazioarteko federazioa du, Euskal Pilotaren Nazioarteko Federakuntza (EPNF), eta, harrigarria bada ere, Euskal Herria ez dago federakuntza horretan ordezkatuta, eta Euskal Herriko pilotariak Espainia edo Frantzia ordezkatuz aritu behar dira. Azken urte hauetan ordezkaritza lortzeko pausuak eman badira ere, ez da lortu Espainiak eta Frantziak eragiten duten debekua dela medio. Euskal pilotak parte hartu izan du Udako Olinpiar Jokoetan.

Joxe Mari Iriondok Euskal Herria Historia eta Gizartea[15][16] liburuan esaten duenez

« euskal pilotaren egiazko jatorria Jeu de Paume frantsez jokotik abiatzen da behin baino gehiagotan idatzi izan denez. Ikus dezagun laburki: Arabiarrek ekarri zuten Europara lehenengo. Eta nobleziak praktikatu zuen Ertaroan. Soroetako pilota jokoak bezalaxe, guztiz teknika sinplea zuen: areto angeluzuzen baten erdian eta zabalera, sare bate ezartzen zen pilota tokia bitan banaturik. Eta batetik bestera pilota jaurtitzen pasatzen zuten denbora joklariek, batek edo besteak irabazi artean. Baina Frantziako Iraultza etorri zen, eta ohitura eta bizikerak bapo eraldatu era bai, noski. Nobleziak bere indarrak galdu zituen. Eta une horretan, herri xehea hasi zen joko moeta hauek praktikatzen. Gero, urteak joan eta urteak etorri, bi adar nagusi sortu ziren kirolgintza honen eremuan: tenisa eta euskal pilota hain zuzen ere. »
Joxe Mari Iriondo

Euskal pilotaren modalitateak:

Herri kirolak

aldatu

Artikulu honetan, herri kirolei buruz arituko gara, artikuluak, orokorki, lehenengo atalari dagokion multzoan jartzen baitu azpimarra.

Herri kirolei buruz hitz egiterakoan, Joxe Mari Iriondok Euskal Herria Historia eta Gizartea[15] liburuan esaten duenari jarraituz, «joko edo apustu hitzak erabiltzen dira praktikatzaileen artean giza-neurketa adierazi nahi denean edo proba eta joko animalien artekoa adierazteko».

Herri kirolak sailkatzerakoan, bi ataletan sailka dezakegu:

  • Gizon edo emakumeak bakarka edo beste baten kontra egiten direnak.
  • Animalia probak.

Ikus daitekeenez, Euskal Herrian, herri kirolek nekazaritzan eta arrantzan dute sustraiak. Nekazariek baserriko lanetan oinarrituriko joko eta demak asmatu zituzten baserrien arteko norgehiagokak antolatzeko; arrantzaleek, berriz, arrantzaldian herrian bertan edo ondoko portuko arrantzaleekin sortutako ikamikak argitzeko erabili zituzten.

Gaur egun, ordea, herri kirol batzuetako egileek erabat profesionalizatuta ez badira ere, hala nola harrijasotzaileak eta aizkolariak, erdi profesionalizatuta direla esan dezakegu; beste kirol batzuek, berriz, erabat amateur izaten jarraitzen dute, eta, txapelketak kenduz gero, beren ekintzak apostuetara eta erakustaldietara mugatzen dira.

Herri kirolen artean, hauek aipa ditzakegu, besteak beste:

Herri kirolen arauak

aldatu

Herri kiroletako arautegia usadio zaharretan gordetako baldintzetatik ateratako oinarrietan arautzen da. 1942. urtean, ordurarteko arazoak konpondu nahian, arautegi bat lantzen hasi ziren, eta 1943ko abuztuaren 20an arautegi ofiziala argitaratu zen. Geroago, 1976ko urtarrilaren 1ean, arautegi zaharra egokitu, eta berri bat erabiltzen hasi ziren. Hasiera batean, Atletismo Federazioek egiten zuen epailetza lanak, geroago, berriz, lan hori lurralde bakoitzeko herri kirol federazioek hasi ziren betetzen.

Gertakariak

aldatu

Lehengo eta behin, herri kirolekin zer ikusia duten esaera zahar batzuek sartuko ditugu atal honetan: «jokoa ez da errenta» izan daiteke ezagunena, baina, horren ondoan, «jokoa zamarra kendu gabe irabazi behar da» bere lekua merezi du.

Azken urteetan, herri kirol zenbait txapelketa antolatu izan dira han.hemenka: Munduko Aizkolarien Txapelketa; Euskal Herriko Aizkolarien Txapelketak; Gipuzkoakoak; Bizkaikoak, edota Nafarroakoak; Segalarien Txapelketak; Euskal Herriko Harrijasotzaileen Txapelketak...

Aparteko atala sokatirak merezi du. Urteak dira euskal sokatiralariak parte hartzen dutela Munduko Sokatira Txapelketetan. Hasieran, hala ere, Espainiaren edo Frantziaren izenean hartu behar zuten parte, baina, 2014. urtetik aurrera, Basque Country (Euskal Herria ingelesez) izenez hartzen du[17].

Lehen, herri-kirolak gizonenak soilik baziren ere, aspaldian, emakumeak ere ikus daitezke harriak jasotzen, aizkoran, pilotan edo beste ezein herri kiroletan parte hartzen.

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ a b Euskal Hiztegi Historiko Etimologikoa, Euskaltzaindia. «Kirol - EHHE» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2023-03-30).
  2. ↑ Egungo Euskararen Hiztegia, UPV/EHU. «Egungo Euskararen Hiztegia (EEH) - Kirol» www.ehu.eus (Noiz kontsultatua: 2023-03-30).
  3. ↑ a b c "Definition of sport". SportAccord. Archived from the original on 28 October 2011.
  4. ↑ (Ingelesez) «Bridge: Judicial review of 'sport or game' decision begins» BBC News 2015-09-22 (Noiz kontsultatua: 2023-09-02).
  5. ↑ Council of Europe, Revised European Sports Charter Archived 26 April 2012 at the Wayback Machine (2001)
  6. ↑ (Ingelesez) Front, Rebecca. (2011-07-17). «A little competition» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2023-09-02).
  7. ↑ Scrimgeour, Heidi (17 June 2011). "Why parents hate school sports day". ParentDish. Archived from the original on 24 October 2020. Retrieved 11 June 2012.
  8. ↑ https://web.archive.org/web/20150924011818/http://www.femp.es/files/566-69-archivo/CARTA%20EUROPEA%20DEL%20DEPORTE.pdf
  9. ↑ https://www.atkearney.com/communications-media-technology/article?/a/winning-in-the-business-of-sports
  10. ↑ a b (Gaztelaniaz) USA, Forbes. (2019-11-23). «El gran negocio del deporte» Forbes España (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  11. ↑ (Ingelesez) «Sports | List of Summer and Winter Olympic Sports» International Olympic Committee 2020-11-09 (Noiz kontsultatua: 2020-11-26).
  12. ↑ https://www.worldatlas.com/articles/what-are-the-most-popular-sports-in-the-world.html
  13. ↑ (Gaztelaniaz) Stylezz, Rod. LOS 4 DIARIOS DEPORTIVOS CON MÁS LECTORES EN ESPAÑA | CRITICALANDIA. (Noiz kontsultatua: 2020-11-26).
  14. ↑ (Gaztelaniaz) «Ni la Super Bowl ni las finales de la NBA: la competición más seguida es la Champions» Mundo Deportivo 2019-06-01 (Noiz kontsultatua: 2020-11-27).
  15. ↑ a b Iriondo, Joxe Mari. (1985). Euskal herri-kirolak Zenbait kirol, banaka, in Euskal Herria Historia eta Gizartea. Lan Kide Aurrezkia, 507-525 or. ISBN 84-7240-134-0..
  16. ↑ ''Euskal Herria Historia eta Gizartea'', Eusko Ikaskuntza, Xabier Amuriza
  17. ↑ Magro Eizmendi, Imanol. (2014-07-05). «Zirrikitutik sartu da» Berria.

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kirol&oldid=9373413"(e)tik eskuratuta