Wikipedia

Zilar

47 zenbaki atomikoa duen elementu kimikoa

Zilarra elementu kimiko bat da, 47 zenbaki atomikoa duena eta taula periodikoan 11. taldean kokatuta dagoena. Haren ikurra, Ag, argentum latinezko hitzaren laburdura da, «zuria» edo «distiratsua» esanahia duena. Trantsizio-metala da, zuria, distiratsua, biguna, harikorra eta malgua. Metal guztien artean, eroankortasun elektriko, eroankortasun termiko eta islagarritasun handiena du[1]. Zilarra Lurraren lurrazalean aurkitzen da: forma puru eta askean (zilar natibo), urrea eta beste metal batzuekin aleatuta eta argentita eta klorargirita gisako mineraletan. Zilar gehiena kobrea, urrearen, berunaren eta zinkaren fintzearen azpiproduktu gisa ekoizten da.

Zilarra
47 Paladioa ← Zilarra → Kadmioa
   
 
47		 Ag
  
               
               
                                   
                                   
                                                               
                                                               
Ezaugarri orokorrak
Izena, ikurra, zenbakiaZilarra, Ag, 47
Serie kimikoaTrantsizio-metalak
Taldea, periodoa, orbitala11, 5, d
Masa atomikoa107.8682 g/mol
Konfigurazio elektronikoaKr 4d10 5s1
Elektroiak orbitaleko2, 8, 18, 18, 1
Propietate fisikoak
Egoerasolido
Dentsitatea(0 °C, 101,325 kPa) 10490 g/L
Urtze-puntua1234,93 K
(961,78 °C, 1763,2 °F)
Irakite-puntua2435 K
(2162 °C, 3924 °F)
Urtze-entalpia12,55 kJ·mol−1
Bero espezifikoa(25 °C) 25,350 J·mol−1·K−1
Lurrun-presioa
P/Pa 1 10 100 1 k 10 k 100 k
T/K 1283 1413 1575 1782 2055 2433
Propietate atomikoak
Kristal-egiturakubikoa
Oxidazio-zenbakia(k)1
Elektronegatibotasuna1,93 (Paulingen eskala)
Ionizazio-potentziala1.a: 731,0 kJ/mol
2.a: 2070 kJ/mol
3.a: 3361 kJ/mol
Erradio atomikoa (batezbestekoa)160 pm
Erradio atomikoa (kalkulatua)165 pm
Erradio kobalentea153 pm
Van der Waalsen erradioa172 pm
Isotopo egonkorrenak
Zilararen isotopoak
iso UN Sd-P D DE (MeV) DP
105Ag Sintetikoa 41,2 e ε - 105Pd
γ 0,344; 0,280;0,644; 0,443 -
106mAg Sintetikoa 8,28 e ε - 106Pd
γ 0,511; 0,717;

1,045; 0,450

-
107Hg %51,839 Ag egonkorra da 60 neutroirekin
108mAg Sintetikoa 418 u ε - 105Pd
TI 0,109 108Ag
γ 0,433; 0,614;

0,722

-
109Ag %48,161 Ag egonkorra da 62 neutroirekin
111Ag Sintetikoa 7,45 e β- 1,036; 0,694 111Cd
γ 0,342 -

Oso ohikoa da naturan, eta hainbat mineralekin (sulfuroekin) elkartuta edo aske agertzen da. Haren ekoizpen gehiena kobre, zink, berun eta meategietan lortzen da.

Zilarra aspalditik hartu da metal preziatutzat. Zilar metala txanpon-lingote askotan erabiltzen da; batzuetan, urrearekin batera; hala ere, urrea baino ugariagoa den arren, askoz ere gutxiago da metal-natibo gisa. Haren purutasuna, normalean, milako oinarrian neurtzen da; % 94 purutasundun aleazio bat «0,940 fina» gisa deskribatzen da. Antzinateko zazpi metaletako bat izanik, zilarrak zeregin iraunkorra izan du giza kultura gehienetan.

Diru eta inbestimendu-euskarritzat (txanponak eta lingoteak) ez ezik, zilarra eguzki-paneletan, uraren iragazketan, bitxietan, apaingarrietan, ontziterian eta balio handiko mahai-tresnetan (hortik dator «zilarrezko tresnak» terminoa), kontaktu eta eroale elektrikoetan, ispilu espezializatuetan, leiho-estalduratan, erreakzio kimikoen katalisian, beirateetan koloratzaile gisa eta gozogintza espezializatuan erabiltzen da. Zilarraren konposatuak argazki-filmetan eta X izpien filmetan erabiltzen dira. Zilar nitratoaren eta beste zilar konposatu batzuen disoluzio diluituak desinfektatzaile eta mikrobizida gisa erabiltzen dira (efektu oligodinamikoa), bendajetan, zaurien aposituetan, kateterretan eta beste tresna mediko batzuetara gehitzen dira.

Etimologia

aldatu

Zilarraren sinboloa (Ag) latinezko argentum hitzetik eta grezierazko ἄργυρος[2] hitzetik dator, «distiratsu»[3] esan nahi duen sustrai Indoeuroparretik eratorria.

Historia

aldatu
 
Zilarrezko loreontzia, c. K.a. 2400
 
Karashamb kopa, K.a. 23.–22. mendea

Zilarra zazpi metal ezagunetako bat da antzinatetik[4]. Gainera, biztanleengan eragindako efektua izugarria izan zen (haiek landu eta leundu zuten harria, eta brontzea lortzeko, eta kobrea eta eztainua aleatu zituzten suaren bidez). Izan ere, kolore zuriko, distira hilezkor eta suarekin bihozgabea den ez ohiko metal arraro bat aurkitu zutelako. Gainera, beste metal batzuk urtzen dituen metala da. Zilarra ezaugarri bereziko metaltzat hartu zen, gainerako metalek ez zituztenak. Hala ere, urreak ezaugarri berak zituen, eta biak naturaren oparitzat jo ziren. Izan ere, zilarra Ilargiaren eraginez eratu zen, eta urrea Eguzkiaren eraginez. Gainerakoak, metal mespretxagarriak, aldaketei eta transformazioei lotuta zeuden, orduan garatu gabeko baliabide libreengatik gerta litezkeenak, zilarraren eta urrearen perfekziotik oso urrun baitzeuden. Horregatik, ez da harritzekoa transmutazioaren ideia; izan ere, metal mespretxagarriak hobetzeko saio hutsalean, alkimiaren lehen doktrinen agerpena eragin zuen. Merkurioari dagokionez, zilarraren oso antzekoa zen, haren itxura eta kolore berak baitzituen. Horren eraginez, merkurioari hydrargyrum (zilar likidoa) izena eman zitzaion, eta, beraz, bere sinboloa ere, Hg, alegia.

11. taldeko hiru metalak, kobrea, zilarra eta urrea, naturan oinarrizko forman agertzen dira, eta, ziurrenik, diruaren lehen forma primitibo gisa erabili ziren truke soilaren ordez[5]. Kobrea ez bezala, zilarrak ez zuen metalurgiaren hazkundea ekarri, bere egitura-erresistentzia txikia zela eta; apaingarri gisa edo diru gisa erabili zen maizago[6]. Zilarra urrea baino erreaktiboagoa denez, bertako zilar hornidura urrearena baino askoz mugatuagoa zen[5]. Adibidez, zilarra urrea baino garestiagoa zen Egipton K.a. XV. mendera arte[7]: uste da egiptoarrek urrea zilarretik bereizten zutela metalak gatzarekin berotuz, eta gero sortutako zilar kloruroa metal bihurtuz[8].

Egoera aldatu zen kupelazioa aurkitu zenean, zilar metala bere meetatik ateratzeko aukera ematen zuen teknika. Genesi liburuan aipatzen da, baita Asia Txikian aurkitutako zepa-piloek eta Egeo itsasoko uharteek ere metala berunetik banatzen hasi zirela gutxienez gure aroa baino lau milurte lehenago[9], eta Europako zilar erauzketa-gune zaharrenetako bat Sardinia izan zen Kalkolitoan[10], teknika horiek ez ziren asko zabaldu geroago arte, eskualde osora eta gehiago zabaldu zirenean[7]. Zilar ekoizpenaren jatorria Indian, Txinan eta Japonian ere antzinatean izan zen, ia ziur, baina, haien antzinatasunagatik, ez daude ondo dokumentatuta[8].

Feniziarrek gaur egungo Espainiara lehen aldiz iritsi zirenean, hainbeste zilar lortu zuten, ezen ezin izan baitzuten dena itsasontzietan sartu, eta, ondorioz, berunaren ordez, zilarra erabili zuten aingurak lastatzeko[7]. Greziar eta erromatar zibilizazioen garaian, zilarrezko txanponak ekonomiaren oinarrizko elementuak ziren[5]: Greziarrek, K.a. VII. menderako, galenatik ateratzen zuten zilarra[7], eta Atenasen gorakada, neurri batean, Laurium-eko zilar meategiei esker izan zen posible, haietatik urtean 30 tona inguru ateratzen baitzituzten K.a. 600etik 300era arte[11]

 
Zilarrezko meatzaritza eta prozesaketa Kutná Horan, Bohemia, 1490. hamarkada

Erromatar diruaren egonkortasuna, neurri handi batean, zilarrezko lingoteen horniduran oinarritzen zen, gehienbat Espainiatik zetorrena eta erromatar meatzariek Mundu Berria aurkitu aurretik parekorik ez zuen neurrian ekoizten zutena. Urtean 200 tonako ekoizpen gailurra lortuz, K.o. II. mendearen erdialdean Erromako ekonomian, 10.000 tonako zilar-erreserba mugitzen zela kalkulatzen da, Erdi Aroko Europan eta Abbastar Kalifa-herrian, elkarrekin, K.o. 800 inguruan eskuragarri zegoen bost eta hamarren arteko zilar kopuru baino gehiago[12][13]. Erromatarrek, garai berean, Europako erdialdean eta iparraldean ere erregistratu zuten zilarraren erauzketa. Ekoizpen hori ia erabat gelditu zen Erromatar Inperioa erortzean, eta ez zen berriro hasi Karlomagnoren garaira arte: ordurako, hamar milaka tona zilar erauziak ziren[8].

Erdialdeko Europa zilar ekoizpenaren gune bihurtu zen Erdi Aroan, antzinako zibilizazioek ustiatutako Mediterraneoko gordailuak agortu baitziren. Zilar meategiak ireki ziren Bohemian, Saxonian, Alsazian, Lahn eskualdean, Siegerlanden, Silesian, Hungarian, Norvegian, Estirian, Schwazen eta hegoaldeko Oihan Beltzean. Meategi horietako gehienak zilarretan aberatsak ziren, eta eskuz bereiz zitezkeen geratzen zen arrokatik eta gero urtu; Zilar-natibo gordailu batzuk ere aurkitu ziren. Meategi horietako asko laster agortu ziren, baina batzuek aktibo jarraitu zuten Industria Iraultzara arte; horren aurretik, munduko zilar ekoizpena urtean 50 tona ingurukoa baino ez zen[8]. Ameriketan, tenperatura altuko zilar-berun kupelazio teknologia garatu zuten inken aurreko zibilizazioek K.o. 60-120. urteen hasieran; garai hartan, Indiako, Txinako, Japoniako eta Kolonaurreko Amerikako zilar gordailuak ustiatzen jarraitu zuten[8][14].

Amerikaren aurkikuntzarekin eta espainiar konkistatzaileen zilarra lapurtzearekin, Erdialdeko eta Hego Amerika zilarraren ekoizle nagusi bihurtu ziren XVIII. mendearen hasiera arte, batez ere Peru, Bolivia, Txile eta Argentina[8]: azken herrialde horrek –Argentinak, alegia–, geroago, izena bere mineral aberastasunaren zati handi bat osatzen zuen metalaren izenetik hartu zuen[11]. Zilarraren merkataritzak truke sare global bati eman zion bidea. Historialari batek esan zuenez, «zilarrak, munduari, bira eman zion, eta munduari birarazi zion»[15]. Zilar horren zati handi batek txinatarren eskuetan amaitu zuen. 1621ean, merkatari portugaldar batek adierazi zuen: «zilarra mundu osoan zehar dabil... Txinara joan aurretik, non bere erdigune natural balitz bezala geratzen den»[16]. Hala ere, zati handi bat Espainiara joan zen, eta horrek, espainiar agintariei, Europan eta Amerikan anbizio militar eta politikoak lortzeko aukera eman zien. «Mundu Berriko meategiek», ondorioztatu zuten hainbat historialarik, «Espainiako Inperioa sostengatu zuten»[17].

XIX. mendean, zilarraren lehen mailako ekoizpena Ipar Amerikara aldatu zen, batez ere Kanadara, Mexikora eta Nevadara (AEB); berun eta zink meategietatik, bigarren mailako ekoizpen batzuk ere egin ziren Europan, eta Siberiako eta Errusiako ekialde urrunean eta Australian ustiatu ziren gordailuak[8]. Polonia ekoizle garrantzitsutzat agertu zen 1970eko hamarkadan, zilarretan aberatsak ziren kobrezko gordailuak aurkitu ondoren eta ekoizpenaren gunea hurrengo hamarkadan Ameriketara itzuli aurretik. Gaur egun, Peru eta Mexiko, oraindik ere, zilar ekoizle nagusien artean daude, baina zilar ekoizpenaren banaketa nahiko orekatua da mundu osoan, eta zilar horniduraren bosten bat inguru birziklapenetik dator, eta ez ekoizpen berritik[8].

Zilarra, gainerako metalak bezala, gerra-armak lantzeko balio zuen, eta, beranduago, tresna-manufakturan eta apaingarrietan erabiltzen hasi zen. Gainera, merkataritzara hedatu zen; izan ere, lehen zilar-txanponak sortzerakoan, herri askoko diru-sistemaren oinarri izatera heldu zen. 1516. urtean, Juan Díaz de Solís-ek, Hego Amerikan, Itsaso gozoa aurkitu zuen, eta, ondoren, Sebastian Cabotok Zilarreko Ibaia izendatu zuen, bertan metal preziatu hura zegoela pentsatuz eta La Argentina izena hartuz. Ondoren, zilarrezko erreserben aurkikuntza handia eman zen: Mundu Berrian (Zacatecas), Taxconen (Mexiko), Potosin (Bolivia) eta Paramillos de Uspallatan (Argentina). Espainiara ere ailegatu zen, eta Europa osora hedatu zen, haren inportazioak inflazio garai luzea eraginez. Earl Jefferson Hamilton-ek fenomenoa aztertu zuen, eta, 1934an, Amerikako altxorra eta Espainiako prezioen iraultza liburua argitaratu zuen (1501-1650). Dalton-ek zilarrarentzat erabilitako sinbolo kimikoa zirkulu bat eta «S» letra erdigunean izan zen.

  •  
    Zezen belaunikatu protoelamita, ontzi bat eskuan duela; K.a. 3100–2900; 16,3×6,3×10,8 cm; Metropolitan Museum of Art (New York hiria).
  •  
    Antzinako Egiptoko Horusen irudi bat, Egiptoko koroadun belatz jainko gisa; K.a. 500. urte ing.; zilarra eta elektroa; 26,9 cm altu; Egiptoko artearen estatu-bilduma (Munich, Alemania).
  •  
    Antzinako Greziako tetradrakma; K.a. 315–308; diametroa: 2,7 cm; Metropolitan Museum of Art.
  •  
    Antzinako Greziako urreztatutako ontzia; K.a. II-I mendea; altuera: 7,6 cm, diametroa: 14,8 cm; Metropolitan Museum of Art
  •  
    Erromatar platera; K.o. I.-II. mendea; altuera: 0,1 cm, diametroa: 12,7 cm; Metropolitan Museum of Art.
  •  
    Serapisen busto erromatarra; II. mendea; 15,6 × 9,5 cm; Metropolitan Museum of Art.
  •  
    Diana eta Akteonen istorio eszenadun aurikular estiloko ontzia; 1613; luzera: 50 cm, altuera: 6 cm, zabalera: 40 cm; Rijksmuseum (Amsterdam, Herbehereak).
  •  
    Frantziako rokoko-estiloko zopa-ontzia; 1749; altuera: 26,3 cm, zabalera: 39 cm, sakonera: 24 cm; Metropolitan Museum of Art.
  •  
    Frantziako rokoko-estiloko kafe-ontzia; 1757; altuera: 29,5 cm; Metropolitan Museum of Art.
  •  
    Frantziar pitxer neoklasikoa; 1784–1785; altuera: 32,9 cm; Metropolitan Museum of Art.
  •  
    Kafeontzi neo-rokokoa; 1845; guztira: 32×23,8×15,4 cm; Cleveland Museum of Art (Cleveland, Ohio, AEB).
  •  
    Frantziako Art Nouveau postre koilarak; 1890 ing.; Cooper Hewitt, Smithsonian Design Museum (New York hiria)
  •  
    Art Nouveau loreontzia; 1905–1910 ing.; altuera: 22 cm, zabalera: 47 cm, sakonera: 22,5 cm; Cooper Hewitt, Smithsonian Design Museum.
  •  
    Eskuko ispilua; 1906; altuera: 20,7 cm, pisua: 88 g; Rijksmuseum (Amsterdam, Herbehereak).
  •  
    Erloju misteriotsua; 1889 ing.; diametroa: 5,4 cm, sakonera: 1,8 cm; Le Locleko Erlojugintza Museoa (Suitza).

Ezaugarri nagusiak

aldatu

Trantsizio-metal bigun, zuri eta distiratsua, eroankortasun elektrikorik altuena eta eroankortasun termikorik altuena daukan metala da. Metal aske gisa agertzen da, baina baita mineral askotan ere, hala nola argentitan eta klorargiritan. Zilarraren ekoizpenik gehiena kobre, urre, berun edo zinkaren erauzketaren azpiproduktu gisa sortzen da.

Zilarra antzinarotik ezagutzen da, eta dirutzat erabili izan da. Metal bitxitzat hartu da aspalditik: apaingarrietan, bitxigintzan eta balio handiko mahaiko ontziterian erabiltzen da. Egun, beste erabilera batzuk ere baditu, hala nola argazki-filmetan, kontaktu elektrikoetan eta eroaleetan. Zilar elementala erreakzio kimikoak katalizatzeko ere erabiltzen da. Mikrobizida da, eta zilar nitratoz eta beste zilar konposatu batzuez egindako disoluzioak desinfektatzaile gisa erabiltzen dira. Zilarraren propietate antiseptikoak probestuz, sepsien eta infekzioen tratamenduan erabiltzen da, nahiz eta gaur egun beste tratamendu eraginkorrago batzuek beren lekua hartu duten hein handi batean.

Aplikazioak

aldatu

Gutxi gorabehera, zilarraren ekoizpen mundialaren  % 70 industrian erabiltzen da, eta beste % 30 diru helburuekin. Metalaren zati bat urregintzan erabiltzen da, baina, nagusiki, argazkigintzan eta kimikan.

Zilarraren erabilera batzuk:

Aleazioak eta konposatuak

aldatu

Zilarra erraz aleatzen da ia metal guztiekin; hala ere, nikelarekin zailtasunak izan ohi ditu; burdinarekin eta kobaltoarekin ezin da aleatu, eta, merkurioarekin, amalgamak eratzen ditu nahiz eta tenperatura estandarrean egon.

Aleazio nagusiko metala kobrea da, zilarra gogortzen baitu kobreko edukiaren % 5 arte gehituz gero (lege-zilar izenez ezagutzen dena). Hala ere, kobre eduki handiagoa duten zilarrak erabili ohi izan dira. Kobrea gehitzeak ez dio zilarrari kolorea aldatzen, nahiz eta % 50 edukia gehitu. Hala ere, kolore hori, gainazaleko geruza fin bat da, eta, higatzerakoan, kolore gorrixkako aleazio bat agertzen da. Kolore hori, nabarmenagoa da kobre kantitate handiagoa gehitzen bada. Kadmioarekin ere aleazioak egin dira bitxi-dendetan erabiltzeko. Izan ere, elementu horrek harikortasuna eta xaflakortasuna eskaintzen dizkio metalari, ondoren ondo lantzeko.

Garrantzi industrialeko zilar konposatuen artean nabariak dira:

  1. Fulminatoa, lehen mailako lehergaia.
  2. Nitratoak eta haluroak (bromuroa, kloruroa eta ioduroa) argitara erreakzionatzen dute, eta emultsio fotografikoetan erabiltzen dira.
  3. Ioduroa euria artifiziala eragiteko erabili da.
  4. Oxidoa pila botoien elektrodo positibo (anodoa) gisa erabiltzen da.

Isotopoak

aldatu

Zilar naturalak bi isotopo egonkor dauzka Ag-  eta Ag-109 , lehena ugariagoa da (% 51,839) bigarrena baino. Hogeita zortzi erradioisotopo ezaugarritu dira, eta ugarienak hurrengoak dira:  ,   eta  . Egoera metaegonkor asko identifikatu dira, horietatik egonkorrenak hurrengoak dira:   (418 urte),   (249,79 egun) eta   (8,28 egun).

Zilar isotopoen pisu atomikoak aldatu egiten dira   tik (93,943 uma)   ra (123,929 uma). Isotopo arinen desintegrazio modua elektroi-harrapaketa da, paladiozko isotopoak ematen. Ordea, isotopo astunen desintegrazioa, batez ere, betaren emisio bitartez egiten da, kadmiozko isotopoak emanez.

Bizidunen gaineko eragina

aldatu

Zilarra ez da toxikoa, baina ia haren gatz guztiak pozoitsuak dira, eta kartzinogenoak izan daitezke. Zirkulazio-sistemak zilarra duten konposatuak xurga ditzake, eta ehun desberdinetan utz daitezke argiria sortuz. Hori, ez da kaltegarria, baina azaleko zein mukosako kolorazio grisaxka eragiten du.

Hipokratesen garaitik ezagutzen da zilarraren efektu germizida, eta merkaturatu da; gaur egun ere, erremedio batzuk merkaturatzen dira zenbait gaitz sendatu ahal izateko.

2013ko ekainean, haren erabilgarritasun terapeutikoa frogatzen duen ikerketa argitaratu zen: «Gure lanak zilarraren portaera aztertzen du mikroorganismoetan. Zilarrak mikroorganismoak hiltzen dituen mekanismo berezi bat daukalako, eta gu hori deszifratu dugu. Gainera, zilarra antibiotikoei[19] ate zelularrak irekitzen dizkien Troiako zaldia da» dio José Rubén Morones-Ramírez doktoreak, Nuevo Leongo (Mexiko) Unibertsitate Autonomoko ikertzaile eta azterlanaren egilekideak. Gaur egun, Morones-Ramírez doktorea Howard Hughes Institutu Medikoan (Boston Unibertsitatea) da.[20]

Zilarreko gatz disolbagarriak, bereziki zilar nitratoa ( ), 2 gramotaraino kontzentrazioetan hilgarriak direla aitortzen da[21]. Zilar-konposatuak gorputzeko ehunek motel xurga ditzakete, eta, horren eraginez, argiria garatu daiteke, azalaren pigmentazio urdinxka edo beltzaxka, alegia.

  • Begiekin kontaktua: Likidoa begiekin kontaktuan jartzen bada, kornean kalte larriak eragin ditzake.
  • Azalarekin kontaktua: Azalaren narritadura eragin dezake. Kontaktu errepikakorra eta luzanga dermatitis alergikoa eragin dezake.
  • Inhalazioaren arriskuak: Lurrunaren kontzentrazio altuen esposizioak zorabioak, buruko mina, arnas narritadurak edo arnasteko zailtasunak eragin ditzake. Oso kontzentrazio altuek hurrengo sintomak eragin ditzakete: logura, espasmoak, nahasketa, konorte eza, koma edo heriotza.
  • Likidoak edo lurrunak azala, begiak, eztarria edo birikak narrita ditzake. Zilarraren erabilera okerra edo inhalazioa kaltegarria edo hilgarria izan daiteke.
  • Irenstearen arriskuak: Neurriz toxikoa. Urdaileko minak, goragaleak, okadak, beherakoa eta narkosia eragin ditzake. Materiala irensten bada eta biriketara xurgatzen bada edo goragalea gertatzen bada, pneumonia kimikoa eragin dezake, hilgarria izan daitekeena.

Zilarraren konposatu bat edo batzuen gainesposizioak hurrengo efektuak izan ditzake laborategiko animaliengan:

  • Giltzurrun-oinazeak.
  • Oinaze okularrak.
  • Birika-oinazea.
  • Oinaze hepatikoak.
  • Anemia.
  • Oinaze zerebralak.

Zilarraren konposatu bat edo batzuen gehiegizko esposizioak gizakiengan hurrengo efektuak izan litzaketela suposatzen da (oraindik ikerketen bitartez berretsi behar diren efektuak dira):

  • Anormaltasun kardiakoak.
  • Nerbio-sistemako kalte iraunkorrak eta kalte-zerebralak.
  • Neurotoxinen ekoizpen handia.

Ikus, gainera

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Poole, Charles P. Jr.. (2004). «Silver» Encyclopedic Dictionary of Condensed Matter Physics. Academic Press, 1215 or. ISBN 978-0-08-054523-3..
  2. ↑ Les poinçons de garantie internationaux pour l'argent. Suivi d'une étude de W. Van Dievoet sur les poinçons européens de la Révolution et de l'Empire et des poinçons actuels.. (20ème éd. argitaraldia) Tardy 1995 ISBN 2901622178. PMC 36097644. (kontsulta data: 2018-12-13).
  3. ↑ «Ask OCLC» OCLC Micro 7 (5): 8–8. 1991-05  doi:10.1108/eb055968. ISSN 8756-5196. (kontsulta data: 2018-12-13).
  4. ↑ Weeks, p. 4
  5. ↑ a b c Greenwood and Earnshaw, pp. 1173–74
  6. ↑ Readon, Arthur C.. (2011). Metallurgy for the Non-Metallurgist. ASM International, 73–84 or. ISBN 978-1-61503-821-3..
  7. ↑ a b c d Weeks, pp. 14–19
  8. ↑ a b c d e f g h Brumby et al., pp. 16–19
  9. ↑ Lide, David R.. (2004). CRC handbook of chemistry and physics : a ready-reference book of chemical and physical data. Boca Raton : CRC Press ISBN 978-0-8493-0485-9. (kontsulta data: 2025-05-27).
  10. ↑ Melis, Maria Grazia. (2014). «Silver in Neolithic and Eneolithic Sardinia» Metalle der Macht – Frühes Gold und Silber. [Metals of power – Early gold and silver] Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt ISBN 978-3944507057..
  11. ↑ a b Emsley, John. Nature's building blocks: an A-Z guide to the elements. Oxford University Press, 492–98 or. ISBN 978-0-19-960563-7..
  12. ↑ Patterson, C.C.. (1972). «Silver Stocks and Losses in Ancient and Medieval Times» The Economic History Review 25 (2): 205235 (216, table 2; 228, table 6).  doi:10.1111/j.1468-0289.1972.tb02173.x..
  13. ↑ «The Greco-Roman Economy in the Super Long-Run: Lead, Copper, and Shipwrecks» Journal of Roman Archaeology 18: 361–72 [365ff]. 2005  doi:10.1017/s104775940000742x..
  14. ↑ Schultze, Carol A.; Stanish, Charles; Scott, David A.; Rehren, Thilo; Kuehner, Scott; Feathers, James K.. (2009). «Direct evidence of 1,900 years of indigenous silver production in the Lake Titicaca Basin of Southern Peru» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (41): 17280–83.  doi:10.1073/pnas.0907733106. PMID 19805127. Bibcode: 2009PNAS..10617280S..
  15. ↑ Frank, Andre Gunder. (1998). ReOrient: Global Economy in the Asian Age. Berkeley: University of California Press, 131 or. ISBN 0520214749..
  16. ↑ von Glahn, Richard. (1996). «Myth and Reality of China's Seventeenth Century Monetary Crisis» Journal of Economic History 56 (2): 429–454.  doi:10.1017/S0022050700016508..
  17. ↑ Flynn, Dennis O.; Giraldez, Arturo. (1995). «Born with a "Silver Spoon"» Journal of World History 2: 210..
  18. ↑ (Gaztelaniaz) «Plata Coloidal la alternativa al antibiótico farmaceutico» Limonnela - Limpieza Verde 2014-02-23 (kontsulta data: 2018-12-13).
  19. ↑ Stepanenko, M. A.. (1975-9). «[First results of the work of the urban cytological laboratory»] Zdravookhranenie Kirgizii (5): 7–10. ISSN 0132-8867. PMID 1946. (kontsulta data: 2018-12-13).
  20. ↑ (Gaztelaniaz) «La plata "potencia el efecto de los antibióticos"» BBC News Mundo (kontsulta data: 2018-12-13).
  21. ↑ «Plata (Ag) Propiedades químicas y efectos sobre la salud y el medio ambiente» www.lenntech.es (kontsulta data: 2018-12-13).

Iturriak

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Zilar&oldid=10300694"(e)tik eskuratuta