Atomoa (grezieratik: ἄτομος, atomos, «zatiezina») protoi eta neutroi nukleo batez osatutako partikula bat da, elektroi hodei batez inguratua.[1] Atomoa elementu kimikoen oinarrizko partikula da, eta elementu kimikoak euren atomoetan dagoen protoi kopuruaren arabera bereizten dira. Adibidez, 11 protoi dituen edozein atomo sodioa da, eta 29 protoi dituen edozein atomo kobrea da. Neutroi kopuruak elementuaren isotopoa definitzen du.

Helio-4 atomo baten irudia. Erdian nukleoa dago (arroxa), bi protoi eta bi neutroi dituelarik, nahiz eta errealitatean nolabaiteko hodei esferiko bat izan. Inguruneko hodei elektronikoak (beltzez), bi elektroi ditu.

Atomoak oso txikiak dira, 100 bat pikometroko diametrokoak normalean. Giza ile batek milioi bat karbono atomo inguru neurtzen ditu. Hau txikiagoa da ikusten den argiaren uhin luzerarik laburrena baino, eta horrek esan nahi du gizakiek ezin dituztela atomoak mikroskopio konbentzionalekin ikusi. Atomoak hain dira txikiak, ezen ezin baita zehatz aurreikusi haien portaera fisika klasikoa erabiliz, efektu kuantikoak direla eta.

Atomo baten masaren % 99,94 baino gehiago nukleoan dago. Protoiek karga elektriko positiboa dute, elektroiek karga elektriko negatiboa eta neutroiek ez dute karga elektrikorik. Protoi eta elektroi kopurua berdina bada, atomoa elektrikoki neutroa da. Atomo batek protoiak baino elektroi gehiago edo gutxiago baditu, orduan karga negatiboa edo positiboa du, hurrenez hurren, atomo horiei ioi deitzen zaie.

Atomo baten elektroiek eta nukleo atomikoaren protoiek indar elektromagnetikoaren bidez elkar erakartzen dute. Nukleoaren protoiek eta neutroiek ere elkar erakartzen dute indar nuklearrak direla eta. Indar hau indar elektromagnetikoa baino indartsuagoa izaten da, elkarren artean positiboki kargatutako protoiak uxatzen dituena. Egoera jakin batzuetan, aldaratzeko indar elektromagnetikoa indar nuklearra baino handiagoa da. Kasu honetan, nukleoa zatitu egiten da eta atzean hainbat elementu uzten ditu. Desintegrazio nuklearreko modu bat da.

Atomoak beste atomo batekin edo batzuekin lot daitezke lotura kimikoen bidez, molekulak edo kristalak bezalako konposatu kimikoak sortzeko. Atomoek elkartzeko eta bereizteko duten gaitasuna da naturan ikusitako aldaketa fisiko gehienen erantzulea. Kimika da aldaketa horiek aztertzen dituen diziplina.

Teoria atomikoaren historia aldatu

Atomoak filosofian aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Atomismo»
Eredu atomikoak ulertzeko bideoa.
 
Bideo hau Jakindun elkarteak egin du. Gehiago dituzu eskuragarri euren gunean. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen.

Atomoaren kontzeptua Antzinako Greziatik dator, Demokrito, Leuzipo eta Epikuroren eskutik. Hala ere, materia partikula zatiezin txikiz osatuta dagoela dioen oinarrizko ideia antzinako kultura askotan ageri zen antzinatean. Kanada filosofo indiarrak ikuspegi atomista baten oinarriak garatu zituen, Vaiśeṣika Sūtra testu sanskritoan[2]. Atomo hitza antzinako grezierazko atomos hitzetik dator, "zatiezina" esan nahi duena. Antzinako ideia hau arrazoiketa filosofikoetan oinarritzen zen, zientifikoetan baino gehiago. Teoria atomiko modernoa ez da antzinako kontzeptu horietan oinarritzen[3][4]. XIX. mendearen hasieran, John Dalton zientzialariak ikusi zuen elementu kimikoak pisuzko unitate diskretuen bidez konbinatzen zirela, eta "atomo" hitza erabiltzea erabaki zuen unitate horiek aipatzeko, materiaren funtsezko unitateak zirela uste baitzuen[5]. Mende bat geroago, gutxi gorabehera, Daltonen atomoak benetan zatiezinak ez direla aurkitu zen, baina terminoa mantendu egin zen.

Daltonen eredua (1803), ebidentzietan oinarritutako lehen teoria aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Daltonen eredu atomikoa»
 
John Daltonen A New System of Chemical Philosophy liburuan azaltzen diren zeinbait atomo eta molekulen irudiak.
Daltonen ereduaren azalpen bideoa.
 
Bideo hau Jakindun elkarteak egin du. Gehiago dituzu eskuragarri euren gunean. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen.

XIX. mendearen hasieran, John Dalton kimikari ingelesak bere eta beste zientzialari batzuen datu esperimentalak bildu zituen eta gaur egun "proportzio anitzen legea" bezala ezagutzen den patroi bat aurkitu zuen. Elementu kimiko jakin bat duten konposatu kimikoetan, osagai horren edukia, pisuari dagokionez, zenbaki oso txikien proportzioetan desberdina dela ikusi zuen. Eredu horrek iradokitzen zuen elementu kimiko bakoitza beste elementu batzuekin konbinatzen zela oinarrizko pisu-unitate baten bidez, eta Daltonek unitate horiei "atomo" deitzea erabaki zuen[6].

Adibidez, bi eztainu oxido mota daude: bat hauts grisa da, % 88,1 eztainua eta % 11,9 oxigenoa dituena, eta bestea hauts zuria, % 78,7 eztainua eta % 21,3 oxigenoa dituena. Kopuru horiek doituz gero, hauts grisean 13,5 g oxigeno daude 100 g eztainu bakoitzeko, eta hauts zurian 27 g oxigeno daude 100 g eztainu bakoitzeko. 13,5 eta 27k 1:2ko proportzioa osatzen dute. Daltonek ondorioztatu zuen oxido horietan eztainuzko atomo bakoitzeko oxigeno atomo bat edo bi daudela, hurrenez hurren (  eta  )[4][7]

Daltonek burdin oxidoak ere aztertu zituen. Burdin oxido mota bat dago, hauts beltza, % 78,1 burdina eta % 21,9 oxigenoa dituena; eta beste burdin oxido bat dago, % 70,4 burdina eta % 29,6 oxigenoa duen hauts gorria. Zifra horiek doituta, hauts beltzean 28 g oxigeno daude 100 g burdinako, eta hauts gorrian 42 g oxigeno daude 100 g burdinako. 28 eta 42k 2:3ko proportzioa osatzen dute. Daltonek ondorioztatu zuen oxido horietan, bi burdin atomo bakoitzeko, bi edo hiru oxigeno atomo daudela, hurrenez hurren ( [oh 1] eta  )[8][7].

Azken adibide gisa: oxido nitrosoa % 63,3 nitrogenoa eta % 36,7 oxigenoa da, oxido nitrikoa % 44,05 nitrogenoa eta % 55,95 oxigenoa, eta nitrogeno dioxidoa % 29,5 nitrogenoa eta % 70,5 oxigenoa. Kopuru horiek doituta, oxido nitrosoan 80 g oxigeno dago 140 g nitrogeno bakoitzeko, oxido nitrikoan 160 g oxigeno dago 140 g nitrogeno bakoitzeko, eta nitrogeno dioxidoan 320 g oxigeno dago 140 g nitrogeno bakoitzeko. 80, 160 eta 320k 1:2:4ko proportzioa osatzen dute. Oxido horien formulak  ,   eta   dira[9].

Browndar higidura aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Browndar higidura»

1827an, Robert Brown britainiar botanikariak ikusi zuen uretan flotatzen zuten polen-aleen barruko hauts-partikulak etengabe mugitzen zirela ageriko arrazoirik gabe. 1905ean, Albert Einsteinek teorizatu zuen mugimendu browndar hori aleak etengabe kolpatzen zituzten ur molekulek eragiten zutela, eta hura deskribatzeko eredu matematiko bat garatu zuen. Einsteinek matematikoki kalkulatu zituen atomoen neurria eta atomo kopurua mol batean[10]. Eredu hau 1908an Jean Perrin fisikari frantziarrak esperimentalki balioztatu zuen[11].

Taula periodikoa aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Taula periodikoa» eta «Elementu kimiko»

Dmitri Mendeleiev kimikariak 1869an argitaratu zuen lehenengo taula periodikoa, eta ia aldi berean Julius Lothar Meyerrek antzera egin zuen 1870ean. Mendeleieven taula izenaz argitaratu zen lehen bertsioa. Biek ala biek proposatu zuten taula periodikoa antzeko moduan, elementuak zutabetan eta errenkadetan sailkaturik masa atomikoen arabera. Errenkada edo zutabe berriak egin zituzten, elementuen ezaugarriak errepikakorrak suertatzen zirenean. Handik gutxira, 1871an, Mendeleievek beste taula periodiko bat argitaratu zuen, baina oraingoan antzekoak ziren elementuen multzoak errenkadatan sailkatuta egon ordez, zutabetan zeuden banaturik. Gainera, oraindik aurkitu gabe zeuden elementuen deskribapen zehatza eskaini zuen. Hutsune haiek gerora beteko zirela iradoki zuen, kimikariek elementu natural berriak aurkitzean. Gauzak horrela, Mendeleieven lanaren onarpena bi arrazoi nagusiengatik gertatu zen: batetik, Mendeleievek hutsuneak utzi zituelako taulan aurkitu gabeko zeuden elementuentzat, eta, bestetik, alde batera utzi zuelako ordura arte erabiltzen zen sailkatze-ordena, taula pisu atomikoen arabera antolatuz.

Dena den, 1913. urtean, Henry Moseleyk, elementu bakoitzari zenbaki atomiko bat esleitu zien, eta horren ondorioz, zuzenketa bat egin behar izan zen taulan; izan ere, Mendeleievek pisu atomikoa erabili zuen elementuen sailkapena egiteko, eta horrek arazoak sortzen zituen. Hortaz, Moseleyren zehaztapenaren ondoren, arazo horiek konpontzeko, zenbaki atomikoaren arabera berrantolatu zen taula.

Gaur egun, eredu sinpleenean itxura hau du taula periodikoak:

Taldea →
↓ Periodoa
1 2   3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
1 1
H
2
He
2 3
Li
4
Be
  5
B
6
C
7
N
8
O
9
F
10
Ne
3 11
Na
12
Mg
13
Al
14
Si
15
P
16
S
17
Cl
18
Ar
4 19
K
20
Ca
21
Sc
22
Ti
23
V
24
Cr
25
Mn
26
Fe
27
Co
28
Ni
29
Cu
30
Zn
31
Ga
32
Ge
33
As
34
Se
35
Br
36
Kr
5 37
Rb
38
Sr
39
Y
40
Zr
41
Nb
42
Mo
43
Tc
44
Ru
45
Rh
46
Pd
47
Ag
48
Cd
49
In
50
Sn
51
Sb
52
Te
53
I
54
Xe
6 55
Cs
56
Ba
* 71
Lu
72
Hf
73
Ta
74
W
75
Re
76
Os
77
Ir
78
Pt
79
Au
80
Hg
81
Tl
82
Pb
83
Bi
84
Po
85
At
86
Rn
7 87
Fr
88
Ra
** 103
Lr
104
Rf
105
Db
106
Sg
107
Bh
108
Hs
109
Mt
110
Ds
111
Rg
112
Cn
113
Nh
114
Fl
115
Mc
116
Lv
117
Ts
118
Og
* Lantanoideak 57
La
58
Ce
59
Pr
60
Nd
61
Pm
62
Sm
63
Eu
64
Gd
65
Tb
66
Dy
67
Ho
68
Er
69
Tm
70
Yb
** Aktinidoak 89
Ac
90
Th
91
Pa
92
U
93
Np
94
Pu
95
Am
96
Cm
97
Bk
98
Cf
99
Es
100
Fm
101
Md
102
No
Serie kimikoak (hondo kolorea):
Metal alkalinoak Metal lurralkalinoak Lantanoideak Aktinidoak Trantsizio-metalak
Metalak Metaloideak Ez-metalak Halogenoak Gas nobleak

Elektroiaren aurkikuntza eta Thomsonen eredua (1897) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Elektroi» eta «Thomsonen eredu atomikoa»
 
Thomsonen eredu atomikoa

1897an, Joseph John Thomsonek aurkitu zuen izpi katodikoak ez direla uhin elektromagnetikoak, partikulak baizik, eremu elektriko eta magnetikoetatik desbidera daitezkeelako. Partikula horiek hidrogenoa (atomo arinena) baino 1.800 aldiz arinagoak zirela neurtu zuen. Thomsonek ondorioztatu zuen partikula horiek katodoaren atomoetatik zetozela: partikula subatomikoak ziren. Partikula berri hauei korpuskulu deitu zien, baina geroago elektroi bezala bataiatu ziren. Thomsonek ere elektroiak material fotoelektriko eta erradioaktiboek jaulkitako partikulen berdinak zirela frogatu zuen[12]. Berehala onartu zen elektroiak direla korronte elektrikoa hari metalikoetan garraiatzen duten partikulak. Thomsonek ondorioztatu zuen elektroi horiek beren instrumentuen katodoaren atomoetatik sortzen zirela, eta horrek esan nahi zuen atomoak ez direla zatiezinak, Daltonek uste zuen bezala.

Aurkikuntza horri esker, materia bi zatitan banatua zegoela zehaztu zen, bata negatiboa eta bestea positiboa zena. Zati negatiboa elektroiez osatutakoa zen eta Thomsonen arabera, elektroi horiek karga positibodun masa batean murgildurik zeuden, mahaspasak bizkotxo batean egongo balira bezala[13][14]. Beranduago, Jean Perrinek Thomsonen eredua eraldatu zuen, esanez, mahaspasak (elektroiak) bizkotxoan (zati positiboan) murgilduta egon ordez, kanpoaldean bakarrik zeudela.

Eredu honetan, ioi positibo zein negatiboak nola sortzen ziren azaldu zuen Thomsonek. Haren arabera, karga negatibodun partikulak nahikoak zirenean atomoaren karga positiboa konpentsatzeko, atomoa neutroa zen. Ondorioz, atomoak elektroi bat galtzen zuenean, atomoa positiboki kargatuta geratuko zela zioen eta aldiz, elektroi bat irabaztean negatiboki. Modu honetan, ioiak nola sortzen ziren azaldu zuen. Aitzitik, azaldu gabe utzi zituen bestelako erradiazioen existentzia[15].

Nagaokaren eredua (1904) aldatu

 
Saturno planetari analogia egiten dion Nagaokaren eredu atomikoa

Nagaoka fisikariak, Thomsonen eredua deuseztatu zuen. Izan ere, Nagaokak arrazoitu zuen, karga bat ezin zela aurkako karga elektriko batez zeharkatua izan. Desadostasun horren aurrean, Nagaokak bere eredu alternatiboa proposatu zuen, non, atomoaren zentroan karga positibo bat zegoen eta bere inguruan elektroiak zebiltzan biraka. Hain zuzen ere, Saturno eta bere eraztunak erabili zituen antzekotasun gisa.

Gauzak horrela, Nagaokak atomoaren lehen eredu planetarioa garatu zuen 1904. an, Rutherfordenaren antzekoa. Lehen esan bezala, Nagaokaren eredua, Saturno planeta masiboaren eta bere inguruko eraztunen arteko egonkortasunean, eta erlazio grabitatorioen analogian oinarritua zegoen. Izan ere, Nagaokaren ustez, Saturnoren eraztunak oso egonkorrak ziren Saturno planeta masiboaren inguruan biratzen zutelako.

Horrek atomora itzuliz bi aurreikuspen zekartzan:

  1. nukleo masibo baten existentzia (planetaren analogian);
  2. indar elektrostatiko baten ondorioz nukleo atomiko horri lotuta, nukleoaren inguruan biraka ibiliko ziren elektroiak egongo zirela (saturnoren eraztunei analogia eginez).

Nukleoaren aurkikuntza eta Rutherforden eredua (1911) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Rutherforden eredu atomikoa»
 
Rutherforden eredu atomikoa

Ernest Rutherfordek, Hans Geiger eta Ernest Marsden lankideek Thomsonen eredua zalantzan jarri zuten zailtasunak aurkitu ondoren, alfa partikulen karga-masa erlazioa neurtzeko tresna bat eraikitzen saiatu zirenean. Detekzio-ganberako aireak alfa partikulak sakabanatzen zituen, eta, beraz, neurketak ez ziren fidagarriak. Thomsonek antzeko arazo bat aurkitu zuen izpi katodikoei buruzko bere lanean, bere instrumentuetan hutsune ia perfektua sortuz konpondu zuena. Rutherfordek ez zuen uste arazo bera izango zuenik, alfa partikulak elektroiak baino askoz astunagoak direlako. Thomsonen atomoaren ereduaren arabera, atomoaren karga positiboa ez dago nahikoa kontzentratuta alfa partikula bat desbideratzeko bezain indartsua den eremu elektriko bat sortzeko, eta elektroiak hain dira arinak, ezen alfa partikulek esfortzurik gabe zeharkatu beharko lituzkete, askoz ere astunagoak baitira. Dispertsioa zegoen, ordea, eta Rutherfordek eta lankideek arretaz ikertzea erabaki zuten[16].

1908 eta 1913 artean, Rutherfordek eta lankideek alfa partikulak zituzten metalezko xafla finak bonbardatu zituzten esperimentu batzuk egin zituzten. Alfa partikulak 90º-tik gorako angeluetan desbideratzen zirela ikusi zuten. Hori azaltzeko, Rutherfordek proposatu zuen atomoaren karga positiboa ez dagoela bere bolumen osoan banatuta, Thomsonek uste zuen bezala, baizik eta erdian dagoen nukleo ñimiño batean kontzentratzen dela. Hain karga handiko kontzentrazio batek bakarrik sor lezake alfa partikulak desbideratzeko bezain indartsua den eremu elektriko bat, ikusi den bezala. Esperimentuari Rutherforden esperimentu izena ematen zaio[16].

Thomson bezalaxe, Rutherford ere bat zetorren atomoa zati positibo eta negatibo batez osatua zegoelako ideiarekin. Bestalde, Thomsonekiko desberdinduz, aldarrikatu zuen zati positibo guztia nukleoan kontzentraturik zegoela eta bera zela “birtualki” atomoaren masa guztiaren jabe. Horrez gain, nukleoaren gainazalaren inguruan elektroiak orbita eliptiko edo zirkularretan orbitatzen zutela zioen, eta haien arteko espazioa hutsa zegoela. 1920. urtean, Rutherfordek neutroiaren existentzia iragarri zuen.

Zoritxarrez, eredu atomiko honek ere zenbait ideien artean koherentzia falta zuen. Batetik, James Clerk Maxwellen elektromagnetismoaren arauarekin kontraesanak zituen eta azken haiek, datu esperimentalen bidez egiaztatuta zeuden. Bestetik, Rutherfordek ez zituen espektro atomikoak azaldu.

Isotopoen aurkikuntza aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Isotopo»
Zer dira isotopoak?
 
Bideo hau Jakindun elkarteak egin du. Gehiago dituzu eskuragarri euren gunean. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen.

Desintegrazio erradioaktiboaren produktuekin esperimentatzen ari zela, 1913an, Frederick Soddy erradiokimikariak taula periodikoaren posizio bakoitzean atomo mota bat baino gehiago zegoela ikusi zuen[17]. Isotopo terminoa Margaret Toddek sortu zuen, elementu berekoak diren atomo ezberdinentzako izen egoki gisa. J. J. Thomsonek isotopoak bereizteko teknika bat sortu zuen, gas ionizatuei buruz egindako lanei esker, eta, ondoren, isotopo egonkorrak aurkitu zituzten[18].

Bohrren eredua (1913) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Bohrren eredu atomikoa»
 
Bohrren eredu atomikoa

1913an, Niels Bohr fisikariak atomo bateko elektroiek nukleoaren inguruan orbitatzen zutela uste zen eredu bat proposatu zuen, baina orbita-multzo mugatu batean bakarrik egin zezaketen, eta orbita horien artean fotoi baten xurgapenari edo erradiazioari zegozkion energia-aldaketa diskretuak baino ezin zituzten egin. Kuantizazio hori elektroien orbitak egonkorrak zergatik diren azaltzeko erabili zen (normalean azelerazio-kargek, mugimendu zirkularra barne, erradiazio elektromagnetiko gisa igortzen den energia zinetikoa galtzen baitute, ikus sinkrotroi-erradiazioa) eta elementuek zergatik xurgatzen eta igortzen duten erradiazio elektromagnetikoa espektro diskretuetan[19].

Urte berean, Henry Moseleyk Niels Bohrren teoriaren aldeko froga esperimental gehigarriak aurkeztu zituen. Emaitza horiek Ernest Rutherford eta Antonius van den Broeken eredua findu zuten. Eredu horren arabera, atomoak karga nuklear positiboen kopurua du nukleoan, taula periodikoan duen zenbaki atomikoaren parekoa. Esperimentu hauek egin arte, ez zegoen jakiterik zenbaki atomikoa magnitude fisiko eta esperimentala zenik. Karga nuklear atomikoaren berdina izatea da gaur egun onartzen den eredu atomikoa[20].

Atomoen arteko lotura kimikoak Gilbert Newton Lewisek azaldu zituen 1916an, bere elektroi osagaien arteko interakzioak bezala[21]. Elementuen propietate kimikoak lege periodikoaren arabera neurri handi batean errepikatzen zirela jakina zenez[22], 1919an Irving Langmuir kimikari estatubatuarrak iradoki zuen hori azal zitekeela atomo baten elektroiak nolabait konektatuta edo multzokatuta baleude. Elektroi multzoek nukleoaren inguruan elektroi geruza multzo bat hartzen zutela pentsatu zen[23].

Bohrren eredua atomoaren lehen modelo fisiko osoa izan zen. Atomoaren egitura orokorra deskribatzen zuen, atomoak elkarrekin nola lotzen diren eta hidrogenoaren espektro-lerroak aurreikusten zituen. Bohrren eredua ez zen perfektua, eta laster Schrödingerren ereduak ordezkatu zuen, zehatzagoa, baina nahikoa izan zen materiaren konposizio atomikoari buruzko edozein zalantza uxatzeko. Kimikarientzat, atomoaren ideia tresna heuristiko erabilgarria izan zen, baina fisikariek zalantzak zituzten materia benetan atomoz osatuta ote zegoen, inork ez baitzuen oraindik atomoaren eredu fisiko osoa garatu.

Sommerfelden eredua (1916) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Sommerfelden eredu atomikoa»
 
Sommerfeld ereduaren orbita eliptikoak

Sommerfeldek zioen Bohrren eredu atomikoa oso egokia zela hidrogeno atomoaren kasurako. Aldiz, beste elementu batzuen atomoen espektroak osatzerakoan aztertu zuen maila energetiko bereko elektroiek energia desberdina zutela. Honela, Bohrren ereduak erroreren bat zuela aitortu zuen. Beraz, Arnold Sommerfelden ondorioa zera izan zen, maila energetiko beraren barruan azpimailak egon behar zirela, energia arinki desberdinarekin.

Fisikari alemaniarrak, Albert Einsteinen erlatibitatearen teoriaren laguntzarekin, honako aldaketak egin zizkion Bohrren ereduari 1916. urtean:

  1. elektroiak nukleoaren inguruan dabiltza orbita zirkular edota eliptikoetan;
  2. bigarren maila energetikotik aurrera bi azpimaila energetiko edo gehiago existitzen dira;
  3. elektroia korronte elektriko ñimiño bat da.

Hortaz, Sommerfelden eredu atomikoa Bohrrenaren orokorketa bat da ikuspuntu erlatibista batetik. Bestalde, orbitak zirkularrak izan beharrean eliptikoak zirela aldarrikatu bazuen ere, ez zen gai izan orbita eliptikoetan emisioa nola gertatzen zen azaltzeko.

Schrödingerren eredua (1926) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Schrödingerren eredu atomikoa»
 
Lehen energia-mailatan elektroi bat espazioko eskualde zehatz batean egoteko probabilitatea

1922ko Stern-Gerlachen esperimentuak propietate atomikoen izaera kuantikoa frogatu zuen. Eremu magnetiko batetik zilarrezko atomo sorta bat modu berezian pasaraztean, sorta momentu angeluarraren edo atomo baten spinaren norabidearekin korrelazioan desbideratu zen. Spinaren norabidea hori hasieran ausazkoa denez, izpia ausazko norabide batean desbideratzea espero liteke. Horren ordez, izpia bi norabide-osagaitan banatu zen, eremu magnetikoarekiko gorantz edo beherantz orientatutako spin atomikoari zegozkionak[24].

1925ean, Werner Heisenbergek mekanika kuantikoaren (matrize-mekanika) lehen formulazio matematiko koherentea argitaratu zuen. Urtebete lehenago, Louis de Brogliek Broglieren hipotesia proposatu zuen: partikula guztiek neurri bateraino uhin gisa jokatzen dutela[25], eta 1926an Erwin Schrödingerrek ideia hori erabili zuen Schrödingerren ekuazioa garatzeko, atomoaren eredu matematikoa (mekanika ondulatorioa), elektroiak partikula puntualen ordez uhin tridimentsionaleko forma gisa deskribatzen zituena.

Partikulak deskribatzeko uhin-formak erabiltzearen ondorio bat da matematikoki ezinezkoa dela une jakin batean partikula baten posizioaren eta unearen balio zehatzak lortzea. Hau ziurgabetasun printzipioa bezala ezagutzen da, Werner Heisenbergek 1927an formulatua. Kontzeptu honen arabera, posizio baten neurketan zehaztasun zehatz baterako momenturako eta alderantziz probabilitate maila bakarra lor zitekeen[26]. Eredu hau aurreko ereduek azaldu ezin zituzten portaera atomikoaren behaketak azaltzeko gai zen, hidrogenoa baino handiagoak ziren atomoen zenbait egitura-patroi eta espektro, esate baterako. Horrela, atomoaren eredu planetarioa baztertu egin zen nukleoaren inguruko gune orbital atomikoak deskribatzen zituen beste baten mesedetan, non elektroi jakin bat behatzeko aukera handiagoa dagoen[27][28].

Dirac-en 1928. urteko ereduan Schrödingerren antzeko suposizioak erabiltzen dira, nahiz eta abiapuntua desberdina izan. Dirac-en abiapuntua uhin-funtzioaren ekuazio erlatibista da, Dirac-en ekuazio deitua. Eredu honek, elektroiaren spin-a modu naturalago batean gehitzea ahalbidetzen du. Dirac-ek Schrödingerren maila energetiko antzekoak aurreikusten ditu, baina zuzenketa erlatibista batzuk eginda.

Neutroiaren aurkikuntza aldatu

Masa espektrometroaren garapenak atomoen masa zehaztasun handiagoz neurtzea ahalbidetu zuen. Aparatuak iman bat erabiltzen du ioi-sorta baten ibilbidea desbideratzeko, eta desbideratze-kantitatea atomo baten masaren eta kargaren arteko erlazioak zehazten du. Tresna hau erabili zuen Francis William Aston kimikariak isotopoek masa desberdinak zituztela frogatzeko. Isotopo hauen masa atomikoa kopuru osotan aldatzen zen, zenbaki osoen erregela izenaz ezagutzen dena[29]. 1932an argitu zen isotopo ezberdinen existentzia, James Chadwick fisikariak neutroia aurkitzean, protoiaren antzeko masa duen kargarik gabeko partikula. Orduan, protoi kopuru bera baina nukleo barruko neutroi kopuru ezberdina zuten elementu gisa azaldu ziren isotopoak[30].

Fisioa, energia-altuko fisika eta materia kondentsatua aldatu

1938an, Otto Hahn kimikari alemaniarrak, Rutherforden ikasleak, neutroiak uranio-atomoetara zuzendu zituen, elementu transuranikoak lortuko zituelakoan. Horren ordez, haren esperimentu kimikoaren emaitza barioa izan zen[31][32]. Urtebete geroago, Lise Meitnerrek eta bere iloba Otto Frischek egiaztatu zuten Hahnen emaitza lehen fisio nuklear esperimentala izan zela[33][34]. 1944an, Hahnek Kimikako Nobel Saria jaso zuen. Hahnen ahaleginak gorabehera, Meitner eta Frischen ekarpenak ez ziren onartu[35].

1950eko hamarkadan, partikula-azeleragailuen eta partikula-detektagailu hobetuen garapenak energia handietan mugitzen diren atomoen inpaktuak aztertzeko aukera eman zien zientzialariei. Neutroiak eta protoiak hadroiak edo quarkak izeneko partikula txikiagoen konposatuak zirela aurkitu zen. Partikulen fisikaren eredu estandarra garatu zen, orain arte nukleoaren propietateak partikula subatomiko horien terminoetan arrakastaz azaldu dituena, baita haien elkarrekintzak gobernatzen dituzten indarrak ere[36].

Egitura atomikoa aldatu

Partikula subatomikoak aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Partikula subatomiko»
Partikula subatomikoak ulertzeko bideoa.
 
Bideo hau Jakindun elkarteak egin du. Gehiago dituzu eskuragarri euren gunean. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen.

Jatorrian atomo hitzak beste partikula txikiago batzuetan banatu ezin zitekeen partikula bat izendatzen zuen arren, erabilera zientifiko modernoan atomoa partikula subatomiko ezberdinez osatuta dago. Atomo bat osatzen duten partikulak elektroia, protoia eta neutroia dira.

Elektroia da, alde handiarekin, partikula horien artean masa gutxien duena, 9,11 × 10-31 kg-rekin, karga elektriko negatiboarekin eta tamaina txikiegiarekin eskura dauden teknikekin neurtzeko[37]. Neutrinoaren masa aurkitu arte neurtutako partikula arinena zen, atseden masa positiboa zutenen artean. Baldintza normaletan, elektroiek bat egiten dute kontrako karga elektrikoek sortutako erakarpenak positiboki kargatutako nukleoarekin. Atomo batek bere zenbaki atomikoak baino elektroi gehiago edo gutxiago baditu, orduan negatiboki edo positiboki kargatzen da bere osotasunean; kargatutako atomo bati ioi deitzen zaio. Elektroiak XIX. mendearen amaieratik ezagutzen dira, batez ere J.J. Thomsoni esker.

Protoiek karga positiboa eta elektroiarena halako 1.836 masa dute, 1,6726 × 10-27 kg[38]. Atomo baten protoi kopuruari zenbaki atomikoa deitzen zaio. Ernest Rutherfordek (1919) ikusi zuen nitrogenoak, alfa partikulen bonbardaketapean, hidrogeno nukleoak ziruditena kanporatzen zuela. 1920an onartu zuen hidrogeno-nukleoa atomoaren barruko partikula desberdin bat dela, eta protoi deitu zion.

Neutroiek ez dute karga elektrikorik eta elektroiaren masa 1.839 aldiz masa librea dute, hau da, 1,6749 × 10-27 kg. Neutroiak hiru partikula elementaletatik pisutsuenak dira, baina horien masa murriztu daiteke lotura nuklearreko energiari esker. Neutroiek eta protoiek (nukleoi gisa ezagutzen direnak) neurri konparagarriak dituzte, 2,5 × 10-15 m ingurukoak, nahiz eta partikula horien "azalera" ez dagoen argi zehaztuta[39]. Neutroia 1932an aurkitu zuen James Chadwick ingeles fisikariak.

Fisikaren Eredu Estandarrean, elektroiak barne-egiturarik gabeko benetako partikula elementalak dira; protoiak eta neutroiak, berriz, quark izeneko partikula elementalez osatutako partikula konposatuak dira. Atomoetan bi quark mota daude, bakoitzak karga elektriko zatikatua duelarik. Protoiak bi goi quarkek (bakoitzak 2/3 karga) eta behe quark batek (-1/3 kargarekin) osatzen dituzte. Neutroiak goi quark batez eta bi behe quarkez osatuta daude. Bereizketa horrek bi partikulen arteko masa eta karga diferentzia azaltzen du[40][41].

Quarkak elkarrekintza bortitzaren (edo indartsuaren) bidez elkartuta mantentzen dira, gluoien bitartez. Protoiak eta neutroiak, aldi berean, nukleoan batuta mantentzen dira indar nuklearraren bidez. Indar bortitzaren hondakin bat da, eta propietate desberdinak ditu. Gluoia gauge bosoien familiako kide bat da, indar fisikoen bitarteko oinarrizko partikulak direnak.

Atomoaren nukleoa aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Atomo nukleo»
Atomo-zenbakia azaltzen duen bideoa.
 
Bideo hau Jakindun elkarteak egin du. Gehiago dituzu eskuragarri euren gunean. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen.

Atomo baten protoi eta neutroi batu guztiek atomo nukleo ñimiño bat osatzen dute. Partikula horiei nukleoi deitzen zaie kolektiboki. Nukleo baten erradioa gutxi gorabehera   femtometro da, non   nukleoi kopuru osoa den[42]. Atomoaren erradioa baino askoz txikiagoa da, 105 fm ingurukoa dena. Nukleoiak indar nuklear izeneko irismen laburreko potentzial erakargarri batek lotzen ditu. 2,5 fm-tik beherako distantzietan, indar hau indar elektrostatikoa baino askoz indartsuagoa da, positiboki kargatutako protoiak elkarrengandik aldentzen dituena.

Elementu bereko atomoek protoi kopuru bera dute, zenbaki atomikoa deritzona (Z sinboloa). Elementu beraren barruan neutroi kopurua alda daiteke, eta horrek elementu horren isotopoa zehazten du. Protoi eta neutroi kopuru osoak nukleoa zehazten du. Protoiekiko neutroi kopuruak nukleoaren egonkortasuna baldintzatzen du, isotopo batzuek desintegrazio erradioaktiboa jasaten baitute[43].

Protoia, elektroia eta neutroia fermioi gisa sailkatzen dira. Fermioiek Pauliren bazterketa printzipioari jarraitzen diote, zeinak debekatzen baitu fermioi identikoek, adibidez protoiak, aldi berean egoera kuantiko bera hartzea. Horrela, nukleoko protoi bakoitzak beste protoi guztien egoera kuantiko desberdina izan behar du, eta gauza bera aplikatzen zaie nukleoko neutroi guztiei eta hodei elektronikoko elektroi guztiei[44].

Nukleo batek protoi eta neutroi kopuru desberdina badu, energia gutxiagoko egoera batera jaits daiteke desintegrazio erradiaktibo baten bidez, protoi eta neutroi kopurua estuago bat etor dadin. Ondorioz, protoi eta neutroi zenbaki berdinak dituzten atomoak egonkorragoak dira desintegrazioaren aldean, baina atomo kopurua handitzean, protoien elkarrekiko aldaratzeak gero eta neutroi proportzio handiagoa eskatzen du nukleoaren egonkortasunari eusteko.

 
Bi protoietatik abiatuta, protoi batez eta neutroi batez osatutako deuterio-nukleoa osatzen duen fusio nuklearreko prozesu baten irudia. Positroi bat (e+) – antimateria-elektroi bat – eta neutrino elektroniko bat igortzen dira.

Nukleo atomikoaren protoi eta neutroi kopurua alda daiteke, baina horrek energia oso altuak eska ditzake indar indartsuaren ondorioz. Fusio nuklearra partikula atomiko batzuk batzen direnean gertatzen da, nukleo astunago bat sortzeko, adibidez, bi nukleoren talka energetikoaren bidez. Adibidez, Eguzkiaren nukleoan, protoiek 3 eta 10 keV arteko energiak behar dituzte elkarrekiko urruntzea gainditzeko (Coulomben hesia) eta nukleo bakar batean fusionatzeko[45]. Fisio nuklearra kontrako prozesua da, non nukleo bat bi nukleo txikiagotan banatzen den, normalean desintegrazio erradioaktiboaren bidez. Nukleoa partikula subatomikoak edo energia handiko fotoiak bonbardatuz ere alda daiteke. Horrek nukleo baten protoi kopurua aldatzen badu, atomoa elementu kimiko desberdin batera aldatzen da[46].

Fusio-erreakzio baten ondoren nukleoaren masa partikula bereizien masen batura baino txikiagoa bada, orduan bi balio horien arteko diferentzia energia erabilgarri mota gisa isur daiteke (gamma izpi bat edo beta partikula baten energia zinetikoa bezala), Albert Einsteinen masa-energia baliokidetasun formulak deskribatzen duen bezala,   non   masa galtzea da, eta   argiaren abiadura da. Defizit hori nukleo berriaren lotura-energiaren parte da, eta energiaren galera berreskuraezina da fusionatutako partikulak elkarrekin geratzea eragiten duena, banatzeko energia hori behar duen egoera batean[47].

Burdinak eta nikelak (guztira 60 nukleoi inguru) baino zenbaki atomiko txikiagoak dituzten nukleo handiagoak sortzen dituzten bi nukleoren fusioa prozesu exotermikoa izan ohi da, eta horiek batzeko behar den energia baino gehiago askatzen du[48]. Energia askatzeko prozesu horrek eragiten du izarren fusio nuklearra erreakzioa berez mantentzeko gai izatea. Nukleo astunenen kasuan, nukleoi bakoitzeko lotura-energia gutxitzen hasten da nukleoan. Horrek esan nahi du 26tik gorako zenbaki atomikoak eta 60tik gorako masa atomikoak dituzten nukleoak sortzen dituzten fusio-prozesuak prozesu endotermikoak direla. Nukleo masiboagoek ezin dute jasan izar baten oreka hidrostatikoari eutsi diezaiokeen energia-fusio ekoizlearen erreakziorik.

Elektroi-hodeia aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Elektroi hodeia»
 
Hidrogenoaren antzeko orbital atomiko batzuen 3D bistak, probabilitate-dentsitatea eta fasea erakusten dutenak (g eta goiko orbitalak ez dira erakusten).

Indar elektromagnetikoak atomoaren elektroiak nukleoaren protoietara erakartzen ditu. Indar horrek elektroiak batzen ditu nukleo txikiena inguratzen duen potentzial-putzu elektrostatikoko baten barruan, eta horrek esan nahi du kanpoko energia-iturri bat behar dela elektroiak ihes egin ahal izateko. Elektroi bat nukleotik zenbat eta gertuago egon, orduan eta erakarpen-indar handiagoa izango du. Horregatik, potentzial-putzuaren erdigunetik gertu lotutako elektroiek energia gehiago behar dute ihes egiteko, gehien bereizten direnek baino.

Elektroiek, beste partikula batzuek bezala, partikula eta uhin propietateak dituzte. Elektroi-hodeia potentzial-putzuaren barruko eskualde bat da, eta elektroi bakoitzak hiru dimentsioko uhin geldikor mota bat osatzen du, nukleoarekiko mugitzen ez den uhin-forma bat. Portaera hau orbital atomiko batek definitzen du, elektroi bat bere posizioa neurtzen denean leku jakin batean egoteko probabilitatea ezaugarritzen duen funtzio matematiko batek[49]. Nukleoaren inguruan orbital horien multzo diskretu (edo kuantizatu) bakarra dago, izan ere, beste uhin-eredu posible batzuk azkar jaisten dira forma egonkorrago baterantz[50]. Orbitalek eraztun edo nodo egitura bat edo gehiago izan ditzakete, eta desberdinak dira tamainari, formari eta orientazioari dagokienez[51].

Orbital atomiko bakoitza elektroiaren energia-maila partikular bati dagokio. Elektroiak energia-maila altuago batera alda dezake bere egoera, egoera kuantiko berrira bultzatzeko energia nahikoa duen fotoi bat xurgatuz. Era berean, berezko igorpenaren bidez, energia-egoera altuagoan dagoen elektroi bat beheragoko energia-egoerara jaitsi daiteke, fotoi moduan soberan dagoen energia irradiatuz. Energia-balio bereizgarri horiek, egoera kuantikoen energien arteko desberdintasunek definitzen dituztenak, espektro-lerro atomikoen arduradunak dira.

Elektroi bat ezabatzeko edo gehitzeko behar den energia kopurua –elektroiaren lotura-energia– nukleoien lotura-energia baino askoz txikiagoa da. Adibidez, soilik 13,6 eV behar dira hidrogeno atomo baten oinarrizko egoeratik elektroi bat ateratzeko[52], eta deuterio nukleo bat zatitzeko, berriz, 2,23 milioi eV behar dira[53]. Atomoak elektrikoki neutroak dira protoi eta elektroi kopuru bera badute. Elektroi gutxiegi edo gehiegi dituzten atomoei ioi esaten zaie. Nukleotik urrunen dauden elektroiak hurbileko beste atomo batzuetara transferi daitezke edo atomoen artean parteka daitezke. Mekanismo horri esker, atomoak molekuletan eta beste konposatu kimiko batzuetan batu daitezke, hala nola sare ionikoko kristaletan eta kobalenteetan[54].

Propietate atomikoak aldatu

Nukleoaren propietateak aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Isotopo» eta «Isotopo taula (osoa)»
 
Hidrogeno isotopoen zenbakiak, egitura, izenak eta sinboloak. Tritioa baino astunagoak diren isotopoak badauden arren, ezengonkorregiak dira mikrosegundo batez existitzeko ere.

Definizioz, nukleoan protoi kopuru bera duten bi atomo elementu kimiko berekoak dira. Protoi kopuru berdina baina neutroi kopuru desberdina duten atomoak elementu beraren isotopo desberdinak dira. Adibidez, hidrogeno atomo guztiek protoi bat onartzen dute zehazki, baina neutroirik gabeko isotopoak daude (hidrogenoa-1, forma arruntena alde handiarekin, protio ere deitua), neutroi batekin (deuterio), bi neutroirekin (tritio) eta bi neutroi baino gehiagorekin. Elementu ezagunek zenbaki atomikoen multzo bat osatzen dute, protoi bakarreko elementutik, hidrogenotik, 118 protoiko elementuraino, oganesoneraino[55]. 82tik gorako zenbaki atomikoak dituzten elementuen isotopo ezagun guztiak erradioaktiboak dira, nahiz eta 83. elementuaren erradioaktibitatea (bismutoa) hain urria izan, ia arbuiagarria dela[56].

Lurrean 339 nuklido inguru daude modu naturalean[57], eta horietatik 251ek (% 74 inguru) ez dute desintegraziorik jasan, eta "isotopo egonkorrak" deitzen zaie. Soilik 90 nuklido dira teorikoki egonkorrak, eta ez da ikusi beste 161en desintegrazioa (251 guztira), teorian energetikoki posible den arren. Horiek ere "egonkor" gisa sailkatzen dira formalki. Beste 35 nuklido erradioaktibok 100 milioi urtetik gorako batez besteko bizitzak dituzte, eta Eguzki Sistema sortu zenetik bertan egoteko bezainbeste biziraun dute. 286 nukleoko multzo horiei funtsezko nuklido esaten zaie. Azkenik, jakina da bizitza laburreko beste 53 nuklido modu naturalean agertzen direla, funtsezko nuklidoen desintegrazioaren ondoriozko produktu gisa (uranioa edo radioa, adibidez), edo Lurreko energia-prozesu naturalen produktu gisa, hala nola izpi kosmikoen bonbardaketa (adibidez, karbono-14)[58].

Elementu kimikoetako 80rentzat isotopo egonkor bat dago gutxienez. Oro har, isotopo egonkor sorta bat baino ez dago elementu horietako bakoitzerako, eta batez bestekoa 3,1 isotopo egonkor daude elementu bakoitzeko. Hogeita sei "elementu monoisotopikok" isotopo egonkor bakarra dute, eta elementu batek hamar isotopo egonkor ditu, eztainuak. 43., 61. eta 83 zenbakidun edo goragoko elementu guztiek ez dute isotopo egonkorrik.

Protoien eta neutroien arteko proportzioak eragina du isotopoen egonkortasunean, baita bilgarri kuantiko itxi eta beteak irudikatzen dituzten neutroi edo protoien "zenbaki magiko" batzuen presentziak ere. Bilgarri kuantiko horiek nukleoaren bilgarri-ereduaren barruko energia-mailen multzo bati dagozkio; bilgarri beteek, eztainuaren 50 protoiz betetako bilgarriak bezala, nukleoari ezohiko egonkortasuna ematen diote. Ezagutzen diren 251 nukleo egonkorretatik, lauk bakarrik dute protoi-kopuru bakoitia eta neutroi-kopuru bakoitia: hidrogeno-2 (deuterio), litio-6, boro-10 eta nitrogeno-14. (Tantalio-180m bakoitia-bakoitia da eta behaketan egonkorra da, baina batez besteko bizitza oso luzearekin gainbehera izango duela aurreikusten da). Gainera, lau nukleo bakoiti erradioaktibo naturalek bakarrik dute mila milioi urtetik gorako batez besteko bizitza: potasio-40k, banadio-50ek, lantano-138k eta lutezio-176k. Nukleo bakoiti gehienak oso ezegonkorrak dira beta desintegrazioari dagokionez, desintegrazio-produktuak bikoiti-bakoitiak direlako eta, beraz, lotura handiagoa dutelako, parekatze nuklearraren ondorioz[59].

Masa aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Masa atomiko» eta «Masa-zenbaki»

Atomo baten masa gehiena protoietatik eta neutroietatik dator. Atomo jakin batean partikula horien ("nukleoi" izenekoak) guztizko kopuruari masa-zenbakia esaten zaio. Zenbaki oso positiboa eta adimentsionala da (masa-dimentsioa izan beharrean), zenbaketa bat adierazten duelako. Masa-zenbaki baten erabileraren adibide bat "karbono-12" da, 12 nukleoi dituena (sei protoi eta sei neutroi).

Atsedenean dagoen atomo baten masa erreala daltonetan (Da) adierazi ohi da, masa atomiko bateratuaren unitatea ere deitua (u). Unitate hau honela definitzen da: karbono-12 libre eta neutro baten masaren hamabirena, gutxi gorabehera 1,66 × 10-27 kg[60]. Hidrogeno-1ak (hidrogenoaren isotopo arinena, masa txikieneko nukleoa ere badena) 1,007825 Da-ko pisu atomikoa du[61]. Zenbaki honen balioa masa atomikoa deitzen da. Atomo batek masa atomiko bat du masa-zenbaki unitatearekin biderkatuta, %1eko aldearekin gehienez (adibidez, nitrogeno-14 atomo baten masa 14 Da da gutxi gorabehera), baina zenbaki hori ez da zehazki zenbaki oso bat izango, karbono-12aren kasuan izan ezik (definizioz)[62]. Atomo egonkor astunena beruna-208 da, 207,9766521 Da-ko masarekin[63].

Atomo masiboenak ere arinegiak direnez haiekin zuzenean lan egiteko, kimikariek mol unitatea erabiltzen dute. Edozein elementuren mol batek beti atomo kopuru bera du (gutxi gorabehera 6,022 × 1023). Zenbaki hori aukeratu zen elementu batek 1 u-ko masa atomikoa badu, elementu horren atomo-mol batek gramo baten inguruko masa izan dezan. Masa atomiko bateratuaren unitatearen definizioa dela eta, karbono-12 atomo bakoitzak zehazki 12 Da-ko masa atomikoa du, eta, beraz, karbono-12 atomoen mol batek 0,012 kg-ko pisua du, definizioz.

Karga aldatu

Hurrengo taulan, partikula bakoitzaren ezaugarriak ematen dira: izena, karga eta masa.

Karga Masa
Protoia Positiboa (1,6 × 1019 C) 1,67 × 10−27 kg
Neutroia Neutroa (0 C) 1,67 × 1027 kg
Elektroia Negatiboa (−1,6 × 1019 C) 9,11 × 1031 kg

Protoien karga elektrikoa, positiboa da, elektroiena berriz, negatiboa. Bestalde neutroiak bi karga motak dituztenez, elkar konpentsatzen dira partikula neutroak osatuz. Atomo batean protoi eta elektroi kopurua berdina bada, atomoa neutroa izango da. Aldiz, atomo batek elektroi gehiago edo gutxiago baditu protoiak baino, atomoa kargatua geratuko da. Kargatutako atomoei ioi deritze. Ioien artean bi mota bereizten dira: katioia eta anioia. Elektroiak galtzen dituzten atomoak positiboki kargatuak geratzen dira eta katioi izena hartzen dute. Aldiz, anioiei alderantzizkoa gertatzen zaie, elektroiak irabazten dituztenez, negatiboki kargatuak geratzen dira.

Forma eta tamaina aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Erradio atomiko»

Atomoek ez dute ongi zehaztutako kanpo-mugarik, eta, beraz, haien dimentsioak erradio atomikoaren terminoetan deskribatu ohi dira. Elektroien hodeia nukleotik zabaltzen den distantziaren neurketa bat da[64]. Horrek esan nahi du atomoak forma esferikoa duela, eta hori hutsean edo espazio librean dauden atomoentzat bakarrik betetzen dela. Erradio atomikoak bi nukleoren arteko distantzietatik erator daitezke, bi atomoak lotura kimiko batean elkartuta daudenean. Erradioa aldatu egiten da atomo bat taula periodikoan duen kokapenarekin, lotura kimiko motarekin, inguruko atomo kopuruarekin (koordinazio zenbakia) eta spin bezala ezagutzen den propietate mekaniko kuantiko batekin[65]. Taula periodikoan, atomoaren tamaina handitu egiten da zutabeetan beherantz desplazatzen denean, baina murriztu egiten da errenkadetan zehar desplazatzen denean (ezkerretik eskuinera)[66]. Atomo txikiena helioa da, 32 pikometroko erradioarekin, eta handienetakoa, berriz, zesioa, 225 pm-ko erradioarekin. Honen azalpena da taulako errenkada batean eskumarantz protoi kopurua handitzen dela, eta horrek lotzen ditu estuago bere inguruko elektroiak[67].

Kanpoko indarren mende jartzen denean, hala nola eremu elektrikoen pean, atomo baten forma simetria esferikotik desbidera daiteke. Deformazioa eremuaren magnitudearen eta kanpoko geruzako elektroien orbital motaren araberakoa da, taldeen kontsiderazio teorikoek erakusten duten bezala. Desbideratze esferikoak, adibidez, kristaletan gerta daitezke, non eremu elektriko kristalino handiak ager daitezkeen sarearen simetria txikiko puntuetan[68][69]. Frogatu da deformazio elipsoidal handiak gertatzen direla sufre-ioietarako[70] eta kalkogeno-ioietarako[71], pirita motako konposatuetan.

Dimentsio atomikoak argiaren uhin-luzerak (400-700 nm) baino milaka aldiz txikiagoak dira; beraz, ezin dira mikroskopio optiko batekin bistaratu, baina tunel efektuko mikroskopio batekin atomo indibidualak ikus daitezke. Atomoaren zehaztasuna ikusteko, kontuan hartu giza ile tipiko batek milioi bat karbono-atomo inguru dituela zabaleran[72]. Ur-tanta bakar batek oxigeno-atomoen 2.000 trilioi (2 × 1021) eta hidrogeno-atomoen bikoitza ditu[73]. 2 × 10-4 kg-ko masa duen kilate bakarreko diamante batek 10.000 trilioi (1022) karbono-atomo ditu. Sagar bat Lurraren neurriraino handituko balitz, sagarraren atomoak jatorrizko sagarraren tamainakoak izango lirateke gutxi gorabehera[74].

Honako taulak J. C. Slaterrek 1964an neurtutako erradio kobalenteak ematen ditu, pikometrotan[75].

Taldea
(zutabeak)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
Periodoak
(errenkadak)
1 H
25
He
 
2 Li
145
Be
105
B
85
C
70
N
65
O
60
F
50
Ne
 
3 Na
180
Mg
150
Al
125
Si
110
P
100
S
100
Cl
100
Ar
 
4 K
220
Ca
180
Sc
160
Ti
140
V
135
Cr
140
Mn
140
Fe
140
Co
135
Ni
135
Cu
135
Zn
135
Ga
130
Ge
125
As
115
Se
115
Br
115
Kr
 
5 Rb
235
Sr
200
Y
180
Zr
155
Nb
145
Mo
145
Tc
135
Ru
130
Rh
135
Pd
140
Ag
160
Cd
155
In
155
Sn
145
Sb
145
Te
140
I
140
Xe
 
6 Cs
260
Ba
215
*
 
Lu
175
Hf
155
Ta
145
W
135
Re
135
Os
130
Ir
135
Pt
135
Au
135
Hg
150
Tl
190
Pb
180
Bi
160
Po
190
At
 
Rn
 
7 Fr
 
Ra
215
**
 
Lr
 
Rf
 
Db
 
Sg
 
Bh
 
Hs
 
Mt
 
Ds
 
Rg
 
Cn
 
Nh
 
Fl
 
Mc
 
Lv
 
Ts
 
Og
 
*
 
La
195
Ce
185
Pr
185
Nd
185
Pm
185
Sm
185
Eu
185
Gd
180
Tb
175
Dy
175
Ho
175
Er
175
Tm
175
Yb
175
**
 
Ac
195
Th
180
Pa
180
U
175
Np
175
Pu
175
Am
175
Cm
 
Bk
 
Cf
 
Es
 
Fm
 
Md
 
No
 

Desintegrazio erradioaktiboa aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Desintegrazio erradioaktibo»
 
Diagrama honek Z protoi eta N neutroi dituzten hainbat isotoporen bizi-erdia (T12) zein den erakusten du.

Elementu bakoitzak isotopo bat edo batzuk ditu, desintegrazio erradioaktiboaren eraginpean dauden nukleo ezegonkorrak dituztenak, eta, horren ondorioz, nukleoak partikulak edo erradiazio elektromagnetikoa igortzen ditu. Erradioaktibitatea gerta daiteke nukleo baten erradioa handia denean elkarrekintza bortitzaren erradioarekin alderatuta, zeinak 1 fm inguruko distantzietan baino ez baitu eragiten[76].

Desintegrazio erradioaktiboaren modurik ohikoenak hauek dira[77][78]:

  • Alfa desintegrazioa: prozesu hau nukleoak alfa partikula bat igortzen duenean gertatzen da, bi protoik eta bi neutroik osatzen duten heliozko nukleoa dena. Emisioaren emaitza zenbaki atomiko baxuagoa duen elementu berri bat da.
  • Beta desintegrazioa (eta elektroiak harrapatzea): prozesu horiek elkarrekintza nuklear ahulak erregulatzen ditu, eta neutroi bat protoi bihurtzearen edo protoi bat neutroi bihurtzearen ondorio dira. Neutroitik protoirako trantsizioarekin batera elektroi bat eta antineutrino bat isurtzen dira, eta protoitik neutroira igarotzeak (elektroien harrapaketan izan ezik) positroi bat eta neutrino bat igortzen ditu. Elektroien edo positroien emisioei beta partikulak esaten zaie. Beta desintegrazioak nukleoaren zenbaki atomikoa handitzen edo gutxitzen du. Elektroien atzipena positroien emisioa baino ohikoagoa da, energia gutxiago behar baitu. Desintegrazio mota horretan, nukleoak elektroi bat xurgatzen du, positroi bat isuri beharrean. Prozesu horretan neutrino bat igortzen jarraitzen da eta protoia neutroi bihurtzen da.
  • Gamma desintegrazioa: prozesu hau nukleoaren energia-maila beheragoko egoera batera aldatzearen emaitza da, eta, horren ondorioz, erradiazio elektromagnetikoa igortzen da. Gamma igortzea eragiten duen nukleo baten eszitazio-egoera alfa edo beta partikula bat jaulki ondoren gertatzen da. Horrela, gamma desintegrazioak alfa edo beta desintegrazioarekin jarraitu ohi du.

Desintegrazio erradioaktiboaren beste mota arraroago batzuk neutroien edo protoien eiekzioa edo nukleo bateko nukleoi-multzoak edo beta partikula bat baino gehiago dira. Nukleo kitzikatuei energia modu ezberdin batean galtzea ahalbidetzen dien gamma emisioaren analogo bat barne bihurketa da, beta izpiak ez diren abiadura handiko elektroiak sortzen dituen prozesu bat, ondoren gamma izpiak ez diren energia handiko fotoien ekoizpena. Nukleo handi gutxi batzuek masa aldakorrez eta neutroiz betetako bi zati edo gehiagotan ustiatzen dute, berezko fisio nuklearra izeneko desintegrazioan.

Isotopo erradioaktibo bakoitzak desintegrazio-aldi bereizgarri bat du, semidesintegrazio-periodo edo bizi-erdi deitua, lagin baten erdia desintegratzeko behar den denborak zehazten duena. Desintegrazio esponentzialeko prozesu bat da, eta etengabe murrizten du gainerako isotopoaren proportzioa: % 50, bizi-erdiko. Hots, bi bizi-erdiren ondoren, isotopoaren % 25 baino ez da geratzen, eta horrela hurrenez hurren[76].

Momentu magnetikoa aldatu

Oinarrizko partikulek propietate mekaniko kuantiko intrintsekoa dute, spin bezala ezagutzen dena. Bere masa-zentroaren inguruan biratzen duen objektu baten momentu angeluarraren antzekoa da, baina zentzu hertsian partikula horiek puntualak direla uste da, eta ezin da esan biratzen dutenik. Spina Plancken konstante (ħ) murriztuaren unitateetan neurtzen da, eta elektroiek, protoiek eta neutroiek 12 ħ spin duate, edo "spin-12". Atomo batean, nukleoaren inguruan mugimenduan dauden elektroiek momentu angeluar orbitala dute, spinaz gain; nukleoak berak, berriz, momentu angeluarra du, bere espin nuklearra dela eta[79].

Atomo batek sortutako eremu magnetikoa -bere momentu magnetikoa- momentu angeluarreko forma ezberdinek zehazten dute, biraketan kargatutako objektu batek eremu magnetiko bat sortzen duen bezala, baina kontribuziorik nagusiena elektroien spinetik dator. Elektroiek Pauliren baztertze-printzipioa betetzen dutenez, zeinaren arabera ezin baitira bi elektroi egon egoera kuantiko berean, elektroi lotuak elkarren artean parekatzen dira, bikote bakoitzeko kide batekin spin egoera batean gorantz eta bestea kontrako egoeran, espin batean beherantz. Horrela, spin horiek elkar deuseztatzen dute, elektroi kopuru bikoitia duten atomo batzuetan erabateko dipolar magnetikoa zerora murriztuz[80].

Burdina, kobaltoa eta nikela bezalako elementu ferromagnetikoetan, elektroi kopuru bakoiti batek aparkatu gabeko elektroi bat eta momentu magnetiko global garbi bat sortzen ditu. Inguruko atomoen orbitalak gainjarri egiten dira eta energia gutxiagoko egoera lortzen da, elektroi aparkatu gabeen spinak elkarren artean lerrokatzen direnean, truke-interakzio gisa ezagutzen den prozesu espontaneoa. Atomo ferromagnetikoen momentu magnetikoak lerrokatzen direnean, materialak eremu makroskopiko neurgarria sor dezake. Material paramagnetikoek momentu magnetikoak dituzten atomoak dituzte, eremu magnetikorik ez dagoenean ausazko norabideetan lerrokatzen direnak, baina atomo indibidualen momentu magnetikoak eremu baten aurrean lerrokatzen dira[81].

Atomo baten nukleoak ez du spinik izango neutroi eta protoi zenbaki bikoitiak dituenean, baina zenbaki bakoitien beste kasu batzuetan, nukleoak spina izan dezake. Normalean, spindun nukleoak ausazko norabideetan lerrokatzen dira oreka termikoaren ondorioz, baina zenbait elementuren kasuan (adibidez, xenon-129), spin nuklearreko egoeren proportzio esanguratsu bat polarizatu daiteke norabide berean lerrokatzeko, hiperpolarizazio izeneko baldintza bat. Horrek aplikazio garrantzitsuak ditu erresonantzia magnetiko bidezko irudiak lortzeko[82].

Energia-mailak aldatu

Atomo batean elektroi baten energia potentziala negatiboa da nukleoarekiko distantzia infinitura iristen denean; elektroiaren posizioarekiko mendekotasuna nukleoaren barruko minimora iristen da, distantziaren alderantzizko proportzioan gutxi gorabehera. Eredu kuantiko-mekanikoan, elektroi lotu batek nukleoan zentratutako egoera-multzo bat baino ezin du hartu, eta egoera bakoitza energia-maila espezifiko bati dagokio; ikus Schrödingerren ekuazioa, denborarekiko independentea den azalpen teoriko baterako. Energia maila bat elektroia atomotik desligatzeko behar den energia kantitatearen arabera neur daiteke, eta elektronvolteko unitateetan (eV) ematen da. Elektroi lotu baten egoera energetiko baxuenari funtsezko egoera deitzen zaio, hau da, atsedenean duen egoera; aldiz, elektroia goragoko maila batera igarotzeak kitzikatutako egoera bat sortzen du[83]. Elektroiaren energia n bidez handitzen da, nukleoarekiko distantzia (batez bestekoa) handitzen delako. neergiarekiko mendekotasuna ez dago nukleoaren potentzial elektrostatikoak eraginda, elektroien arteko elkarrekintzak baizik.

Elektroi bat bi egoera ezberdinen artean ibil dadin, adibidez, funtsezko egoeratik lehen egoera kitzikatura, fotoi bat xurgatu edo igorri behar dio maila horietako energia potentzialaren diferentziarekin bat datorren energia bati, Niels Bohren ereduaren arabera, eta hori zehaztasunez kalkula daiteke Schrödingeren ekuazioaren bidez. Elektroiek orbitalen artean salto egiten dute partikulen antzera. Adibidez, fotoi bakar batek elektroien gainean eragiten badu, elektroi batek bakarrik aldatzen du egoera fotoiari erantzunez.

 
Elementu bakoitzaren espektro elektromagnetikoa erakusten duen irudia.

Fotoi baten energia bere maiztasunarekiko proportzionala da, eta, beraz, energia-maila espezifiko horiek banda desberdin gisa agertzen dira espektro elektromagnetikoan[84]. Elementu bakoitzak espektro bereizgarri bat du, karga nuklearraren, elektroiek hartutako orbitalen, elektroien arteko interakzio elektromagnetikoen eta beste faktore batzuen araberakoa izan daitekeena[84].

Energia-espektro jarraitu bat gas edo plasma batetik igarotzen denean, fotoi batzuk atomoek xurgatzen dituzte, elektroiek energia-maila alda dezaten. Beren atomoari lotuta dauden elektroi kitzikatuek energia hori fotoi gisa isurtzen dute berez, ausazko norabide batean bidaiatuz, eta, horrela, energia maila baxuagoetara itzultzen dira. Horrela, atomoek energia-irteeran xurgapen-banda ilun batzuk osatzen dituzten iragazki gisa jokatzen dute. (Atomoak hondoaren espektro jarraitua barne hartzen ez duen ikuspuntu batetik begiratzen dituen behatzaile batek atomoek igorritako fotoien emisio-lerro batzuk ikusiko ditu horien ordez). Espektro-lerro atomikoen intentsitatearen eta zabaleraren neurketa espektroskopikoek substantzia baten konposizioa eta propietate fisikoak zehaztea ahalbidetzen dute[85].

Espektro lerroen azterketa zehatz batek erakusten du batzuek egitura finaren bikoizketa erakusten dutela. Spin-orbita gainjartzeagatik gertatzen da hori, spinaren eta elektroi kanpokoenaren mugimenduaren arteko elkarreragina baita[86]. Atomo bat kanpoko eremu magnetiko batean dagoenean, espektro lerroak hiru osagai edo gehiagotan banatzen dira, Zeeman efektua izeneko fenomenoa. Eremu magnetikoak atomoaren eta bere elektroien momentu magnetikoarekin duen elkarreraginaren ondorio da hori. Atomo batzuek energia maila bereko elektroi konfigurazio ugari izan ditzakete, espektro lerro bakar bat bezala agertzen direnak. Eremu magnetikoak atomoarekin duen elkarreraginak konfigurazio elektroniko horiek energia-maila apur bat desberdinetara lekualdatzen ditu, espektro-lerro ugari sortuz. Kanpoko eremu elektriko bat egoteak espektro-lerroen banaketa eta desplazamendu konparagarriak eragin ditzake elektroien energia-mailak aldatzean, Stark efektua izeneko fenomenoa[87].

Elektroi lotu bat kitzikatuta badago, energia egokiarekin elkar-eragiten duen fotoi batek energia maila baliokidea duen fotoi baten emisio estimulatua eragin dezake. Hori gertatzeko, elektroia energia egoera baxuagora erori behar da, elkar-eragiten duen fotoiaren energiaren adinako energia diferentzia duena. Jarraian, igorritako fotoia eta elkar-eragiten duen fotoia paraleloan desplazatzen dira, bat datozen faseekin. Hau da, bi fotoien uhin-patroiak sinkronizatuta daude. Propietate fisiko hori laserrak egiteko erabiltzen da, maiztasun-banda estu batean argi-energiaren sorta koherente bat jaulki dezaketenak[88].

Balentzia eta loturak aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Balentzia» eta «Lotura kimiko»

Balentzia elementu baten konbinazio-ahalmena da. Beste atomo edo talde batzuekin osa dezakeen lotura kopuruaren araberakoa da[89]. Atomo batek bere egoera ez-konbinatuan duen elektroi-geruzarik kanpokoenari balentzia-geruza esaten zaio, eta geruza horretako elektroiei balentzia-elektroiak esaten zaie. Balentzia-elektroi kopuruak beste atomo batzuekiko lotura-portaera zehazten du. Atomoek kimikoki erreakzionatzeko joera dute, kanpoko balentzia-geruzak betetzeko (edo husteko)[90]. Adibidez, atomoen arteko elektroi bakar baten transferentzia hurbilketa erabilgarria da elektroi bat baino gehiago duten atomoen eta bilgarri bete bat izateko elektroi bat falta zaien beste batzuen arteko loturetarako, sodio kloruro konposatuan eta beste gatz ioniko kimiko batzuetan gertatzen den bezala. Elementu askok balio desberdinak dituzte, edo konposatu desberdinetan elektroien zenbaki desberdinak partekatzeko joerak. Horrela, elementu horien arteko lotura kimikoak elektroiak trukatzeko modu asko hartzen ditu, elektroien transferentzia soilak baino gehiago direnak. Adibide batzuk karbono-elementua eta konposatu organikoak dira[91].

Elementu kimikoak propietate kimiko errepikariak erakusteko jartzen den taula periodiko batean agertzen dira askotan, eta balentzia-elektroi kopuru bera duten elementuek taularen zutabe berean lerrokatzen den talde bat osatzen dute. (Lerro horizontalak elektroien azal kuantiko bat betetzeari dagozkio). Taularen eskuineko muturrean dauden elementuek elektroiz beteta dute kanpoko geruza, eta, ondorioz, kimikoki bizigabeak diren elementuak sortzen dira, gas noble gisa ezagutzen direnak[92][93].

Egoerak aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Materiaren egoera» eta «Fase (termodinamika)»
 
Bose-Einsteinen kondentsatu baten formazioa.

Atomo kopuruak materiaren egoera desberdinetan daude, eta egoera horiek baldintza fisikoen araberakoak dira, hala nola tenperatura eta presioa. Baldintzak aldatuz gero, materialak solidoen, likidoen, gasen eta plasmen artean ibil daitezke[94]. Egoera beraren barruan, material bat hainbat alotropotan ere egon daiteke. Adibide bat karbono solidoa da, grafito edo diamante gisa existitu daitekeena[95]. Badaude, halaber, gas-alotropo batzuk, hala nola dioxigeno eta ozonoa.

Zero absolututik hurbil dauden tenperaturetan, atomoek Bose-Einsteinen kondentsatu bat osa dezakete, eta une horretan mekanika kuantikoaren efektuak, normalean eskala atomikoan soilik behatzen direnak, eskala makroskopikoan agertzen dira[96][97]. Orduan, atomo superhoztuen multzo horrek super atomo bakar gisa jokatzen du, eta horrek portaera mekaniko kuantikoaren funtsezko egiaztapenak ahalbide ditzake[98].

Identifikazioa aldatu

 
Tunel efektuko mikroskopia bidez egindako irudia, urre-100 atomozko gainazal hori osatzen duten atomo indibidualak erakusten dituena. Gainazaleko atomoak egitura kristalinotik desbideratzen dira eta zabalerako atomo batzuen zutabeetan jartzen dira, haien artean zuloak dituztela.

Atomoak ikusteko txikiegiak diren arren, tunel efektuko mikroskopioa (STM) bezalako gailuek solidoen gainazalean bistaratzeko aukera ematen dute. Mikroskopioak tunel-efektuaren fenomenoa erabiltzen du, partikulei ikuspegi klasikotik gaindiezina izango litzatekeen hesi bat zeharkatzea ahalbidetzen diena. Elektroiek bi elektrodo polarizaturen arteko hutsunea zeharkatzen dute, esponentzialki bereiztearen mende dagoen tunel korronte bat sortuz. Elektrodoetako bat punta zorrotz bat da, idealki atomo bakar batean amaitzen dena. Gainazalaren miaketaren puntu bakoitzean, puntaren altuera egokitu egiten da tunelaren korrontea balio jakin batean mantentzeko. Punta lurrazalerantz eta azaletik mugitzen den neurria altueraren profila dela interpretatzen da. Alborapen baxu baterako, mikroskopioak elektroien orbitalen irudiak lortzen ditu, estuki paketatutako energia-mailen bidez: egoera elektronikoen dentsitate-maila Fermiren mailatik gertu[99][100]. Tartean dauden distantziak direla eta, bi elektrodoek oso egonkorrak izan behar dute; orduan bakarrik ikus daitezke atomo indibidualei dagozkien aldizkakotasunak. Metodoa, berez, ez da kimikoki espezifikoa, eta ezin ditu identifikatu gainazalean dauden espezie atomikoak.

Atomoak erraz identifika daitezke masaren arabera. Atomo bat ionizatzen bada bere elektroietako bat kenduz, eremu magnetiko batetik igarotzean bere ibilbidea okertu egingo da. Mugimenduan dagoen ioi baten ibilbidea eremu magnetikoak desbideratzen duen erradioa atomoaren masak zehazten du. Masen espektrometroak printzipio hori erabiltzen du ioien masa-karga erlazioa neurtzeko. Lagin batek hainbat isotopo baditu, masen espektrometroak isotopo bakoitzaren proportzioa zehaztu dezake laginean, ioi-sorten intentsitatea neurtuz. Atomoak lurruntzeko tekniken artean daude induktiboki akoplatutako plasma bidezko emisio atomikoaren espektroskopia eta induktiboki akoplatutako plasma bidezko masen espektrometria. Horiek plasma bat erabiltzen dute laginak lurruntzeko, analizatzeko[101].

Zunda atomikoaren tomografoak bereizmen subnanometrikoa du 3-Dn, eta atomo indibidualak identifikatu ditzake kimikoki, hegaldi-denboraren masen espektrometriaren bidez[102].

Elektroiak igortzeko teknikak, hala nola X izpien fotoelektroien espektroskopia (XPS) eta Auger elektroien espektroskopia (AES), nukleoko elektroien lotura-energiak neurtzen dituztenak, lagin batean modu ez-suntsitzailean dauden espezie atomikoak identifikatzeko erabiltzen dira. Ikuspegi egokiarekin, bi metodoak eremu bateko espezifikoak egin daitezke. Mota honetako beste metodo bat elektroien energia-galeraren espektroskopia da (EELS), transmisioko mikroskopio elektroniko baten barruan elektroi-sorta baten energia-galera neurtzen duena lagin baten zati batekin elkar-eragiten duenean.

Eszitatutako egoeren espektroak urruneko izarren konposizio atomikoa aztertzeko erabil daitezke. Izarren behatutako argian dauden uhin-luzera espezifikoak banandu egin daitezke eta gas-atomo libreetan kuantizatutako trantsizioekin erlazionatu. Kolore horiek elementu bera duen gasa deskargatzeko lanpara bat erabiliz erreproduzitu daitezke[103]. Honela, helioa Eguzkiaren espektroan aurkitu zen Lurrean aurkitu baino 23 urte lehenago[104].

Jatorria eta gaur egungo egoera aldatu

Materia barionikoa unibertso behagarriaren guztizko dentsitate energetikoaren % 4 inguru da, 0,25 partikula/m3-ko batez besteko dentsitatearekin (gehienak protoiak eta elektroiak)[105]. Esne Bidea bezalako galaxia baten barruan, partikulen kontzentrazioa askoz handiagoa da, izarrarteko ingurunean (ISM) materia-dentsitatea 105 eta 109 atomo/m3 artekoa baita[106]. Uste da Eguzkia Burbuila Lokalaren barruan dagoela, eta, beraz, eguzki-inguruneko dentsitatea 103 atomo/m3 ingurukoa baino ez da[107]. Izarrak ISMko hodei trinkoetatik abiatuta sortzen dira, eta izarren eboluzio-prozesuek ISMa etengabe aberasten dute hidrogenoa eta helioa baino elementu masiboagoekin.

Esne Bidearen materia barionikoaren % 95 izarren barruan kontzentratzen da, eta bertan baldintzak kaltegarriak dira materia atomikoarentzat. Masa barioniko osoa galaxiaren masaren % 10 inguru da[108]; gainerako masa materia ilun ezezaguna da. Izarren barruko tenperatura altuaren ondorioz, "atomo" gehienak erabat ionizatuta daude, hau da, elektroi guztiak nukleoetatik bereizten ditu. Izar-hondarretan, azaleko geruzetan izan ezik, presio handi batek ezinezkoa egiten du elektroien bilgarriak sortzea.

Formazioa aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Nukleogenesi» eta «Izarren nukleosintesi»
 
Elementu bakoitzaren ehunekoaren jatorria.

Uste da elektroiak Unibertsoan existitzen direla Big Bangaren lehen etapetatik. Nukleo atomikoak nukleosintesi-erreakzioetan sortzen dira. Unibertsoaren lehenengo hiru minututan, Big Bangeko nukleosintesiak Unibertsoko helio, litio eta deuterio gehiena sortu zuen, eta agian berilioaren eta boroaren zati bat.

Atomoen nonahikotasuna eta egonkortasuna lotura-energiaren mende daude, eta horrek esan nahi du atomo batek nukleoz eta elektroiz lotutako sistema batek baino energia txikiagoa duela. Tenperatura ionizazio-potentziala baino askoz handiagoa denean, materia plasma, positiboki kargatutako ioi-gas (beharbada, nukleo biluziak) eta elektroi moduan existitzen da. Tenperatura ionizazio-potentzialetik behera jaisten denean, atomoak estatistikoki aldeko bihurtzen dira. Atomoak (elektroi lotuekin) kargatutako partikulak menderatzera pasa ziren Big Banga baino 380.000 urte geroago, birkonbinazioa deritzon garai bat, hedatzen ari zen unibertsoa elektroiek nukleoekin bat egitea ahalbidetzeko adina hoztu zenean.

Big Bangetik, zeinek karbonorik eta elementu astunagorik sortu ez baitu, nukleo atomikoak konbinatu egin dira izarretan fusio nuklearreko prozesuaren bidez helio gehiago sortzeko eta (alfa hirukoitz prozesuaren bidez) karbonotik burdinarainoko elementuen sekuentzia sortzeko; ikus izar-nukleosintesia xehetasun gehiagorako.

Litio-6 bezalako isotopoak, berilioa eta boroa espalazio bidez sortzen dira espazioan izpi kosmikoen bidez. Hori gertatzen da energia handiko protoi batek nukleo atomiko baten aurka talka egiten duenean, nukleoi kopuru handi baten eiekzioa eraginez.

Burdina baino elementu astunagoak supernobetan eta neutroi-izarretan gertatu ziren, r prozesuaren bidez talka eginez, eta AGB izarretan, s prozesuaren bidez, eta horrek esan nahi du neutroiak nukleo atomikoen bidez harrapatu behar direla. Beruna bezalako elementuak, neurri handi batean, elementu astunagoen desintegrazio erradioaktiboaren ondorioz sortu ziren.

Lurreko atomoen jatorria aldatu

Lurra osatzen duten atomo gehienak eta bertan dauden izaki bizidun guztienak Eguzki Sistema eratzeko hodei molekular batetik kolapsatu zen nebulosan zeuden gaur egun. Gainerakoa desintegrazio erradioaktiboaren emaitza da, eta bere proportzio erlatiboa datazio erradiometrikoaren bidez Lurraren adina zehazteko erabil daiteke[109][110]. Lurrazaleko helio gehiena (gas-putzuetako helioaren % 99 inguru, helio-3 gutxiago duela frogatzen duen bezala) alfa desintegrazioaren emaitza da[111].

Lurrean badira hasieran agertzen ez ziren traza atomo batzuk (hau da, ez dira "funtsezkoak"), eta ez dira desintegrazio erradiaktiboaren ondorio. Karbono-14a etengabe sortzen dute izpi kosmikoek atmosferan. Lurraren atomo batzuk artifizialki sortu dira nahita edo erreaktore nuklearren edo leherketen azpiproduktu gisa[112][113]. Elementu transuranikoetatik -92tik gorako zenbaki atomikoa dutenak- plutonioa eta neptunioa bakarrik daude modu naturalean Lurrean[114][115]. Elementu transuranikoek Lurraren gaur egungo adina baino bizitza erradioaktibo laburragoak dituzte, eta, beraz, elementu horien kopuru identifikagarriak aspaldi jaitsi dira, hauts kosmikoak utzitako plutonio-244 hondakinak izan ezik. Plutonio eta neptuniozko mea naturalak uranio-mineralean neutroiak harrapatuz sortzen dira[116].

Lurrak 1,33 × 1050 atomo inguru ditu[117]. Argona, neona eta helioa bezalako gas nobleen atomo independenteen kopuru txiki bat dagoen arren, atmosferaren % 99 molekula moduan lotuta dago, karbono dioxidoa eta oxigenoa eta nitrogeno diatomikoa kasu. Lurraren azalean, atomoen gehiengo handi bat konbinatzen da hainbat konposatu osatzeko, hala nola ura, gatza, silikatoak eta oxidoak. Atomoak molekula diskretuak ez diren materialak sortzeko ere konbina daitezke, hala nola kristalak eta metal likidoak edo solidoak[118][119]. Materia atomiko honek materia molekularrari lotutako eskala txikian etendako ordena mota partikularrik ez duten sareko konponketak osatzen ditu[120].

Forma arraroak eta teorikoak aldatu

Elementu super-astunak aldatu

Jakina da 82 (beruna) baino zenbaki atomiko handiagoak dituzten nukleido guztiak erradioaktiboak direla. 92 baino kopuru atomiko handiagoa duen nukleidorik (uranioa) ez da existitzen Lurrean funtsezko nukleo gisa, eta elementu astunenek batez besteko bizitza laburragoak izaten dituzte. Hala ere, baliteke "egonkortasun-uharte" bat egotea[121], 110 eta 114 arteko zenbaki atomikoak dituzten elementu superastunen isotopo luze samarrak hartzen dituena[122]. Uharteko nukleido egonkorrenaren batez besteko bizitzari buruzko iragarpenak minutu eta milioika urte artekoak dira[123]. Nolanahi ere, elementu super-astunak (Z > 104 dutenak) ez lirateke existituko, Coulomben gaitzespen gero eta handiagoaren ondorioz (fisio espontaneoa eragiten du, bizitza ertain gero eta laburragoekin), inolako efektu egonkortzailerik ez dagoelako[124].

Materia exotikoa aldatu

Materia-partikula bakoitzari antimateria-partikula bat dagokio, kontrako karga elektrikoarekin. Positroia positiboki kargatutako antielektroia da, eta antiprotoia, berriz, negatiboki kargatutako protoiaren baliokidea. Materia-partikula bat eta antimateriari dagokiona aurkitzen direnean, elkar suntsitzen dute. Horregatik, materiaren partikula kopuruaren eta antimateriaren arteko desorekarekin batera, azken horiek urriak dira unibertsoan. Desoreka honen lehen kausak oraindik ez dira erabat ulertzen, nahiz eta bariogenesiaren teoriek azalpen bat eman lezaketen. Horregatik, naturan ez da aurkitu antimateria-atomorik[125]. 1996an, hidrogeno atomoaren (antihidrogenoa) antimateria homologoa sintetizatu zen Genevako CERN laborategian[126].

Beste atomo exotiko batzuk sortu dira, protoi, neutroi edo elektroietako baten ordez karga bera duten beste partikula batzuk jarriz. Adibidez, elektroi bat muoi masiboago batekin ordezka daiteke, atomo muoniko bat eratuz. Atomo mota hauek fisikaren oinarrizko iragarpenak probatzeko erabil daitezke[127].

Oharrak aldatu

  1. Burdin (II) oxidoaren formula ohikoa   da, baina azalpena hobeto ulertzeko,   agertzen da hemen.

Erreferentziak aldatu

  1. Gurrutxaga, Antton. «atomo» Zientzia eta Teknologien Hiztegi Entziklopedikoa (Elhuyar Fundazioa) (Noiz kontsultatua: 2019-01-30).
  2. Kanada; Sankara Misra; Chandrakanta Tarakalankara; Jayanarayana Tarkapanchanana. (1923). The Vaisesika sutras of Kanada. Translated by Nandalal Sinha. Allahabad Panini Office (Noiz kontsultatua: 2023-03-04).
  3. Pullman, Bernard. (2001). The atom in the history of human thought. (1st Oxford University Press pbk. argitaraldia) Oxford University Press ISBN 0-19-515040-6. PMC 48236844. (Noiz kontsultatua: 2023-03-04).
  4. a b Melsen, A. G. M. van. (2004). From atomos to atom : the history of the concept atom. Dover Publications ISBN 0-486-49584-1. PMC 54758815. (Noiz kontsultatua: 2023-03-04).
  5. Pullman, Bernard. (1998). The atom in the history of human thought. Oxford University Press ISBN 0-19-511447-7. PMC 37499918. (Noiz kontsultatua: 2023-03-04).
  6. Petrucci, Ralph H.. (2002). General chemistry : principles and modern applications.. (8th ed.. argitaraldia) Prentice Hall ISBN 0-13-014329-4. PMC 46872308. (Noiz kontsultatua: 2023-03-04).
  7. a b Dalton, John. (1808). «A new system of chemical philosophy v. 2; pt. 1» library.si.edu (Noiz kontsultatua: 2023-03-04).
  8. Millington, J. P.. (1906). John Dalton. (Noiz kontsultatua: 2023-03-04).
  9. Modern introductory physics. (2nd ed. argitaraldia) Springer 2010 ISBN 978-0-387-79080-0. PMC 676697607. (Noiz kontsultatua: 2023-03-04).
  10. (Alemanez) Einstein, A.. (1905). «Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen» Annalen der Physik 322 (8): 549–560.  doi:10.1002/andp.19053220806. (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
  11. (Ingelesez) «The Nobel Prize in Physics 1926» NobelPrize.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
  12. (Ingelesez) Corporation, Bonnier. (1901-08). Popular Science. Bonnier Corporation (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
  13. (Ingelesez) Williams, Matt. (2016-01-19). «What Is The Plum Pudding Atomic Model?» Universe Today (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
  14. (Ingelesez) Hon, Giora; Goldstein, Bernard R.. (2013-09). «J. J. Thomson's plum-pudding atomic model: The making of a scientific myth: J. J. Thomson's plum-pudding atomic model: The making of a scientific myth» Annalen der Physik 525 (8-9): A129–A133.  doi:10.1002/andp.201300732. (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
  15. (Ingelesez) «Discovery of the electron and nucleus (article)» Khan Academy (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
  16. a b Heilbron, J. L.. Ernest Rutherford : And the Explosion of Atoms (Oxford portraits in science).. Great Neck Publishing ISBN 978-1-280-56415-4. PMC 942664916. (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
  17. «Frederick Soddy - Biography» web.archive.org 2008-04-09 (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
  18. (Ingelesez) «Bakerian Lecture :—Rays of positive electricity» Proceedings of the Royal Society of London. Series A, Containing Papers of a Mathematical and Physical Character 89 (607): 1–20. 1913-08  doi:10.1098/rspa.1913.0057. ISSN 0950-1207. (Noiz kontsultatua: 2023-03-05).
  19. (Ingelesez) «The Nobel Prize in Physics 1922» NobelPrize.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  20. Pais, Abraham. (1986). Inward bound : of matter and forces in the physical world. ISBN 0-19-851971-0. PMC 12581763. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  21. (Ingelesez) Lewis, Gilbert N.. (1916-04). «THE ATOM AND THE MOLECULE.» Journal of the American Chemical Society 38 (4): 762–785.  doi:10.1021/ja02261a002. ISSN 0002-7863. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  22. Scerri, Eric R.. (2007). The periodic table : its story and its significance. Oxford University Press ISBN 978-0-19-534567-4. PMC 122340314. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  23. (Ingelesez) Langmuir, Irving. (1919-06). «THE ARRANGEMENT OF ELECTRONS IN ATOMS AND MOLECULES.» Journal of the American Chemical Society 41 (6): 868–934.  doi:10.1021/ja02227a002. ISSN 0002-7863. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  24. (Ingelesez) Scully, Marlan O.; Lamb, Willis E.; Barut, Asim. (1987-06-01). «On the theory of the Stern-Gerlach apparatus» Foundations of Physics 17 (6): 575–583.  doi:10.1007/BF01882788. ISSN 1572-9516. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  25. McEvoy, J. P.. (2004). Introducing quantum theory. Icon/Totem Books ISBN 1-84046-577-8. PMC 56619488. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  26. What is the Heisenberg Uncertainty Principle? - Chad Orzel. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  27. «Development of Quantum Mechanics» web.archive.org 2007-12-25 (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  28. «The Hydrogen Atom» www.mathpages.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  29. Aston, F.W.. (1920-04-01). «XLIV. The constitution of atmospheric neon» The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science 39 (232): 449–455.  doi:10.1080/14786440408636058. ISSN 1941-5982. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  30. (Ingelesez) «The Nobel Prize in Physics 1935» NobelPrize.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  31. Bowden, Mary Ellen. (1997). Chemical achievers : the human face of the chemical sciences. Chemical Heritage Foundation ISBN 0-941901-13-0. PMC 36292941. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  32. (Ingelesez) «Otto Hahn, Lise Meitner, and Fritz Strassmann» Science History Institute 2016-06-01 (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  33. (Ingelesez) Meitner, Lise; Frisch, O. R.. (1939-02). «Disintegration of Uranium by Neutrons: a New Type of Nuclear Reaction» Nature 143 (3615): 239–240.  doi:10.1038/143239a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  34. «Lise Meitner» web.archive.org 2011-07-19 (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  35. Crawford, Elisabeth; Sime, Ruth Lewin; Walker, Mark. (1997-09-01). «A Nobel Tale of Postwar Injustice» Physics Today 50 (9): 26–32.  doi:10.1063/1.881933. ISSN 0031-9228. (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  36. (Ingelesez) «The Nobel Prize in Physics 1990» NobelPrize.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  37. Demtröder, W.. (2006). Atoms, molecules and photons : an introduction to atomic-, molecular-, and quantum-physics. Springer ISBN 978-3-540-32346-4. PMC 262692011. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  38. Woan, Graham. (2000). The Cambridge handbook of physics formulas. (2003 edition. argitaraldia) Cambridge University Press ISBN 978-0-511-07746-3. PMC 772459008. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  39. Astronomy encyclopedia. (Fully rev. and expanded ed. argitaraldia) Oxford University Press 2002 ISBN 0-19-521833-7. PMC 51722919. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  40. «The Particle Adventure» particleadventure.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  41. «elementary particles» abyss.uoregon.edu (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  42. Jevremovic, Tatjana. (2005). Nuclear principles in engineering. Springer ISBN 0-387-23284-2. PMC 74826957. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  43. (Ingelesez) «Radioactive Decay» Teaching Quantitative Literacy (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  44. «Nuclear Fusion and Fission» web.archive.org 2002-12-01 (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  45. «Overcoming the Coulomb Barrier» burro.cwru.edu (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  46. (Ingelesez) Basics of Nuclear Physics and Fission - Institute for Energy and Environmental Research. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  47. Shultis, J. Kenneth. (2002). Fundamentals of nuclear science and engineering. Marcel Dekker ISBN 0-8247-0834-2. PMC 49936213. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  48. Fewell, M. P.. (1995-07-01). «The atomic nuclide with the highest mean binding energy» American Journal of Physics 63 (7): 653–658.  doi:10.1119/1.17828. ISSN 0002-9505. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  49. (Ingelesez) Mulliken, Robert S.. (1967-07-07). «Spectroscopy, Molecular Orbitals, and Chemical Bonding» Science 157 (3784): 13–24.  doi:10.1126/science.157.3784.13. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  50. «The Quantum Atom» web.archive.org 2006-12-07 (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  51. «Atomic Orbitals» www.orbitals.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  52. «Lecture 8: The Hydrogen Atom» web.archive.org 2012-02-22 (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  53. Bell, R. E.; Elliott, L. G.. (1950-07-15). «Gamma-Rays from the Reaction ${\mathrm{H}}^{1}(n,\ensuremath{\gamma}){D}^{2}$ and the Binding Energy of the Deuteron» Physical Review 79 (2): 282–285.  doi:10.1103/PhysRev.79.282. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  54. Smirnov, B. M.. (2003). Physics of atoms and ions. Springer ISBN 0-387-21730-4. PMC 56068595. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  55. (Ingelesez) Weiss, Rick. (2006-10-17). Scientists Announce Creation of Atomic Element, the Heaviest Yet. ISSN 0190-8286. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  56. Sills, Alan D.. (2003). Earth science the easy way. Barron's ISBN 0-7641-2146-4. PMC 51543743. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  57. «Radioactives Missing From The Earth» www.don-lindsay-archive.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  58. «Catalogue» nucleus.iaea.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  59. Krane, Kenneth S.. (1988). Introductory nuclear physics. Wiley ISBN 0-471-80553-X. PMC 15628946. (Noiz kontsultatua: 2023-03-09).
  60. Quantities, units, and symbols in physical chemistry. (2nd ed. argitaraldia) Blackwell Scientific Publications 1993 ISBN 0-632-03583-8. PMC 27011505. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  61. «Mass and Nuclide Stability» web.archive.org 2007-08-30 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  62. «Atomic Weights and Isotopic Compositions for All Elements» physics.nist.gov (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  63. Audi, G.; Wapstra, A. H.; Thibault, C.. (2003-12-01). «The AME2003 atomic mass evaluation . (II). Tables, graphs and references» Nuclear Physics A 729: 337–676.  doi:10.1016/j.nuclphysa.2003.11.003. ISSN 0375-9474. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  64. (Ingelesez) Ghosh, Dulal C.; Biswas, Raka. (2002-02). «Theoretical Calculation of Absolute Radii of Atoms and Ions. Part 1. The Atomic Radii» International Journal of Molecular Sciences 3 (2): 87–113.  doi:10.3390/i3020087. ISSN 1422-0067. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  65. Shannon, R. D.. (1976-09-01). «Revised effective ionic radii and systematic studies of interatomic distances in halides and chalcogenides» Acta Crystallographica Section A 32: 751–767.  doi:10.1107/S0567739476001551. ISSN 0108-7673. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  66. «Diameter of an Atom» web.archive.org 2007-11-04 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  67. Zumdahl, Steven S.. (2004). Introductory chemistry : a foundation. (5th ed. argitaraldia) Houghton Mifflin ISBN 0-618-30499-1. PMC 807321010. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  68. (Alemanez) Bethe, H.. (1929). «Termaufspaltung in Kristallen» Annalen der Physik 395 (2): 133–208.  doi:10.1002/andp.19293950202. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  69. (Ingelesez) Birkholz, Mario. (1995-09-01). «Crystal-field induced dipoles in heteropolar crystals I: Concept» Zeitschrift für Physik B Condensed Matter 96 (3): 325–332.  doi:10.1007/BF01313054. ISSN 1431-584X. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  70. (Ingelesez) Birkholz, M.; Rudert, R.. (2008-09). «Interatomic distances in pyrite-structure disulfides - a case for ellipsoidal modeling of sulfur ions» physica status solidi (b) 245 (9): 1858–1864.  doi:10.1002/pssb.200879532. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  71. (Ingelesez) Birkholz, Mario. (2014-09). «Modeling the Shape of Ions in Pyrite-Type Crystals» Crystals 4 (3): 390–403.  doi:10.3390/cryst4030390. ISSN 2073-4352. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  72. «Small Miracles « Terra Magazine» web.archive.org 2011-05-21 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  73. Padilla, Michael J.. (2002). Chemical building blocks. Prentice Hall ISBN 0-13-054091-9. PMC 48010875. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  74. «The Feynman Lectures on Physics Vol. I Ch. 1: Atoms in Motion» www.feynmanlectures.caltech.edu (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  75. Slater, J. C.. (1964-11-01). «Atomic Radii in Crystals» Journal of Chemical Physics 41: 3199–3204.  doi:10.1063/1.1725697. ISSN 0021-9606. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  76. a b «Radioactivity, Radioactive Decay» www.splung.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  77. Handbook of radioactivity analysis. (2nd ed. argitaraldia) Academic Press 2003 ISBN 0-12-436603-1. PMC 54817342. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  78. «Decay Mode Table» web.archive.org 2006-09-29 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  79. «CHAPTER-3» web.archive.org 2007-02-03 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  80. «Magnetic Properties» web.archive.org 2007-04-29 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  81. «4.0 Quantum Chemistry» web.archive.org 2011-06-29 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  82. Wiley encyclopedia of electrical and electronics engineering. John Wiley 1999 ISBN 0-471-13946-7. PMC 39961750. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  83. «2.2.2 Energy levels» web.archive.org 2005-01-15 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  84. a b Fowles, Grant R.. (1989). Introduction to modern optics. (2nd ed., Dover ed. argitaraldia) Dover Publications ISBN 0-486-65957-7. PMC 18834711. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  85. «Atomic Emission Spectra - the Origin of Spectral Lines» web.archive.org 2006-02-28 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  86. «Introduction» farside.ph.utexas.edu (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  87. Beyer, H. F.. (2003). Introduction to the physics of highly charged ions. IOP Pub ISBN 0-585-48584-4. PMC 53967601. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  88. «Coherence in Stimulated Emission» web.archive.org 2008-01-12 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  89. Chemistry (IUPAC), The International Union of Pure and Applied. «IUPAC - valence (V06588)» goldbook.iupac.org  doi:10.1351/goldbook.v06588. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  90. «Table of Contents» web.archive.org 2007-10-29 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  91. «covalent bonding - single bonds» www.chemguide.co.uk (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  92. «A Periodic Table of the Elements at Los Alamos National Laboratory» web.archive.org 2008-01-10 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  93. «C&EN: IT'S ELEMENTAL: THE PERIODIC TABLE - INTRODUCTION» web.archive.org 2011-04-06 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  94. Goodstein, David L.. (1975). States of matter. Prentice-Hall ISBN 0-13-843557-X. PMC 1348695. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  95. Brazhkin, Vadim V.. (2006). «Physics-Uspekhi. Links for 10.1070/PU2006v049n07ABEH006013» Physics-Uspekhi 49 (7): 719.  doi:10.1070/pu2006v049n07abeh006013. ISSN 1063-7869. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  96. Myers, Richard L.. (2003). The basics of chemistry. Greenwood Press ISBN 0-313-05818-0. PMC 70158101. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  97. (Ingelesez) «Bose-Einstein Condensate: A New Form of Matter» NIST 2001-10-09 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  98. «Condensed Matter: Super Atoms from Bose-Einstein Condensation» web.archive.org 2007-08-29 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  99. (Ingelesez) «Scanning Tunneling Microscope» NIST 2009-07-13 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  100. (Ingelesez) «The Nobel Prize in Physics 1986» NobelPrize.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  101. (Ingelesez) Jakubowski, Norbert; Moens, Luc; Vanhaecke, Frank. (1998-11-28). «Sector field mass spectrometers in ICP-MS» Spectrochimica Acta Part B: Atomic Spectroscopy 53 (13): 1739–1763.  doi:10.1016/S0584-8547(98)00222-5. ISSN 0584-8547. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  102. Müller, Erwin W.; Panitz, John A.; McLane, S. Brooks. (1968-01-01). «The Atom-Probe Field Ion Microscope» Review of Scientific Instruments 39: 83–86.  doi:10.1063/1.1683116. ISSN 0034-6748. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  103. «Science» imagine.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  104. «WebElements Periodic Table » Helium » the essentials» www.webelements.com (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  105. «WMAP Cosmology 101: Matter in the Universe» map.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  106. Choppin, Gregory R.. (2002). Radiochemistry and nuclear chemistry. (3rd ed. argitaraldia) Butterworth-Heinemann ISBN 978-0-08-051566-3. PMC 182729523. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  107. (Ingelesez) Davidsen, Arthur F.. (1993-01-15). «Far-Ultraviolet Astronomy on the Astro-1 Space Shuttle Mission» Science 259 (5093): 327–334.  doi:10.1126/science.259.5093.327. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  108. Lequeux, James. (2005). The interstellar medium. Springer ISBN 3-540-21326-0. PMC 62708393. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  109. (Ingelesez) Atom. 2023-03-09 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  110. Dalrymple, G. Brent. (2001-01). «The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved» Geological Society, London, Special Publications 190 (1): 205–221.  doi:10.1144/gsl.sp.2001.190.01.14. ISSN 0305-8719. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  111. «Helium Fundamentals» www.mantleplumes.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  112. «Elements 116 and 118 Discovered at Berkeley Lab» web.archive.org 2008-01-09 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  113. Diamond, H.; Fields, P. R.; Stevens, C. S.; Studier, M. H.; Fried, S. M.; Inghram, M. G.; Hess, D. C.; Pyle, G. L. et al.. (1960-09-15). «Heavy Isotope Abundances in Mike Thermonuclear Device» Physical Review 119 (6): 2000–2004.  doi:10.1103/PhysRev.119.2000. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  114. (Ingelesez) «Do transuranic elements such as plutonium ever occur naturally?» Scientific American (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  115. (Ingelesez) Keller, C.. (Mon Oct 01 00:00:00 EDT 1973). «Natural occurrence of lanthanides, actinides, and superheavy elements» Chem. Ztg., v. 97, no. 10, pp. 522-530 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  116. «Oklo Fossil Reactors» web.archive.org 2007-12-18 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  117. «Questions and Answers - How many atoms are there in the world?» education.jlab.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  118. «The FUNDAMENTALS OF PHYSICAL GEOGRAPHY» www.physicalgeography.net (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  119. (Ingelesez) Anderson, Don L.. (2002-10-29). «The inner inner core of Earth» Proceedings of the National Academy of Sciences 99 (22): 13966–13968.  doi:10.1073/pnas.232565899. ISSN 0027-8424. PMID 12391308. PMC PMC137819. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  120. Pauling, Linus. (1960). The nature of the chemical bond and the structure of molecules and crystals : an introduction to modern structural chemistry. (Third edition. argitaraldia) ISBN 0-8014-0333-2. PMC 545520. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  121. «Second postcard from the island of stability - CERN Courier» web.archive.org 2008-02-03 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  122. Karpov, A. V.; Zagrebaev, V. I.; Martinez Palenzuela, Y.; Felipe Ruiz, L.; Greiner, Walter. (2012-02-01). «Decay properties and stability of heaviest elements» International Journal of Modern Physics E 21 (02): 1250013.  doi:10.1142/S0218301312500139. ISSN 0218-3013. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  123. «Superheavy Element 114 Confirmed: A Stepping Stone to the Island of Stability | Berkeley Lab» web.archive.org 2019-07-20 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  124. (Ingelesez) Möller, Peter. (2016). «The limits of the nuclear chart set by fission and alpha decay» EPJ Web of Conferences 131: 03002.  doi:10.1051/epjconf/201613103002. ISSN 2100-014X. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  125. «Fermilab Physicists Find New Matter-Antimatter Asymmetry» web.archive.org 2008-07-19 (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  126. (Ingelesez) Hijmans, Tom W.. (2002-10). «Cold antihydrogen» Nature 419 (6906): 439–440.  doi:10.1038/419439a. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).
  127. (Ingelesez) Indelicato, Paul. (2004-01-01). «Exotic Atoms» Physica Scripta 2004 (T112): 20.  doi:10.1238/Physica.Topical.112a00020. ISSN 1402-4896. (Noiz kontsultatua: 2023-03-10).

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu