Berun

Beruna elementu kimiko bat da, Pb ikurra (Plumbum, latinezko izena) eta 82 zenbaki atomikoa dituena.

Beruna
82 Talioa ← Beruna → Bismutoa
82 Pb                                                                                                                                                                                                                                           Taula periodikoa
Ezaugarri orokorrak
Izena, ikurra, zenbakia	Beruna, Pb, 82
Serie kimikoa	metal txiroak
Taldea, periodoa, orbitala	14, 6, p
Masa atomikoa	207,2(1) g/mol
Konfigurazio elektronikoa	[Xe] 4f14 5d10 6s2 6p2
Elektroiak orbitaleko	2, 8, 18, 32, 18, 4
Propietate fisikoak
Egoera	solidoa
Dentsitatea	(0 °C, 101,325 kPa) 11,34 g/L
Urtze-puntua	600,61 K (327,46 °C, 621,43 °F)
Irakite-puntua	2.022 K (1.749 °C, 3.180 °F)
Urtze-entalpia	4,77 kJ·mol−1
Irakite-entalpia	179,5 kJ·mol−1
Bero espezifikoa	(25 °C) 26,650 J·mol−1·K−1
Lurrun-presioa P/Pa 1 10 100 1 k 10 k 100 k T/K 978 1.088 1.229 1.412 1.660 2.027
Propietate atomikoak
Kristal-egitura	kubikoa, aurpegietan zentratua
Oxidazio-zenbakia(k)	4, 2 (oxido anfoterikoa)
Elektronegatibotasuna	12,33 (Paulingen eskala)
Ionizazio-potentziala	1.a: 715,6 kJ/mol 2.a: 1.450,5 kJ/mol 3.a: 3.081,5 kJ/mol
Erradio atomikoa (batezbestekoa)	180 pm
Erradio atomikoa (kalkulatua)	154 pm
Erradio kobalentea	147 pm
Van der Waalsen erradioa	202 pm
Datu gehiago
Eroankortasun termikoa	(300 K) 35,3
Soinuaren abiadura	1.190 m/s
Isotopo egonkorrenak
Berunaren isotopoak iso UN Sd-P D DE (MeV) DP 204Pb %1,4 >1,4x1017 u α 2,186 200Hg 205Pb Sintetikoa 1,53x107 u ε 0,051 205Tl 206Pb %24,1 Pb egonkorra da 124 neutroirekin 207Pb %22,1 Pb egonkorra da 125 neutroirekin 208Pb %52,4 Pb egonkorra da 126 neutroirekin 210Pb aztarnak 22,3 u α 3,792 206Hg β-β- 0,064 210Bi

Ezaugarri nagusiak

Metal txiro bigun, astun, toxiko eta xaflakorra da. Beruna zuri urdinxka da moztu berritan, baina gris leun kolorea hartzeraino ugertzen da airearekin kontaktuan. Eraikuntzan, baterietan, jaurtigaietan, pisuetan, soldaduran eta aleazio galdagarrietan erabiltzen da. Elementu egonkorren arteko zenbaki atomikorik altuena dauka, nahiz eta hurrengo elementua, bismutoa alegia, erdibizitza hain luzea edukirik (unibertsoaren bizitza baino luzeagoa), hura ere egonkorra dela kontsideratzen den. Merkurioak bezala, beruna ehun bigunetan eta hezurretan metatzen den neurotoxina bortitza da. Oso fusio puntu baxua du (327.5 °C).

Erauzketa

Beruna lortzeko galena erabiltzen da hasierako material bezala, lehenik eta behin birrinduz eta xehatuz aberasteko, eta zaborra eta beste elementu batzuk bananduz.

Honeri, fundente siliziko eta basikoak gehitzen zaizko, eta txigorketa egiten da 800 °Cko tenperatura baino handiagoa izanik, eta horrela berun monoxido bihutzen da.

2 PbS + 3 O2 --> 2 PbO + 2 SO2

PbOren erredukzioa lortzeko, labegarai batean koke karboia sartzen da, eta honek erregai bezala funtzionatzen du, baita erreduktore bezala ere. Haizebideetatik insuflaturiko airea kokea karbono monoxido bihurtzen du, eta honek berun (II) oxidoa metalera erreduzitzen du:

2 C + O2 --> 2 CO PbO + CO --> CO2 + Pb

Metal urtua eta zaborra arragoan erortzen dira. Non dentsitatearen arabera banantzen dira. Horrela lorturiko berunari, obrako beruna deritzo, eta hainbat impureza ditu (kobrea, eztainua…), eta errefinamendu elektrolitikoa aplikatzen zaio.

Aplikazioak

Beruna kantitate handietan baterien fabrikazioan erabiltzen da, baita kable elektrikoen estalduran. Karbonato basikoa aplikatuz, agente atmosferikoetaz oso erresistentea egiten du eta honegatik tutu sanitarioetan, tangetan eta lurpeko kableen estalduran erabiltzen da. Lehen beruneko konposatu batzuk gehitzen zitzaizkion gasolinari erredimendua handitzeko, baina osasunarentzat oso perjudiziala zenez debekatu egin zen. Erradiazio nuklear eta X-izpien protektore bezala erabiltzen da, baita aleazioa desberdin asko egiteko (soldatzeko metala, inprentako metala…). Berunaren oxidoak pintura protektore bezala erabili ohi dira, baina bere toxizitatea dela eta barne-espazioetan erabiltzeari utzi zaio.

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Berun