Wikipedia

Rosario de Acuña

Idazle, librepentsalari eta kazetari espainiarra

Rosario de Acuña y Villanueva (Madril, 1850eko azaroaren 1a – Gijon, 1923ko maiatzaren 5a) espainiar idazle, librepentsalari eta kazetaria izan zen.[1] Bere garaian, emakumeen eta gizonen berdintasun sozialaren eta, oro har, ahulenen eskubideen prozesuan abangoardistarik aurreratuenetakotzat hartu zen. Aristokraziarekin ahaidetutako familia batean jaioa, emakume zintzo, sortzaile eta menderaezin gisa agertu zen hasiera-hasieratik. Ideologia errepublikarreko izaera librepentsalariak eta antzerki-ekoizpen labur baina ausart eta probokatzaileak irudi polemiko bihurtu zuten, eta Espainiako sektore kontserbadoreenen haserrearen jomuga izan zen, XIX. mendearen bigarren erdialdean eta XX. mendearen lehen laurdenean.[2]

Rosario de Acuña

Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakRosario Acuña Villanueva
JaiotzaMadril, 1851ko azaroaren 1a
Herrialdea Espainia
HeriotzaGijón, 1923ko maiatzaren 5a (71 urte)
Hezkuntza
Hizkuntzakgaztelania
Jarduerak
Jarduerakpoeta, antzerkigilea eta idazlea
MugimenduaLibrepentsalaria
Izengoitia(k)Remigio Andrés Delafón eta Rosario de Acuña

Biografia aldatu

Dolores Villanueva y Elices eta Felipe de Acuña y Solis-en alaba bakarra, abolengo aristokratiko zaharrekoa eta buruzagi komunero ospetsua izan zen Acuña gotzainaren ondorengoa.[oh 1]2000 baino lehenagoko iturrien arabera, Pinto herrian jaio zen, Madrildik gertu dagoen herrian, 1851n, eta Fernández Riera irakasleak 2005ean argitaratutako ikerketen arabera, Espainiako hiriburuko Sustapen kalean, 1850ean. Familia-giro ilustratuak eta begi-afekzio larriak nortasun kultua, sentikorra eta oinarri intelektual sendokoa sustatu zuten. Hamazazpi urte besterik ez zituela, atzerrira bidaiatu zuen, Parisko Erakusketa Unibertsala (1867) bisitatuz, eta, geroago, Erroman bizi izan zen denboraldi batez, non osaba, Antonio Benavides, enbaxadore espainiarra zen.[3]

Bere lehen kazetaritza-kolaborazioa 1874an dokumentatu zen, La Ilustración Española y Americana astekarian, eta bere bataio literarioa 1875eko urtarrilaren 12an gertatu zen, Madrilgo Teatro del Circo antzokian bere lehen antzezlana estreinatu zenean, Rienzi el tribuno — tiraniaren aurkako alegatua —, egileak oraindik hogeita bost urte bete gabe zituenean.[oh 2] Bertaratutako ikusleek ez ezik, Clarín, José de Echegaray edo Núñez de Arce bezalako kritikariek ere beren txalo eta bedeinkapena eman zioten.[4]

 
Rosario de Acuña gaztea (1876 inguruan).

Estreinatu eta bi hilabetera, Rafael de la Iglesia y Auset Madrilgo burgesiako gazte eta Infanteriako tenientearekin ezkondu zen. 1875eko urte hori amaitu baino lehen Zaragozara joan ziren, Rosarioren senarraren destino militarrera, baina laster Madrilera itzuliko ziren. Rosariok antzerkigintzan jarraitu zuen eta 1878ko azaroaren 27an Aragoiko aipatutako hiriburuan Amor a la patria bere bigarren drama estreinatu zuen (Remigio Andrés Delafón ezizenarekin sinatua). Eta bi urte geroago, 1880ko apirilaren 6an, Tribunales de venganza estreinatu zuen Madrilgo Teatro Españolen.[5]

Garai hartan[oh 3], ezkontza gero eta okerrago joan zen, eta senarraren behin eta berrizko desleialtasunak uzteko erabakia hartzera eraman zuen, erabaki pentsaezina Espainian une historiko hartan. Beste kolpe garrantzitsu bat bere aitaren heriotza izan zen, 1883ko urtarrilean.[6]

Kazetari gisa, Rosariok emakumearen eta gizonaren arteko desberdintasun sozialaren aurkako eta erakundearen aurkako salaketa programa oso bat garatu zuen, "Horretarako aukera emateaz gain, elikatzen baitzuen". Lan horretan, 1884tik Ramón Chisek sortu eta zuzentzen zuen Las Dominicales del Libre Pensamiento astekariarekin egindako kolaborazioak nabarmendu ziren. Espiritu gerrazale horrek (edo pentsaezina, edo argia, edo ausarta, edo deabrutua, adjektiboa nork jartzen zuen kontuan hartuta) espainiar intelektual aurrerakoi maskulinoarengana hurbildu zuen, eta Madrilgo Ateneoak gaualdi poetikoa eskaini zion lehen emakumea izan zen. 1884ko udaberrian gertatu zen, eta ekitaldia bera irakurketa poetiko xume batetik igaro ez bazen ere, berehala bihurtu zen beste gertaera probokatzaile bat batzuentzat, eta enblematikoa aurkakoentzat.[7]

Bere ekoizpena, bai sormenezkoa bai kazetaritzakoa, handituz joan zen. Bere bizitzako aldi nagusi horretan oso ohikoak dira kolaborazioak egunkari nagusietan (El Imparcial, El Liberal) eta Espainiako aldizkarietan (Revista Contemporánea, Revista de España). Idazle ezaguna eta aitortua, errepublikarrek babesten zuten pentsamendu askearen aldeko sektore sozial eta kulturaletan parte hartu zuen, Elizaren eta Estatuaren banaketa bezalako proposamen gatazkatsuekin. Ildo beretik, hogeita hamabost urte zituela, Rosario adopzio masonikoko logia batean sartu zen, Alacanteko Alona konstantean, «Hipatia» izen sinbolikoarekin, ordutik bere idazki askotan agertuko dena; logia horretan 1886ko otsailaren 15ean hasi zen. Madrilgo Hijas del Progreso logiari ere lotuta egon zen 1888an, eta Gijongo Jovellanos logiari ere bai 1909tik aurrera. 1880ko hamarkadaren azken urteetan jarduera handia egin zuen Galizia, Asturias, Andaluzia eta Espainiako Levantetik bidaiatuz.[7]

El Padre Juan-en eskandalua aldatu

XIX. mendeko azken hamarkadaren atarian, Rosario de Acuñak bere dramarik ausartena idatzi zuen, eta, jakina, ospetsuena, lotsagabea eta eskandalagarria izateagatik.[8] [oh 4] Konpainia egonkorrik eszenaratzera ausartzen ez zenez, egileak bere konpainia sortu zuen, Madrilgo Alhambra Antzokia alokatu zuen, eta El padre Juan estreinatu zuen 1891ko apirilean, arrakasta eta eskandalua goraipatuz. Obra antiklerikal nagusia, Eliza katolikoa "kontzientzien manipulatzaile eta moldatzaile" erakunde gisa salatuz eta gizarte burgesaren zutabe ukiezin asko hankaz gora botaz.[oh 5]

Baina aldez aurreko zentsura gainditu eta zegokion baimena izan arren, Madrilgo gobernadoreak antzerkia ixtea eta emanaldiak etetea agindu zuen. Rosariok Espainiako hiriburua uztea erabaki zuen orduan, eta bidaia labur bat egin zuen Europan barrena. Itzuli zenean, Rosario Cueto herrira joan zen bizitzera, Santanderren kanpoaldean. Bere amaz gain, Carlos Lamo Jimenezekin — Madrilen 1886an ezagutu eta sekula utziko ez zuen gaztea — eta bere arreba Reginarekin batera joan zen.[9]

Hegazti-etxalde bat eta etxe bat itsasoaren aurrean aldatu

Rosario de Acuña, landa eta naturaren zalea, hegazti-hazkuntzan aditua eta bere garaian benetako berritzailea izatera iritsi zen. Madrilen 1902an egin zen lehen Abikultura Erakusketara joan eta Santanderreko El Cantábrico egunkarian nekazaritza-baliabide primitibo horri buruzko artikulu teknikoen bilduma argitaratu ondoren, domina bat jaso zuen hegazti-industriaren ikerketa praktikoengatik eta hedapen-lanarengatik, landa-eremuko emakumeentzako ordezko planteamendu gisa.[10]

1905ean bere ama Santanderren hil zen, eta Rosariok berari eskainitako soneto bat idatzi zuen, 1907an idatzi zuen testamentuan sartuko duena, lauza baten gainean jartzeko berariazko nahiarekin, bere gorpuzkiak zeuden hilobiaren ondoan. Eskaintza osoak honela zioen: "Amari, Dolores Villanuevari, Acuñaren alargunari, hemen etzanda 1905etik".[11]

Etxaldea muntatu zuen finkaren jabeek kontratua bertan behera utzi ondoren — beharbada, indar kontserbadoreen presiopean —, Rosario Asturiasera joan zen. Han, Gijongo Ateneo-Kasino Langilearen laguntzarekin, 1909an itsaslabar baten gainean bere etxe bakartiaren "La Providencia" (Gijon) eraikuntza hasi zuen, eta bertan bizi izan zen 1911tik hil zen arte.[12]

Erbestealdia eta testamentua aldatu

"La Providencia" n instalatuta, Rosariok amorrua piztu zuen berriro Espainiako estamentu konbentzional guztietan, Luis Bonafouxi, El Internacional ("L 'Internationale") egunkariaren Parisko editoreari, bidalitako artikulu bat argitaratuz. Artikulu horretan, bere haserrea eta ironia agertzen ditu Madrilen gertatutako gertaera bati buruz. Bertan, Ikasle talde batek Unibertsitate Zentraleko emakumezko unibertsitarioak iraindu zituen.[oh 6] 1911ko azaroaren 22an Bartzelonako El Progreson ere erreproduzitutako artikulu horrek halako iskanbila sortu zuen, non ikasleen greba masiboa piztu baitzen.[oh 7][oh 8] Gobernuak grebalarien alde egitea erabaki zuen, Rosario de Acuñaren prozesamendua planteatuz. Espetxera joateko ikuspegiaren aurrean, Rosario de Acuñak Portugalera erbesteratu behar izan zuen, Portugalgo errepublika ezartzearekin batera. Bi urte pasatxo geroago, 1913an, erbestetik itzuli zen, Romanonesko kondeak berarentzat proposatutako indultuari esker (barkamena hitz hauekin 'justifikatu' zuen: "Rosario de Acuñak, palmondo batek baino urte gehiago izan behar dituenak, aberrira itzuli behar du, ohoratzen eta goratzen duen figura baita").[13]

Erlijioari egin zion azken kritika testamentuan idatzita geratu zen:


"Habiéndome separado de la religión católica por una larga serie de razonamientos derivados de múltiples estudios y observaciones, quiero que conste así, después de mi muerte, en la única forma posible de hacerlo constar, que es no consintiendo que mi cadáver sea entregado a la jurisdicción eclesiástica testificando de este modo, hasta después de muerta, lo que afirmé en vida con palabras y obras, que es mi desprecio completo y profundo del dogma infantil y sanguinario, cruel y ridículo, que sirve de mayor rémora para la racionalización de la especie humana".[14]
Rosario de Acuña Testamento

Garuneko enbolia baten ondorioz hil zen «la Providencia» etxean, 1923ko maiatzaren 5ean, eta Gijongo hilerri zibilean lurperatu zuten. Garai hartako egunkarietan, El Noroeste izenekoan esaterako, Asturiasko herriaren manifestazioa apartekoa izan zela irakur daiteke.[15]

1923ko maiatzaren lehenean, hiriko Ateneoko langile gijondarrekin izandako bilera batean, Rosarioren azken nahia izan zen, hil ondoko oroigarri gisa, Espainiako Gobernuak zentsuratutako bere El Padre Juan lanaren antzezpena. Ateneoko Langile Sail Artistikoak nahi bezala taularatu zuen eta Gijongo Robledo Antzokian antzeztu.[16]

Lana aldatu

Rosario de Acuñaren obra osoak, oso zabala izanik, praktikan sorkuntza idatziaren genero gehienak hartzen ditu.[17] Oso garrantzitsua izan zen bere bizitzan zehar bere antzezlanaren arrakasta eskandaluzkoa, baina ez da txikiagoa bere ekoizpenaren zati handi baten kalitatea.[18] Lekukotasun gisa, honako hauek nabarmendu daitezke:

Antzerkia aldatu

 
Amor a la patria (1877) drama tragikoaren azala. José Rodríguezen inprimategia, Madril.
  • Rienzi el tribuno (1876)
  • Amor a la patria: drama trágico en un acto y en verso (1877)
  • Tribunales de venganza (1880)
  • El padre Juan (1891)
  • La voz de la patria (1893)

Poesia aldatu

  • La vuelta de una golondrina (1875)
  • Ecos del alma (1876)
  • Morirse a tiempo: ensayo de un pequeño poema imitación de Campoamor (1879)
  • Sentir y pensar (1884)

Liburu didaktikoak aldatu

  • La casa de muñecas (1888)
  • Un certamen de insectos (1888)
  • La herencia de las fieras. Misterios de un granero (1890)

Saiakera aldatu

  • Influencia de la vida del campo en la familia (1882)
  • El lujo de los pueblos rurales (1882)
  • ¡Ateos! (1885)
  • Consecuencias de la degradación femenina (1888)
  • Avicultura. Colección de artículos (1902)

Bestelakoak aldatu

  • Un ramo de violetas, Frantzia: Lamiguére, (1873)
  • Cosas mías (1917)
  • Artículos y cuentos, Gijón: Ateneo Obrero de Gijón, 1992
  • Obras reunidas, Oviedo, KRK Argit., 2007

Sariak eta ohoreak aldatu

Testigantzak aldatu

"Ella ha abordado todos los géneros de la literatura, la tragedia, el drama histórico, la poesía lírica, el cuento, la novela corta, el episodio, la biografía, el pequeño poema, el artículo filosófico, político y social, y la propaganda revolucionaria." Benito Pérez Galdós-en fitxa kritikoa.[oh 9]

"Dichosa usted, señora, que puede brillar entre los hombres por su talento, y entre las mujeres buenas por su bondad. Natural es, por consiguiente, que merecer el afecto de usted, alegre y envanezca a su respetuoso y apasionado amigo y servidor." Manuel Tamayo eta Bausen piropoa.

Omenaldiak aldatu

Asturiasen, Asturiasko Emakumearen Institutuak Rosario Acuña Eskola Feminista sustatzen du.[19]

Asturiasko fundazio masonikoen hasierako saiakeren ondoren, 2004ko maiatzaren 1etik "logia Rosario de Acuña" ezarri zen Gijonen, Frantziako Ekialde Handiko Ordenaren mende.[20]

Ikastetxeen eponimoak aldatu

XX. mendearen amaieran, labarreko etxe zaharra Udal Lantegi Eskola bihurtu zuten, eta Gijonen BHI batek bere izena darama.[21] Institutu horretan urtero "Asturiasen kalitatezko ikerketa-lanetarako saria"-ren deialdia egiten da.[22]

Oharrak aldatu

  1. ↑ Amagatik eta aitagatik mediku eta naturalista baten biloba, "Valenzuelako Dorreko X. Jaunaren semea, Acuña familiak Jaengo lurralde gehienetan jaurerrian erabiltzen zuen adarretako bat".
  2. ↑ Aktore nagusiak: Elisa Galdón eta Rafael Calvo Revilla.
  3. ↑ Garai hartan, Rosario "Villa Nueva" ren erretiro baketsuan bizi izan zen, Pintoko bere etxean, Madril kanpoaldean.
  4. ↑ Lan honen esperientziak antzerkiko emakume bihurtuko zuen, gaur egun ulertzen den bezala; izan ere, produkzioaz, eszenatokiez eta jantziez arduratu zen, antzokia alokatu zuen eta obra zuzendu zuen, testuaren eta eszenaratzearen egilea izateaz gain.
  5. ↑

    "Erlijio guztiek daramate beren baitan jainkozko egiaren funtsa. Guztietan arimaren hilezkortasunaz hitz egiten da, guztiek helburu bera dute, guztiek nahi dute Jainkoa ezagutu eta harekin bat egin. Ez dago, beraz, arbuiagarririk, ezta giza espeziearen gaitasun pentsatzailetik at dagoenik ere ".

    Rosario de Acuña eta Villanueva

  6. ↑ "Sei neska, bi espainiar, bi frantziar, alemaniar bat eta amerikar bat, Unibertsitate Zentraleko Literatura Orokor eta Espainoleko katedran ikasten ari zirenak, ikaskide batzuek ahoz eraso zituzten". (Beste iturri batzuek harrikatu egin zituztela diote. Entziklopedia-biografikoa ikusi (2000)
  7. ↑ Rosarioren biografoek horrelako paragrafoak hautatzen dituzte, zakarkeria gisa ulertuta:

    "Nuestra juventud masculina no tiene nada de macho; como la mayoría son engendros de un par de sayas la de la mujer y la del cura o el fraile y de unos solos calzones los del marido o querido resultan con dos partes de hembra: o por lo menos hermafroditas por eso casi todos hacen a pluma y a pelo. Tienen, en su organismo, tales partes de feminidad, pero de feminidad al natural, de hembra bestia que sienten los mismos celos de las perras, las monas, las burras y las cerdas, y ¡hay que ver cuando estas apreciables hembras se enzarzan a mordiscos; las peloteras suyas son feroces...!". Rosario de Acuña: La jarca de la Universidad.
  8. ↑ «Jarka, harka edo harka», indar indigena irregularra Marokoko protektoratu espainiarrean; mespretxuz ere erabiltzen da termino hori.
  9. ↑ Rosario eta Galdosen artean egon zitekeen errespetu eta komunio harremanari buruz, gutun hau orientagarria izan daiteke, El País de Madriden argitaratua 1909ko urriaren 24an.

    Excmo. Sr. D. Benito Pérez Galdós.

    Respetable maestro:

    He leído y meditado durante varios días su noble y valiente manifiesto al país; contesto el párrafo suyo que dice:

    «Me lanzo a esta temeraria invocación esperando que a ella respondan todos los españoles de juicio sereno y gallarda voluntad, sin distinción de partidos, sin distinción de doctrinas y afectos, siempre que entre éstos resplandezca el amor a la patria, así los que hacen vida pública como los que viven apartados de ella»

    Aunque a juicio mío, hace mucho tiempo somos el ratón que tiene el leopardo inglés entre sus garras, destinados irremisiblemente –por ser nación sin virilidad ni cultura- a colonia protegida del sajón, mi alma latina se revela contra toda desesperanza y aun imagino posible un retorno a la personalidad ibérica, aunque para ello fuese preciso nadar en sangre.

    Por mi patria y por mi raza, por la justicia y por la humanidad, los grandes soles de que son satélites las almas conscientes, le ofrezco a usted mi vida y mi alma: mándeme hacer lo que sea preciso; si mi viejo cuerpo sirve para ser acribillado, dígame dónde he de ponerme; si mi palabra escrita vale para fustigar la cobardía de las masas, dígame dónde he de escribir. Allí donde me mande sabré trabajar, sufrir y morir, como me lo ordena mi condición de española y de racional.

    Quedo a sus órdenes su atenta lectora.

    Rosario de Acuña y Villanueva, Santander, octubre 1909

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ «Pensadores españoles: Rosario de Acuña y Villanueva» www.ensayistas.org (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  2. ↑ «Libro Mujeres En La Historia De España: Enciclopedia Biografica eBook (Año: 2000) ePub Gratis pdf EspaLibros» web.archive.org 2014-12-25 (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  3. ↑ «Rosario de Acuña. Biografía. Su familia» www.rosariodeacuna.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  4. ↑ «Rosario de Acuña. Biografía. Una joven escritora» www.rosariodeacuna.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-06).
  5. ↑ (Gaztelaniaz) Alvear, Inmaculada; Rodríguez, Carlos. (1996). Autoras en la historia del teatro español, 1500-1994: Siglos XVII-XVIII-XIX. Publicaciones de la Asociación de Directores de Escena de España ISBN 978-84-87591-58-7. (Noiz kontsultatua: 2021-11-04).
  6. ↑ «Rosario de Acuña. Biografía. Zaragoza: una nueva vida» www.rosariodeacuna.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-06).
  7. ↑ a b (Gaztelaniaz) Ortiz Albear, Natividad. (2007). Mujeres masonas en España: diccionario biográfico (1868-1939). Idea ISBN 978-84-8382-195-4. PMC 433638462. (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  8. ↑ «Rosario de Acuña.Obras. Teatro. El padre Juan» www.rosariodeacuna.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  9. ↑ «Pensadores españoles: Rosario de Acuña y Villanueva» ensayistas.org (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  10. ↑ «Rosario de Acuña. Obras. Artículos. Avicultura.» www.rosariodeacuna.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  11. ↑ Riera, Macrino Fernández; Acuña, Rosario de. (2005). Rosario de Acuña en Asturias. ISBN 978-84-9704-180-5. (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  12. ↑ «Rosario de Acuña. Biografía. Gijón: El compromiso social» www.rosariodeacuna.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  13. ↑ «Rosario de Acuña. Biografía. El exilio» www.rosariodeacuna.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  14. ↑ Álvarez, María Teresa (2003 -2005-). Ellas mismas. Madrid: La Esfera de los Libros. pp. 303-313. ISBN 9788497341158. 
  15. ↑ «Rosario de Acuña. Biografía. La despedida» www.rosariodeacuna.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  16. ↑ «Rosario de Acuña. VIDA y OBRA» www.rosariodeacuna.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  17. ↑ «Rosario de Acuña: PUBLICACIONES» www.rosariodeacuna.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  18. ↑ https://cvc.cervantes.es/literatura/aih/pdf/13/aih_13_2_049.pdf. .
  19. ↑ (Gaztelaniaz) «Web Municipal del Ayuntamiento de Gijón» Ayuntamiento de Gijón (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  20. ↑ (Gaztelaniaz) Nuestra historia – Logia Rosario de Acuña. (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  21. ↑ «Novedades» www.rosariodeacuna.com (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).
  22. ↑ «XXIII Premio Rosario de Acuña de Investigación» www.rosariodeacuna.com (Noiz kontsultatua: 2021-11-05).

Bibliografia aldatu

  • Rosario de Acuñari buruzko bibliografia
  • Fernández Morales, Marta (2006). Ayuntamiento de Gijón, ed. Rosario de Acuña. Literatura y transgresión en el fin de siècle. Oviedo: Milenta Muyeres. ISBN 978-0-7734-3595-7.
  • Fernández Riera, Macrino (2009). Rosario de Acuña y Villanueva. Una heterodoxa en la España del Concordato. Gijón: Zahorí. ISBN 978-84-937459-1-2.
  • Fernández Riera, Macrino (2005). Rosario de Acuña en Asturias. Somonte-Cenero, Gijón: Trea. p. 246. ISBN 84-9704-180-1.
  • Simón Palmer, María del Carmen (1991). Escritoras españolas del siglo XIX: Manual bio-bibliográfico (Volumen 3 de Nueva biblioteca de erudición y crítica edición). Madrid: Castalia. pp. 6-11. ISBN 9788470396007.

Kanpo estekak aldatu

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Rosario de Acuña
Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Rosario de Acuña
Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak:
[[:s:{{{1}}}|Rosario de Acuña]]


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Rosario_de_Acuña&oldid=9531431"(e)tik eskuratuta