Wikipedia

Pirinioaurrea (eskualdea)

Nafarroa Garaiko eskualdea
Artikulu hau Nafarroa Garaiko eskualdeari buruzkoa da; Iberiar Penintsulako mendilerroa gaitzat duena beste hau da: «Pirinioaurrea»

Pirinioaurrea[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Gutxi gorabehera, Pirinioaurreko sistemarekin bat dator, Nafarroatik igarotzean. Bere ezaugarria da lautada zabal emankorrak, mendilerro nabarmenak dituzten ibai banaz bustiak. Nafarroako eremu despopulatuenetako bat da, non, komunikazio-ardatz nagusien gainean dauden herriak izan ezik, gainerako herriak tamaina txikikoak diren, herri hustu asko izateaz gain.

Pirinioaurrea
 Euskal Herria
Map
Administrazioa
Herrialdea Nafarroa Garaia
Udalerriak12 (lista ikusi)
EskualdeburuaAgoitz
Herri handienaAgoitz
Izen ofizialaPirinioaurrea (eus.)
Prepirineo (cas.)
Geografia
Koordenatuak42°47′54″N 1°21′08″W / 42.79833668°N 1.35231162°W / 42.79833668; -1.35231162
Azalera479,57 km²
Garaiera423-1472 metro
Distantzia28,5 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria5.914 (2022:  144)
Dentsitatea12,33 biztanle/km²
Datu gehigarriak
Sorrera2019ko otsailaren 6an

12 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 5914 biztanle eta 479,57 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 12,03 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Arripodas dagoen itsas mailaren gaineko 423 metrotik Baigura mendiaren 1472 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Agoitz udalerria da, Longida ibarran.

Izena aldatu

Pirinioaurrea beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Prepirineo / Pirinioaurrea.[1]

Etimologia aldatu

Eskualdeak Pirinioaurrea sistema geografikoaren izena hartzen du, Pirinioen hegoaldean dauden mendi baxuenak.

Geografia aldatu

Mugakideak aldatu

Pirinioaurrea eskualdeak Pirinioak eskualdea du muga iparraldean eta ekialdean. Hegoaldean Zangozerria eskualdea dago. Hegomendebaldean, Erdialdea eskualdearekin muga egiten du. Azkenik, mendebaldean Metropolialdea eta Ibarrak daude, Iruñerria eskualdeko azpieskualdeak.

Inguru naturala aldatu

 
Pirinioaurrea eskualdeko ibaiak

Eskualdea Pirinioaurreko sistemaren eremuan dago. Mendiak eta mendilerroak haran lau samarrek eteten dituzte, eta horien artean nabarmenki nabarmentzen da. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:

Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:

Gainera, eskualdean Nafarroako ubidea hasten da, Itoizko urtegian.

Klima aldatu

Pirinioaurreak klima azpimediterraneoa dauka, eta urteko batez besteko tenperatura aldakorra da, 13 gradu hegoaldeandik 10 gradu iparraldeanera. Prezipitazioak nahiko urriak dira udan baina ugariak gainontzeko urtaroetan, guztira 800-1200 mm inguru jausten dira urtero 110-130 egunetan.

Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Orotz-Betelu (iparraldea), Agoitz (erdialdea), Eparotz (ekialdea) eta Elo (hegoaldea).

      Datu klimatikoak (Orotz-Betelu, 1993-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.0 21.0 25.0 27.0 31.0 39.0 38.0 39.0 34.0 28.0 22.0 17.0 39.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.2 9.1 11.9 15.1 18.5 23.5 26.2 26.4 22.6 17.8 11.8 8.8 16.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.4 4.8 7.2 10.2 13.3 17.5 19.9 19.7 16.5 12.8 7.9 5.0 11.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 0.7 0.5 2.5 5.3 8.1 11.5 13.7 13.0 10.4 7.8 4.0 1.1 6.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -9.0 -10.0 -11.0 -2.0 0.0 2.0 5.0 6.0 1.0 -3.0 -7.0 -10.0 -11.0
Pilatutako prezipitazioa (mm) 157.6 130.4 121.0 114.7 89.9 64.5 45.8 50.3 81.4 111.3 162.7 141.3 1270.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 75.0 72.0 65.0 62.0 45.0 65.0 58.0 140.2 97.0 98.0 72.0 91.0 140.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 14.4 12.9 11.9 13.4 11.8 7.6 5.9 6.7 8.4 11.2 14.1 13.1 131.4
Elur egunak (≥ 1 mm) 2.8 3.8 2.0 0.9 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 1.0 1.9 12.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[2]
      Datu klimatikoak (Agoitz, 1993-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 17.5 22.0 25.0 29.0 35.0 40.0 40.0 40.0 36.0 30.0 23.0 17.0 40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.9 10.5 14.3 16.7 20.9 25.8 28.5 28.6 24.0 19.1 12.3 9.1 18.2
Batez besteko tenperatura (ºC) 2.2 6.1 9.2 11.5 15.2 19.5 21.8 21.9 17.9 14.0 8.5 5.4 13.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.5 1.7 4.1 6.3 9.5 13.1 15.2 15.3 11.9 8.9 4.7 1.8 7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -4.0 -3.1 -1.5 0.8 3.3 7.7 10.2 10.1 6.5 2.5 -1.8 -4.0 -4.0
Pilatutako prezipitazioa (mm) 101.3 87.3 83.7 81.1 70.1 54.3 39.4 32.4 65.7 78.7 103.9 91.1 888.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 70.0 44.8 46.8 67.5 50.6 57.8 58.5 90.0 107.0 82.5 45.8 86.5 107.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 14.1 12.6 12.0 13.6 12.7 8.0 6.2 6.5 8.5 11.7 15.2 14.6 135.6
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.4 2.4 1.6 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 1.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[3]
      Datu klimatikoak (Eparotz, 1974-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.0 22.0 26.0 29.0 33.0 38.0 41.0 40.0 37.0 32.0 25.0 21.0 41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.6 10.2 13.4 15.3 19.9 24.9 28.6 28.5 24.0 18.4 12.2 9.1 17.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.2 5.2 7.8 9.8 13.8 17.9 20.7 20.7 17.1 12.8 7.8 5.0 11.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -0.1 0.2 2.3 4.3 7.7 10.8 12.8 12.8 10.1 7.2 3.3 0.8 6.0
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -17.0 -17.0 -9.0 -4.0 -3.0 1.0 5.0 2.0 1.0 -3.0 -8.0 -11.0 -17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 69.3 67.9 62.6 91.9 71.3 52.8 35.0 39.5 62.2 92.0 93.7 95.2 833.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 47.0 35.5 50.0 46.0 38.0 48.0 56.0 73.0 66.5 87.0 54.0 74.5 87.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.5 9.7 8.9 12.2 10.7 6.9 4.6 4.8 7.0 10.5 11.5 12.0 109.3
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.6 1.4 1.2 0.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.5 1.1 6.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4]
      Datu klimatikoak (Elo, 1984-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 22.5 25.0 27.5 35.0 40.0 40.0 41.0 37.5 30.5 23.0 19.5 41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.7 10.5 13.8 15.9 20.1 24.8 28.1 28.5 24.2 18.9 12.5 9.4 17.9
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.4 6.5 9.0 11.0 14.5 18.5 21.2 21.5 18.2 14.2 9.1 6.1 12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 2.1 2.5 4.3 6.0 9.0 12.2 14.4 14.6 12.1 9.4 5.7 2.8 7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -12.0 -8.5 -10.0 -1.5 0.0 3.0 7.0 5.0 3.0 -1.0 -5.5 -9.5 -12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 80.4 69.2 74.0 84.5 69.1 53.1 40.1 33.9 52.9 80.9 101.4 77.9 817.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 57.6 46.0 69.3 56.8 56.2 69.1 59.3 98.3 93.0 74.5 64.5 65.5 98.3
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 12.7 10.9 10.5 12.4 10.8 6.9 5.3 5.1 7.2 10.0 12.8 11.5 115.8
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.7 2.6 1.6 0.6 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.5 1.2 8.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5]

Banaketa aldatu

 
Pirinioaurrea eskualdeko banaketa tradizionala

Banaketa tradizionala aldatu

Historikoki, eskualdea, Nafarroako erdialdea eta iparraldea bezala, ibarraka banatu da. Banaketa hori ez zen soilik geografikoa, eskumen politiko, administratibo, judizial eta militarrak ere bazituzten eta. Hauek dira ibar horiek:

Urraulgoiti eta Urraulbeiti ibarrak Urraul ibar handienean integratuta zeuden, Erromantzatua eta Ledeako Korreduarekin batera. Gainera, Agoitz, Urrotz eta Elo hiribilduek, antzinatik, beren ibar geografikoekiko independentzia administratiboa izan dute.

Udalerriak aldatu

Pirinioaurrea eskualdea 12 udalerritan banatuta dago, honako hauek:

Udalerria Biztanleria (2023) Azalera (km²) Dentsitatea (bizt/km²) Udalburua
  Agoitz 2970 13,54 219,35 Agoitz
  Artzibar 296 145,34 2,04 Nagore
  Elo 503 22,61 22,25 Elo
  Ibargoiti 282 54,05 5,22 Idotzin
  Itzagaondoa 159 59,63 2,67 Ardatz
  Lizoainibar-Arriasgoiti 303 65,53 4,62 Lizoain
  Longida 309 90,84 3,4 Aos
  Orotz-Betelu 145 23,46 6,18 Orotz-Betelu
  Untzitibar 225 37,34 6,03 Untziti
  Urraulbeiti 326 59,41 5,49 Artieda
  Urraulgoiti 135 137,7 0,98 Irurozki
  Urrotz 418 11,4 36,67 Urrotz
Biztanleria udalerrika Bilakaera azken 10 urteetan
 
 
  •      > 10000
  •      5000-10000
  •      2500-5000
  •      1000-2500
  •      500-1000
  •      250-500
  •      250-100
  •      < 100
  •      > %10
  •      %5−10
  •      %1−5
  •      %0−1
  •      %-5−0
  •      %-10−-5
  •      %-15−-10
  •      < %-15

Herriak aldatu

2020an gutxienez biztanle 1 zuten 99 biztanlegune daude eskualdean:

Herria Kategoria Udalerria Ibarra
Abintzao kontzeju   Ibargoiti Ibargoiti
Adoain leku   Urraulgoiti Urraulgoiti
Agoitz udalerri   Agoitz Longida
Aiantz leku   Longida Longida
Aietxu kontzeju   Urraulgoiti Urraulgoiti
Akotain etxalde   Longida Longida
Alduate leku   Urraulbeiti Urraulbeiti
Altzorritz kontzeju   Untzitibar Untzitibar
Aos kontzeju   Longida Longida
Ardatz kontzeju   Itzagaondoa Itzagaondoa
Arieltz etxalde   Urraulgoiti Urraulgoiti
Aristu etxalde   Urraulgoiti Urraulgoiti
Arizkuren leku   Artzibar Artzibar
Arrieta kontzeju   Artzibar Artzibar
Arrietako bentak etxalde   Artzibar Artzibar
Arripodas kontzeju   Urraulbeiti Urraulbeiti
Artaitz kontzeju   Untzitibar Untzitibar
Artanga etxalde   Urraulgoiti Urraulgoiti
Artaxo kontzeju   Longida Longida
Artieda kontzeju   Urraulbeiti Urraulbeiti
Azparren kontzeju   Artzibar Artzibar
Beortegi leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Billabeta kontzeju   Longida Longida
Ekai kontzeju   Longida Longida
Elkoatz leku   Urraulgoiti Urraulgoiti
Elo udalerri   Elo Ibargoiti
Eparotz leku   Urraulgoiti Urraulgoiti
Erredin leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Erreta leku   Itzagaondoa Itzagaondoa
Espotz etxalde   Artzibar Artzibar
Ezkanitz leku   Urraulgoiti Urraulgoiti
Galdurotz etxalde   Lizoainibar-Arriasgoiti Arriasgoiti
Geretz leku   Urraulbeiti Urraulbeiti
Getze kontzeju   Ibargoiti Ibargoiti
Gorraitz leku   Artzibar Artzibar
Hiriberri kontzeju   Artzibar Artzibar
Hiriberri leku   Longida Longida
Idoate leku   Itzagaondoa Itzagaondoa
Idotzin kontzeju   Ibargoiti Ibargoiti
Iheltz leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Imirizaldu kontzeju   Urraulgoiti Urraulgoiti
Imizkotz leku   Artzibar Artzibar
Indurain leku   Itzagaondoa Itzagaondoa
Iriso leku   Itzagaondoa Itzagaondoa
Irurozki kontzeju   Urraulgoiti Urraulgoiti
Izko kontzeju   Ibargoiti Ibargoiti
Jakoisti etxalde   Urraulgoiti Urraulgoiti
Janaritz leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Lakabe kontzeju   Artzibar Artzibar
Larrangotz leku   Longida Longida
Leiun leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Lekaun leku   Ibargoiti Ibargoiti
Lerrutz leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Liberri leku   Longida Longida
Lizarraga leku   Itzagaondoa Itzagaondoa
Lizoain leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Lusarreta leku   Artzibar Artzibar
Mendiorotz leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Meotz leku   Longida Longida
Murillo kontzeju   Longida Longida
Nagore kontzeju   Artzibar Artzibar
Nardoze Alduate leku   Urraulbeiti Urraulbeiti
Nardoze Andurra leku   Urraulbeiti Urraulbeiti
Naxurieta leku   Untzitibar Untzitibar
Olaberri leku   Longida Longida
Olaldea auzo   Orotz-Betelu Artzibar
Ongotz kontzeju   Urraulgoiti Urraulgoiti
Orotz-Betelu udalerri   Orotz-Betelu Artzibar
Otsa leku   Artzibar Artzibar
Ozkaritz leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Ozkoidi leku   Urraulgoiti Urraulgoiti
Rala leku   Longida Longida
San Vicente kontzeju   Urraulbeiti Urraulbeiti
Santa Fe etxalde   Urraulgoiti Urraulgoiti
Santsoain leku   Urraulbeiti Urraulbeiti
Sengaritz leku   Ibargoiti Ibargoiti
Tabar kontzeju   Urraulbeiti Urraulbeiti
Turrillas leku   Itzagaondoa Itzagaondoa
Uliberri leku   Artzibar Artzibar
Untziti kontzeju   Untzitibar Untzitibar
Urbikain leku   Itzagaondoa Itzagaondoa
Urdirotz leku   Artzibar Artzibar
Uritz kontzeju   Artzibar Artzibar
Urotz leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Lizoainibar
Urritzelki leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Arriasgoiti
Urrotz udalerri   Urrotz Lizoainibar
Usotz etxalde   Artzibar Artzibar
Xaberri leku   Longida Longida
Zabaltza leku   Ibargoiti Ibargoiti
Zabaltza leku   Urraulgoiti Urraulgoiti
Zabaltzeta kontzeju   Untzitibar Untzitibar
Zalba leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Arriasgoiti
Zandueta etxalde   Artzibar Artzibar
Zaragueta kontzeju   Artzibar Artzibar
Zenborain kontzeju   Untzitibar Untzitibar
Zilegieta leku   Ibargoiti Ibargoiti
Zorokiain leku   Untzitibar Untzitibar
Zuhatzu leku   Itzagaondoa Itzagaondoa
Zuntzarren leku   Lizoainibar-Arriasgoiti Arriasgoiti

Herri hustuak aldatu

Pirinioaurrea eskualdeak, gainera, 100 herri hustu ditu, honako hauek:

Partzuergoak aldatu

Gaur egun, Pirinioaurrea eskualdean 2 partzuergo daude hainbat udalerritan banatuta:

Historia aldatu

Eskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.[1] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde horren kasuan, Zangozerria-Pirinioaurrea eskualdearen barruan zegoen azpieskualde bat zen. Proposamen hori berrikustean, inguruko alkate batzuen protestak eraginda, Zangozerria-Pirinioaurrea eskualde handia bi eskualdetan banatu zen: Zangozerria eta Pirinioaurrea.[6]

Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.[7]

Demografia aldatu

2022 urteko erroldaren arabera 5914 biztanle zituen Pirinioaurrea eskualdeak.

Eskualdeko biztanleria, guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia aldatu

Bi okupazio nagusi daude eskualdean. Lehenengoa, industriala, eskualdeko industrialdeetan (Agoitz) zein inguruko zonaldeetan (Irunberri eta, bereziki, Iruñerria). Bigarrena tradizionalagoa da, eta nekazaritzari eta abeltzaintzari buruzkoa da. Eskualde honek oso ekoizpen-sare txikia du, despopulazioa jasaten baitu, eta, era berean, despopulazio horren kausa ere bada.

Politika aldatu

Pirinioaurrea eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.

Hauteskundeak aldatu

Udal hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[8]

2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak
Udalerria Alkatetza duen alderdia Zg.
 
Agoitz  Euskal Herria Bildu 11
Artzibar  Artzibarko Herri Taldea 7
Elo  Elkarrekin Elotik 3
Ibargoiti  Ibargoitiko Talde Independentea 7
Itzagaondoa  Itzagaondoa Landa-Elkartea 4
Lizoainibar-Arriasgoiti  Lizoainibar-Arriasgoitiko Independenteak 5
Longida  Irati 7
Orotz-Betelu  Berraburu 5
Untzitibar  - -
Urraulbeiti  Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza 7
Urraulgoiti  Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea 4
Urrotz  Iturzarrea 7
Foru hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[9]

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
 
guztira % +/-
 Navarra Suma 926 30,48 ?
 Euskal Herria Bildu 876 28,83 ?
 Geroa Bai 622 20,47 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 329 10,83 ?
 Ahal Dugu 167 5,50 ?
 Izquierda-Ezkerra 57 1,88 ?
 Vox 27 0,89 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 16 0,53 ?
 Equo 14 0,46 ?
 Libertate Nafarra 4 0,13 ?
 Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 3 0,10 ?
 Espainiako Alderdi Komunista 1 0,03 ?

Azpiegiturak aldatu

Errepideak aldatu

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko errepideen sarea»

Pirinioaurrea eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, ibarrak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Gainera, Pirinioetako autobiak eskualdearen hegoaldea zeharkatzen du, Iruñea eta Jaka artean.

Hauek dira ardatz nagusiak:[10]

Errepidea Ibilbidea Zeharkatzen du
 A-21  Iruñea - Jaka Elo • Ibargoiti
 NA-150  Iruñea - Agoitz - Irunberri Lizoainibar • Urrotz • Longida • Urraulbeiti
 NA-234  Arrizabalaga - Urrotz Elo • Untzitibar • Urrotz
 NA-1720  Agoitz - Auritz Agoitz • Longida • Artzibar
 NA-2040  Nagore - Garralda Artzibar • Orotz-Betelu
 NA-2330  Urrotz - Erro Urrotz • Lizoainibar • Arriasgoiti

Hezkuntza aldatu

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko hezkuntza»

Eskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.

Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu mistoko udalerrietan (eskualdeko iparraldeko ibarrak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, ez da nahitaezkoa gutxieneko euskara-eskolak ematea, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hala ere, eremu ez-euskalduneko udalerrietan (eskualdeko hainbat ibarrak), praktikan, eremu mistoan gertatzen den gauza bera gertatzen da, euskarazko gutxieneko eskolarik ere ez baitago, baina hizkuntza horretan eskolatu nahi duenarentzat ere erraztasunak ematen dira, nahiz eta eremu mistoan baino txikiagoak izan. Kasu askotan, B edo D ereduetan eskolatzea baimenduta badago ere, esleitutako ikastetxea bizilekutik oso urrun egon daiteke.

Pirinioaurrea eskualdean, hainbat udalerritan daude lehen mailako eskolak, eta horietan hogei bat ikasle baino ez daude eskolatuta, baina bigarren mailako hezkuntza ez dago ziurtatuta, eta hainbat ikasleek Iruñeraino joan behar izaten dute. Zehazki, 2019. urtean Pirinioaurrea eskualdean lehen hezkuntzako 2 eskola eta bigarren hezkuntzako institutu bat daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):[11][12]

Jatorria Lehen hezkuntzako eskolak Bigarren hezkuntzako institutuak
B/D EREDUAK
Dp. Udalerriak Izena Ereduak Kokapena Izena Ereduak Kokapena
5 Elo, Ibargoiti eta Untzitibar San Migel D Noain Mendillorri D Iruñea
6 Agoitz, Artzibar, Itzagaondoa, Lizoainibar-Arriasgoiti, Longida, Urraulgoiti eta Urrotz San Migel D Agoitz Agoitz D Agoitz
Orotz-Betelu Orreagako Ama D Garralda Garralda D Garralda
8 Urraulbeiti Luis Gil D Zangoza Leireko mendilerroa D Zangoza
A/G EREDUAK
Dp. Udalerriak Izena Ereduak Kokapena Izena Ereduak Kokapena
5 Ibargoiti eta Untzitibar San Migel A / G Noain Elortzibar A Noain
Elo Santa Barbara A / G Elo
6 Agoitz, Artzibar, Itzagaondoa, Lizoainibar-Arriasgoiti, Longida, Orotz-Betelu, Urraulgoiti eta Urrotz San Migel A / G Agoitz Agoitz A / G Agoitz
Urrotz Urrotz A Urrotz
8 Urraulbeiti San Juan A / G Irunberri Leireko mendilerroa A / G Zangoza

Osasuna aldatu

Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko osasuna»

Nafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.

Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.[13]

Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:

Barrutia Eskualdea Osasunetxea Udalerriak
Iruñea 10 Agoitz Agoitz Agoitz, Artzibar, Itzagaondoa, Lizoainibar-Arriasgoiti, Longida, Orotz-Betelu, Untzitibar eta Urrotz
28 Noain Noain Elo eta Ibargoiti
29 Zangoza Zangoza Urraulbeiti eta Urraulgoiti

Garraioa aldatu

Nafarroako Autobus Konpainiak Pirinioaurrea Iruñekin batzen du. Autobus lineek honako ibilbidea egiten du:

Gainera, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

Bestalde, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Pirinioaurrea Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

Kultura aldatu

 

Euskara aldatu

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian sailkatu ziren hurrengo udalerriak: Agoitz, Artzibar, Ibargoiti, Itzagaondoa, Lizoainibar-Arriasgoiti, Longida, Orotz-Betelu, Untzitibar eta Urrotz. Urraulgoiti eta Urraulbeiti udalerriak atzerkada-eremuan ziren eta Elo, ez-euskal eremuan.[14]

Gaur ez da euskalki hiztunik eremu honetan. Artzibar izan zen bertako mintzoari luzeen eutsi zion ibarra. Etxean ikasitako euskara nola edo hala gorde zuen hondarreko hiztuna, Soledad Arbonies, 2017ko azaroan hil zen. Gainerako ibar gehienetan XX.mendean zehar desagartu zen tokian tokiko mintzoa; are lehenago Urraulbeitin zein Elon.

Eskualdeko euskara nafarrera euskalki da. Euskalki honek azpieuskalki ezberdinak ditu, eskualde gehienerako pirinioaurrera edo eguesibarrera eta iparralderako (Artzibar, Orotz-Betelu eta Arriasgoiti) artzibarrera delarik. Hala ere, ez dago barietate horietako hiztunik zenbatuta, eta, beraz, euskaldun berriak euskara batukoak dira.

Hizkuntza-zonakatzea aldatu

Indarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak, Euskararen Foru Legearen bidez Nafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak, euskaldunen kopuruaren arabera: ez-euskalduna, mistoa eta euskalduna. Ñ legeak Agoitz, Artzibar, Lizoainibar-Arriasgoiti eta Orotz-Betelu udalerriak hartzen zituen barne, eremu mistoan. 2017an legea zabaldu zenean, Itzagaondoa, Longida, Urraulbeiti eta Urrotz udalerriak sartu ziren, eta Elo, Ibargoiti, Untzitibar eta Urraulgoiti eremu ez-euskaldunean geratu ziren.[15]

Ondarea aldatu

Ondasun nabarmenak aldatu

Hauek dira eskualdeko monumentu garrantzitsuenak, Kultura Ondasunen sartuak:

Eremu naturalak aldatu

Irudiak aldatu

Oharrak aldatu

  1. ↑ /piɾínio.aurè.a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren eta kamutsa bortzgarren silaban

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  2. ↑ Aurizperriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  3. ↑ Agoizko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  4. ↑ Eparozko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  5. ↑ Eloko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  6. ↑ «Nafarroako Gobernua pozik Toki Administrazioaren Erreforma Legea Parlamentuan onartu ondoren» www.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
  7. ↑ «Nafarroako Gobernuak finantzaketa eredu berri bat adostu du PSN-PSOE, Geroa Bai, EH Bildu Nafarroa, Podemos Ahal Dugu eta Izquierda-Ezkerrarekin. Eredu bidezkoa, solidarioa eta nahikoa udalerri eta kontzejuetarako» nafarroa.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
  8. ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Consulta de Resultados Electorales - Municipales - Mayo 2019 http://www.infoelectoral.mir.es (Gaztelaniaz)
  9. ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Nafarroako Parlamenturako 2019ko hauteskundeak - Behin-betiko emaitzak - Herri guztiak www.elecciones2019.navarra.es
  10. ↑ «IDENA» idena.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  11. ↑ «Ikastetxeak - Dpto - Hezkuntza» www.educacion.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  12. ↑ «80/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  13. ↑ «1985/22 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  14. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  15. ↑ «BOE.es - BOE-A-1987-1257 18/1986 Foru Legea, abenduaren 15ekoa, Euskarari buruzkoa.» www.boe.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-22).

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Pirinioaurrea_(eskualdea)&oldid=9411264"(e)tik eskuratuta