Wikipedia

Urraulgoiti

Nafarroa Garaiko udalerria eta ibarra

Urraulgoiti[3][a] (eguesibarreraz: Urrulgaine)[b] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 55,7 kilometrora. Altuera 512 eta 1442 metro artekoa da, eta 137,70 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 135 biztanle zituen.

Urraulgoiti
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Urraulgoiti bandera
Bandera

Urraulgoiti armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangoza
EskualdeaPirinioaurrea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
MankomunitateaIrati
Izen ofiziala Urraúl Alto
Alkatea
(2011-2023)		Martin Felix Iriarte Bizkai
(independente)
Posta kodea31448
INE kodea31241
Herritarraurraulgoitiar, urrulgaindar
Geografia
Koordenatuak42°46′59″N 1°13′15″W / 42.78315812°N 1.22076376°W / 42.78315812; -1.22076376
Azalera137,7 km²
Garaiera512-1442 metro
Distantzia55,7 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria135 (2023:  −3)
alt_left 46 (%34,1)(2019) (%64,4) 87 alt_right
Dentsitatea0,98 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 38,1
Ugalkortasuna[1]‰ 0
Ekonomia
Jarduera[1]% 75 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 7,12 (2013)
Euskara
Eremuaeremu ez-euskalduna
Euskaldunak[1][2]% 8,70 (2018: %5,23)
Datu gehigarriak
Sorrera1845 (independentzia)
Webguneawww.urraulalto.es

Urraul ibarrekoak da. Oso ibar isolatua da, inguruko gainerako ibarretatik isolatuta geratu baita, eta haiekin ez du komunikaziorik, Urraulbeitin izan ezik, Ugarrongo arroila bidez ateratzen baita. Ondorioz, Pirinioaurreko landa-izaera oso indartsua du, Pirinioetako arkitektura duten herrigune sakabanatuekin. Fatxadak zuriak dira eta ertzak eta zurezko dekorazioak harri grisez estalita daude, Pirinioaurreko gainerako ibarretan ez bezala.

Bertako biztanleak urraulgoitiarrak (eguesibarreraz: urrulgaindarrak) dira. Ibarburua Irurozki kontzejua da, non udaletxea da.

Izena aldatu

Urraulgoiti beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Val d'Urraul (1268)
  • Valle de Urraul (1280)
  • Val d'Urraul (1366)
  • Valle de Urraul (1366)
  • Urraul Alto (1802)
  • Urrejola (1802)
  • Urraul (1829)
  • Urraul Alto (1961)
  • Urraulgoiti (1974)

Etimologia aldatu

Urraul Nafarroako Pirinioaurreko hainbat ibar izendatzen dituen izena da. Urraulgoiti ("Urraul Goikoa"), guztien artean iparralderago dagoena eta Areta ibaiak zeharkatzen duena; Urraulbeiti ("Urraul Beikoa"), hegoaldean dagoena eta Irati ibaiak zeharkatzen duena, eta Erromantzatua ("Urraul Ekialdekoa" izenez ere ezaguna), ekialderago dagoena eta Zaraitzu ibaiak zeharkatzen duena. Gainera, Irunberri administratiboki Urraulbeitikoa izan zen Behe Erdi Aroan, nahiz eta geografikoki hori ez den aldatu.

Julio Caro Baroja da izen horri asko eskaintzen dion ikertzaile bakarra: «Baliteke izena "r"-tik "l"-ra (hango izenetan ematen da) pasabide edo alternantzia baten argitan azaltzea, eta horrela izatea Urraun (Eraul Eraun litzateke)». Eta beste batean idazten du: «Menturaz, Zaraitzu bezala, fitonimo bat da, "urra" (hurra) izenarekin erlaziona daitekeena». Amaiera Nafarroako beste izen batzuetan ematen da (adibidez, Eraul, Bidaul, Biaul...). Etimologia herrikoia "hurritz zuritua" da.

Ezaugarriak aldatu

Armarria aldatu

Urraulgoitiko armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Urrezko hondo batez eta aurrean baterako bi bihotz gorriz osatuta dago goialdean eta behealdean hondo urdinez zortzi puntako urrezko izar batez. Bi aldeak zerrenda gorri batek banatzen ditu. Armarriaren ertza, urrezko zortzi gurutze dituen beste zerrenda gorri bat da. Eguzki batek koroatzen du. »

Bandera aldatu

Urraulgoitiko banderak Urraulgoitiko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia aldatu

Erdialdeko Pirinioaurrean kokatua, Motxorro mendiaren (1 443 m) hegoaldeko magalean dugu. Areta ibaiak ibarra sortu zuen.

Mugakideak aldatu

Inguru naturala eta kokapena aldatu

Urraulgoiti Zangozako merindadeko udalerria da eta Nafarroako hiriburutik 56 kilometrora dago. Udaletxea Irurozkin dago. Erliebe handiko ibarra da, Ugarron bezalako arroilek nabarmenduta, lurraldeko gainerako lekuetatik isolatzen baitute. Ibarraren erdialdea nekazaritzakoa da, baina zenbat eta iparralderago edo ekialderago, orduan eta lur gutxiago dago erabilgarri. Azkenik, gainerako udalerriekin muga egiten duten eremuak menditsuak dira.

Klima aldatu

Erliebearen desberdintasunak direla eta, Urraulgoitin bi klima desberdintzen dira, batetik hegoaldeko klima azpimediterraniarra, eta bestetik iparraldeko klima azpiozeanikoa. Iparraldean izaten diren prezipitazio ugariagoak direla eta (batez beste 1 400 mm edo gehiago urtero), pagadi ugari daude. Bien bitartean, hegoaldean, urtero 900 mm jausten direlarik, pinu basatia da espezierik ohikoena. Urteko batez besteko tenperatura 8 eta 12 gradu bitartekoa da.

Zuhaitzen artean espezierik ugariena birlandaturiko (Austriatik ekarri zituzten XVIII. mendearen amaieran) pinu lariziarrak dira, guztira 591 hektarea hartuz.

Estazio meteorologikoak aldatu

Urraulgoitin dagoen Eparotz lekuan, itsasoaren mailatik 565 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974an jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]

      Datu klimatikoak (Eparotz, 1974-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.0 22.0 26.0 29.0 33.0 38.0 41.0 40.0 37.0 32.0 25.0 21.0 41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.6 10.2 13.4 15.3 19.9 24.9 28.6 28.5 24.0 18.4 12.2 9.1 17.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.2 5.2 7.8 9.8 13.8 17.9 20.7 20.7 17.1 12.8 7.8 5.0 11.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -0.1 0.2 2.3 4.3 7.7 10.8 12.8 12.8 10.1 7.2 3.3 0.8 6.0
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -17.0 -17.0 -9.0 -4.0 -3.0 1.0 5.0 2.0 1.0 -3.0 -8.0 -11.0 -17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 69.3 67.9 62.6 91.9 71.3 52.8 35.0 39.5 62.2 92.0 93.7 95.2 833.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 47.0 35.5 50.0 46.0 38.0 48.0 56.0 73.0 66.5 87.0 54.0 74.5 87.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.5 9.7 8.9 12.2 10.7 6.9 4.6 4.8 7.0 10.5 11.5 12.0 109.3
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.6 1.4 1.2 0.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.5 1.1 6.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa aldatu

Urraulgoitiko herrien mapa

Urraulgoitik 4 kontzeju ditu:

Gainera, beste 6 leku ere badaude, hala nola:

Bestalde, 5 etxalde daude ibarrean:

Azkenik, udalerrian 17 herri hustu daude:


 
Urraulgoiti ibarreko herriak

Historia aldatu

 
Santa Feko monasterioa, Santa Fe etxaldean, ibarreko ibarburu zaharra

Imirizaldu kontzejuerrian Ugarron, Aikoa eta Aikoa II trikuharriak daude, azken biak izen horretako arroiletik gertu. Aristun, Baigura mendiaren ekialdeko isurialdean, Txamorro trikuharria dago. Guztiek adierazten dute gizakiaren presentzia goiz-goizetik bailara honetan.

XIII. mendean, zergen ordainketen lehen zerrendekin, egitura berezi bat ikusten da, Aietxuibar, zeinaren hedadura besterik ez dakigun, Urraulgoitiko zenbait herri. Aietxuibar testu baten arabera osatzen zuten, besteak beste, Aietxu, Arangozki, Elkoatz, Jakoisti, Larraun eta Raxa herriek. Ez dakigu ibar independentea edo banaketa administratiboa zen, XIX. mendeko bidezidorraren antzekoa, zergak biltzeko balio zuena. Antzeko kasu bat gertatzen da ondoko Artzibarren, iparraldeko zatia garai berean Artozkibar deitzen zena, eta gero ibarrean integratu zena, baina hasierako uneetan independentea ere izan zitekeen.[8]

XVI. mendearen lehen erdian Nafarroa Gaztelako koroan sartu ondoren, Urraulgoiti ibarra gaur egun dituen mugekin geratu zen. 1802ko hiztegiak, gerora, Sastoia (Larekin) eta Jakoisti (Aietxun) etxalde soil gisa agertzen direnak mantentzen ditu, baita Santa Fe ere, ondoren, baseliza eta batzarretxe gisa bakarrik agertzen dena, Eparotz kontzejuan. 1849an Arieltz etxaldeak ere hitz egiten da.

1835-1845eko udal-erreformetara arte, ibarrak berezko berezitasun administratiboak izateaz gain, lotura administratibo berezia izan zuen ibar konfinatzaileekin, Urraulbeiti eta Urraul Ekialdekoarekin batera "Urraul" udalerria osatzen baitzuten. Hirurek beste hainbeste diputatuk osatutako taldea osatzen zuten, urtero bailara bakoitzeko erregidoreek izendatuak. Urraulbeitikoa lehendakaria zen, eta batzarrak Puiuko San Gregorio baselizan egiten ziren, Artieda kontzejuari dagokionez. Jurisdikzio zibil eta kriminala Irunberri hiribilduarena zen, eta hiribilduari ere oso lotuta zeuden. Ordura arte, Urraulgoitiko ibarburua Santa Fe izan zen. Ordutik, Irurozkira joan zen. Urte horretan Arieltz herria gehitu zitzaion, lehen Urraul Ekialdekoa zena.[9]

XIX. mendearen erdialdean, ibar osoan hiru eskola baino ez zeuden, eta irakasle bakoitzak urtean zortziehun erreal baino gutxiago zituen. Ferra-bideen bidez komunikatuta zegoen. Bi irin-errota zeuden. XX. mendearen hasieran eskolak sei ziren, errotak zazpi, eta Guardia Zibila zegoen.

Demografia aldatu

2023 urteko erroldaren arabera 135 biztanle zituen Urraulgoitik.[10]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
940 1029 1017 1012 1017 946 958 881 804 735 688 553 423 227 162 156 167 185 142
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Urraulgoitiko kontzeju, leku eta etxaldeetako biztanleriaren banaketa 2020an
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia aldatu

Urraulgoitiko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere hegoalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den.

Politika aldatu

Urraulgoitiko udaletxea Irurozki kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Urraulbeitiko udaleko idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta bi zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Martin Felix Iriarte Bizkai da, Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak aldatu

Udal hauteskundeak aldatu

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea - - - - - - - - 3 4 4
Aldasur - - - - - - - 4 2 1 -
Santa Fe - 5 - - 5 5 5 1 - - -
Urraulgoitiko Independenteak - - 5 5 0 - - - - - -
Zentro Demokratikoaren Batasuna 5 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak aldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 43 43,88 -
 Geroa Bai 20 20,41 ▲ 1
 Euskal Herria Bildu 13 13,27 ▲ 4
 Nafarroako Alderdi Sozialista 9 9,18 ▲ 3
 Ahal Dugu 5 5,10 ▼ 8
 Izquierda-Ezkerra 4 4,08 ▼ 5
  Libertate Nafarra 1 1,02 -
  Vox 1 1,02 -
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 37 33,33 ?
 Geroa Bai 19 17,12 ?
 Ahal Dugu 12 10,81 ?
 Izquierda-Ezkerra 9 8,11 ?
 Euskal Herria Bildu 9 8,11 ?
  Nafarroako Alderdi Popularra 7 6,31 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 6 5,41 ?
  Herritarrak - Herritarron Alderdia 4 3,60 ?
  Equo 1 0,90 ?

Udala aldatu

Udalaren egoitza eta udaletxea Irurozki ibarburuan dago.

  • HELBIDEA: San Adrian kalea, z/g

Egungo banaketa aldatu

Urraulgoitiko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Martin Felix Iriarte Bizkai da, Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentekoa. Zinegotziak 2 daude:

  • Antonio Balisa Hernández (Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea)
  • Fabiola Inés Mateo Miguéliz (Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea)

Alkateak aldatu

1979tik, Urraulgoitik 5 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[11]
Pablo Redin Mendioroz 1979 1983 Zentro Demokratikoaren Batasuna
Francisco Amateo Aribe 1983 1987 Santa Fe
Martin Mendioroz Olleta 1987 1991 Urraulgoitiko Independenteak
Martin Felix Iriarte Bizkai 1991 1995 Urraulgoitiko Independenteak
Martin Felix Iriarte Bizkai 1995 2007 Santa Fe
Joaquina Garijo Napal 2007 2011 Aldasur
Martin Felix Iriarte Bizkai 2011 jardunean Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea

Kultura aldatu

Euskara aldatu

Ikus, gainera: «eguesibarrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Urraulgoiti atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Urraulgoiti ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[13]

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Urraulgoitiko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Jaiak aldatu

Ondarea aldatu

 
Santa Feko monasterioko garaia

Ondasun nabarmenak aldatu

Eremu naturalak aldatu

Urraulgoitiar ospetsuak aldatu

Irudiak aldatu

Oharrak aldatu

  1. ↑ /ura.úlgòiti/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren eta kamutsa laugarren silaban
  2. ↑ /urúlgàine/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren eta kamutsa hirugarren silaban

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Urraulgoiti - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. ↑ «Meteo Nafarroa - Fitxa Klimatikoak - Eparotz» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-19).
  7. ↑ Eparozko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  8. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | AIETXUIBAR. (Noiz kontsultatua: 2021-12-19).
  9. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | URRAULGOITI. (Noiz kontsultatua: 2021-12-19).
  10. ↑ «Urraulgoiti» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  11. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  12. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  13. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Urraulgoiti&oldid=9544145"(e)tik eskuratuta