Artzibarrera

hegoaldeko goi nafarrerako hizkera, sortaldeko azpieuskalkian

Artzibarrera hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiaren hizkera bat da, Nafarroa Garaiko Artzibar, Arriasgoiti eta Esteribar (azken hau esteribarrerarekin) ibarretako berezko euskara. Sortaldeko azpieuskalkia barruan dago.

Artzibarrera (†)
artzibarrera — euskara
Artzibarrera, Hegoaldeko goi nafarreraren barruan
Sailkapena
EuskalkiaNafarrera
Zati-euskalkiaHegoaldeko goi nafarrera
AzpieuskalkiaSortaldeko nafarrera
Kokapena
EskualdeaArriasgoiti, Artzibar eta Esteribar,
 Nafarroa Garaia
Egoera
Estatusdesagertua

2007ko udazkenean, ez zegoen artzibarrerazko euskaldun gutxienik, eta, beraz, hizkera hilda da.

Herriko hizkeraren aztarna anitz dago Artzibarko, Arriasgoitiko eta Esteribarko toponimian, esaera zaharretan eta eguneroko hainbat hitzetan.

Historia

aldatu

XIX. mendearen hasieran auzi txiki bat izan zen Otsan apaizarekin. Eztabaida Orbaitzeko apaizaren eta Artziko apaizaren artean gertatu zen, Otsakoak Artzikoaren alde eginez, Longidakoaren hizkuntza "ulertzeko oso zaila zelako, herri honetakoaren oso desberdina zelako". Ez dakigu nongoa zen Orbaitzeko apaiza, baina ohikoena Artzibarkoa ez zela pentsatzea da, ez baitzuen artzibarrera hitz egiten.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Esteribarko herri guztiak Larsueindik hegoaldera, Artzibarko eta Arriasgoitiko herri guztiak eta Orotz-Betelu udalerria sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiko Artzibarrera azpieuskalkian.[1] Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean 2 600 artzibarrerazko euskaldun inguru egongo ziren hiru ibarretan.[2]

1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, Artzibarrera hitz egiten zen hurrengo herrietan: Artzi, Arizkuren, Arrieta, Artozki, Asnotz, Azparren, Ekiza, Gorraitz, Gurpegi, Imizkotz, Lakabe, Lusarreta, Muniain, Nagore, Saragueta, Uloberri, Ulozi, Urdirotz, Usotz eta Zazpe Artzibarren; Aginaga, Galdurotz eta Zaldaitz Arriasgoitin; Antxoritz, Akarreta, Gendulain, Idoi, Ilurdotz, Irotz, Larsuein, Olloki, Sarasiber, Tirapegi eta Zuriain Esteribarran eta Orotz-Betelu udalerrian.

Aingeru Irigaraien 1935eko datuek, biztanleriaren datuekin konbinatuta, adierazten dute urte horretan azpieuskalki hauko 710 euskaldun izango zirela, artzibarrera hiztunak.

1930eko hamarkadan, Artzibarko azpieuskalkiak bere nagusitasuna galdu zuen gaztelaniaren mesedetan, asmo politikoko (Frankismoa) eta izaera ekonomikoko hainbat inguruabar sozialengatik, gaztelaniaren aurrerabidea errazten zutenak. Borondatezko berezko hizkuntzaren galera hori euskaraz hitz egiteko debekuarekin batera gertatu zen. Hala, 1937an erabat debekatu zen bide publikoan euskaraz hitz egitea. Hurrengo urtean, euskara erregistroetatik kanpo uzten da, eta horren atzetik daude auzitegiak, saltokiak, eskritura publikoak, aldizkariak, eskolak, irratiak... Horrela, herri landatarrenetan, edo batzuetan ezta hori ere, euskara familiartera bakarrik baztertuta geratu zen.

Ondorioz, 1970ean beste zenbaketa bat egin ondoren, Artzibarko 27 eta Arriasgoitiko 1 euskaldun artzibarrera mintzo ziren.[2]

250 urtetik hona jasaten ari zen euskalduntze-ezaren prozesua 2000ko hamarkadan iritsi zen bere punturik kritikoenera, eta hiru ibarretan artzibarrera eta euskararen kontserbazio-egoera kritikoa izan zen. 2007an jakin zen euskalki hori erabat desagertu zela, hiztun guztiak hil baitziren.

Kokapena

aldatu
 
Artzibarrerako banaketa
Gaur egun, ez dago artzibarrera hiztunik. Hala ere, 1870an, hiztunak erregistratu dira hiru ibarretan, honako herri hauek barne:

Ezaugarriak

aldatu

Ahoskera

aldatu
  • Bokalismoari dagokionez, oa > ua taldeak ixtera jotzen du batzuetan (da nesakua, ez mutikua)
  • Bokalerdiaren kontsonantizazioa dugu u > b kasuan (gau > gaba)
  • Monoptongaketak sailean, ai diptongoa > i bihurtu da (jinkuenpaxa)
  • Goiko bokalek eragin asimilazioaz mintzatuko gara orain, -a bokala nagusitzen da aitzineko -u eta -i ren ondoren (kulpa, erbia)
  • -on bukaera gordetzen da gaztelaniatik datozen -ón bukaturiko erdal maileguetan (kañon, millon)

Morfologia

aldatu
  • Mugagabe, mugatuari dagokionez, jakina da euskaraz, azken honetan mugatzaileak gero eta gehiago ezartzen direla. Aditzondoak, adjektiboa eta bigarren mailako predikatuak mugagabe edo partitiboarekin adierazten dira mendebal eta erdialdeko hainbat kasutan (i gaixto aiz, gaxto zara)
  • Kasu ergatiboari dagokionez, jakina ere bada, euskararen dialektoen artean euskalkiak bi multzotan bereizten dituen isoglosa garrantzitsua badagoela; hau da, alde batetik absolutibo pluralaren eta ergatibo pluralaren arteko ezberdintasuna egiten duten euskalkiek, (-ek) morfema atxikiz ergatibo pluralerako, eta (-ak) absolutibo pluralerako
  • Kasu soziatiboan -aki dugu maiz askotan (filaeki, inzensarioaeki)
  • Kasu prolatiboan zenbaitetan -tik dugu: ez da markarik agertzen (ni kanpero bainindego)
  • Ablatibo bizigabean -taik morfema ohikoa dugu (hortaik hasi da)
  • Distributiboan -ra morfema banatzailea agertzen da, -na/-ra-ren balio berberarekin

Aldaerak

aldatu

Artzibarrerak lau aldaera ditu.

Iparartzibartar aldaera

aldatu

Aldaera honek Artzibarko iparraldeko herriak hartzen ditu: Lusarreta, Hiriberri, Arrieta, Saragueta, Gorraitz, Azparren. Gainera, aldaera hori Orotz-Betelu udalerrian dago (Orotz-Betelu eta Olaldea herriguneak). Gainerako aldaera eta azpieuskalkia bereizten dira -ako- eta -eko- formak erabiltzen direlako, Erroibarren bezala.

Kalkuluen arabera, 1870ean 1 220 hiztun zituen ipareartzibartar artzibarrerak, 1935ean 450 eta 1970ean 24. XXI. mendean, aldaera hau jada desagertua dago.

Hegoartzibartar aldaera

aldatu

Aldaera honek Artzibarko hegoaldeko herriak hartzen ditu: Uritz, Urdirotz, Espotz, Zandueta, Artzi, Nagore, Asnotz, Gurpegi, Zazpe, Lakabe, Muniain, Usotz, Artozki, Otsa, Ekiza, Arizkuren, Uloberri eta Ulozi. Aldaera honek aditz-formak -io- erabiltzen ditu. Arriasgoitiko aldaera eta hegoesteribartar aldaeraren arteko ezberdintasun nagusiak ezin izan dira zehaztu aldaera honen desagertze goiztiarraren ondorioz, baina ñabardura batzuk bazeudela ezagutzen da.

Kalkuluen arabera, 1870ean 700 hiztun zituen ipareartzibartar artzibarrerak, 1935ean 60 eta 1970ean 1. XXI. mendean, aldaera hau jada desagertua dago.

Arriasgoitiko aldaera

aldatu

Aldaera honek Arriasgoitiko herri guztak hartzen ditu: Zaldaitz, Urritzelki, Beorieta, Zuntzarren, Galdurotz, Aginaga, Ilotz, Leiun, Zalba eta Laboa. Aldaera honek aditz-formak -io- erabiltzen ditu. Arriasgoitiko aldaera eta hegoesteribartar aldaeraren arteko ezberdintasun nagusiak ezin izan dira zehaztu aldaera honen desagertze goiztiarraren ondorioz, baina ñabardura batzuk bazeudela ezagutzen da.

Kalkuluen arabera, 1870ean 320 hiztun zituen ipareartzibartar artzibarrerak, 1935ean 12 eta 1970ean 1. XXI. mendean, aldaera hau jada desagertua dago.

Hegoesteribartar aldaera

aldatu

Aldaera honek Esteribarko hegoaldeko herriak hartzen ditu: Tirapegi, Larsuein, Sarasiber, Idoi, Akarreta, Gendulain, Zuriain, Ilurdotz, Antxoritz, Irotz, Zabaldike, Arleta eta Olloki. Aldaera honek aditz-formak -io- erabiltzen ditu. Arriasgoitiko aldaera eta hegoartzibartar aldaeraren arteko ezberdintasun nagusiak ezin izan dira zehaztu aldaera honen desagertze goiztiarraren ondorioz, baina ñabardura batzuk bazeudela ezagutzen da.

Kalkuluen arabera, 1870ean 530 hiztun zituen ipareartzibartar artzibarrerak, 1935ean 190 eta 1970ean 0. XXI. mendean, aldaera hau jada desagertua dago.

Hiztegia

aldatu

Orreaga Ibarrak hainbat urtez jaso zituen artzibarreraren berezko hitz batzuk:[3]

  • alegera: poza
  • altxatu: eskutatu
  • arrañatu: moldatu
  • baratu: gelditu
  • despeitu: agurru
  • elleba: iloba
  • fale: joale
  • gizeitsu: gixajo
  • hobenean: behar bada
  • izertu: tximistak izan
  • jinestatu: sinistru
  • kutxeta: ia
  • lekuttu: aldendu
  • makur: txarra
  • nion: inon
  • oiarka: abarka
  • potta: muxua
  • rakilikallu: ebakitzaile
  • sautsi: jatsi
  • tranka: enbor handia
  • tzitzar: karkarabarra
  • ukurtu: makurtu
  • zernahi: edozein

Gainera, herri gehienek artzibarreraz dute izen tradizionala, eta gaur egungoak, euskara batuaz:

Hiztunak

aldatu

Hizkera hori desagertua dago 2007tik. Hauxe da hiztun kopuruaren bilakaera historian zehar:

Hiztunak aldaeraren arabera Hiztunak guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
  Iparartzibartar •   Hegoartzibartar •   Arriasgoiti •   Hegoesteribartar
  Artzibarrera

Azken hiztunak

aldatu

Euskal Herriko Ahotsak proiektuaren bidez, hizkera honetako azken hiztunetako batzuk elkarrizketatu ahal izan dira, eremu honetako kulturaren eta hizkuntzaren zenbait alderdi zaindu ahal izateko. Hauek dira erroibarrerako azken euskaldun zaharrak:[4]

  • Gregoria Bizkai Eskabel (Azparren, 1901-?)
  • Saturnino Etxamendi Larrea (Arrieta, 1901-?)
  • Ambrosio Usoz Imirizaldu (Hiriberri, 1901-?)
  • Agueda Bizkai Iribarren (Azparren, 1921-?)

Konparaketa

aldatu

Hemen agertzen dira bildutako aditz-formak:

Euskara batua Artzibarrera Eguesibarrera Aurizko hizkera
Iparartzibartar Hegoartzibartar Arriasgoitikoa Hegoesteribartar
naiz
zara
da
gara
zarete
dira
naiz
zara
da
gara
zate
dire
naiz
zara
da
gara
zate
dire
neiz
zara
da
gera
zate
dire
neiz
zera
de
gera
zete
dire
naiz
zara
da
gara
zarate
dere
naiz
zara
da
gira
zate
dire
nintzen
ziren
zen
ginen
zineten
ziren
nintza
zina
zen
gina
zinate
zire
nintze
zine
zen
gine
zinete
zire
nintze
zine
ze
ginde
zinete
ziren
nintze
zine
ze
gintze
zinete
ziren
nitza
zina
ze
gina
zinate
zere
nitzen
zinden
zen
ginden
zindeten
ziren

Bibliografia

aldatu
  • "Nafarroako euskalkiak: hegoaldeko goi-nafarrera (Artzibarko aldaera)" (Aitor Arana, 2004)

Erreferentziak

aldatu
  1. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  2. a b Pedro Irizar. «Los dialectos y variedades de la lengua vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo» [Contribución a la Dialectología de la lengua vasca, t. I, pp.241-267. Batez ere: pp.251, 257, 260-261]
  3. Ibarra, Orreaga. (2012). [https://www.valledearce.com/wp-content/uploads/2014/01/FLV-115-2012-Ibarra-artzibarreraz.pdf «Artzibar iparraldeko hizkeran sakonduz»] Nafarroako Unibertsitate Publikoa.
  4. «Artzibar, euskara eta ahozko ondarea - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2022-08-14).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu