Garde
Garde[3][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 93,3 kilometrora. Altuera 705 eta 1753 metro artekoa da, eta 43,40 km²-ko azalera hartzen du. 2022 urtean 134 biztanle zituen.
| Garde | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
_21.jpg) | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Pirinioak | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||||
| Mankomunitatea | Ezka-Zaraitzu | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Garde | ||||||||||
| Alkatea (2019-2023) | Jose Javier Etxandi Sarries (Itoleta) | ||||||||||
| Posta kodea | 31414 | ||||||||||
| INE kodea | 31113 | ||||||||||
| Herritarra | gardar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°47′00″N 0°53′48″W / 42.78337673°N 0.89673005°W42°47′00″N 0°53′48″W / 42.78337673°N 0.89673005°W | ||||||||||
| Azalera | 43,4 km² | ||||||||||
| Garaiera | 705-1753 metro | ||||||||||
| Distantzia | 93,3 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 134 (2022:  −3) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 3,09 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 13,84 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 0 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 5,74 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu mistoa | ||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 9,40 (2018:  %6,7) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1846 (independentzia) | ||||||||||
| Webgunea | www.garde.es | ||||||||||
Garde Nafarroako herririk ekialdekoena da. Erronkaribar eta Beraribar lotzen dituen Gardalar ibaiaren ibarrean dago. Ibar oso estua da, eta, beraz, luze-luze eginda dago ibaiaren ardatzaren inguruan, Arrigorrietako mendilerroaren magalean, herriko karrikak oso estu eta aldapatsu bihurtuz. Erronkaribartar herri tipikoa da, eta bere kale harriztatuen artean arkitektura oso berezia mantentzen du, lau isurkiko teilatuak eta harrizko horma lodiak dituena.
Erronkariko ibaxan kokatuta da, baina 1846tik udalerri independentea da. Bertako biztanleak gardarrak dira.
IzenaAldatu
Garde toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Garde
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Garde
Gainera, toponimoa modu bakarran agertu da historian zehar:[4]
- Garde (1085)
- Garde (1102)
- Garde (1366)
- Garde (1587)
- Garde (1802)
- Garde (1926)
- Garde (1978)
EtimologiaAldatu
Mikel Belaskoren arabera, baliteke Cardus pertsona-izenarekin lotuta egotea. Julio Caro Baroja eta Ricardo Zierbide ideia horretakoak dira. Lehenengoak Cardus latinezko cognomen gisa dokumentatzen du eta Kardellu edo Cardellu txikigarriak aipatzen ditu. Bizkaia ibarraren izenak, Gardalain izenekoak, pertsona-izen berean du jatorria.
Beste azalpen posible bat g + arde izan daiteke, non g- "garagar" hitzetik etor litekeen, normalean gar- -era murriztuta eta garagarde -tik kenduta, bikoiztua baita. arde izan liteke "arte" antzinako aldaera erronkariarra, euskalki honetan fonetikak bilakaera nabarmena baitu. Beraz, bere esanahia "garagar arte" izan liteke.
EzaugarriakAldatu
ArmarriaAldatu
Gardeko armarria Erronkaribarreko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[5]
| « | Armarri kuartelatua: lehen hondo urdin batez eta aurrean hiru arkudun urrezko zubi batez osatuta dago, bere gainean errege mairu baten buru moztu batekin; bigarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko erbi-txakur bat eskuinera begiraz osatuta dago; hirugarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko gaztelu bat; laugarren hondo urdin batez eta aurrean urrezko hiru tontorrez osatuta dago. | » |
BanderaAldatu
Gardeko banderak Erronkaribarreko armarri San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez horiz eta urdinez inguratua. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Erronkari" izena duela ere. Ertzak kolore bereko hiruki-zerrenda bat du orientazio bertikalean edo horizontalean, eta izkinetan zortzi puntako izar berde bat karratu hori baten gainean. Bandera hau bera da Erronkaribar osatzen duten herri guztientzat, nahiz eta udalerri bakoitza bere aldaketa txikiekin.
GeografiaAldatu
MugakideakAldatu
Ingurune naturala eta klimaAldatu
Nahiz eta oraindik ere haritz eta pago bakanen batzuk geratzen diren, gaur egun jatorrizko landaredia erabat galdu da. Haren tokia azken mendeotan landatutako pinuek hartu dute.
Udalerriaren gehienean mendialdeko klima mediterraneoa nagusi da. Beherago dauden guneetan klima atlantikoa ageri da. Hori da San Migel mendilerroaren ipar-mendebaldeko lurraldearen kasua. Urteko batez besteko tenperaturak aldakorrak dira, orientazioa eta altuera zein den: 6 eta 10 gradu bitartekoak dira. Prezipitazioak, berriz, 1.000 mm – 1.600 mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 120 inguru dira.
Estazio meteorologikoakAldatu
Garden ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Urzainki pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 722 metrora, Nafarroako Gobernuak 1980n jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]
 Datu klimatikoak (Urzainki, 1980-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 25.0 | 29.0 | 33.0 | 36.0 | 37.0 | 39.0 | 36.0 | 30.0 | 23.0 | 20.0 | 39.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.3 | 9.9 | 12.9 | 15.1 | 19.0 | 23.7 | 27.3 | 27.4 | 22.9 | 17.5 | 11.6 | 8.7 | 17.0 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.0 | 4.9 | 7.5 | 9.7 | 13.2 | 17.2 | 19.9 | 19.9 | 16.3 | 12.2 | 7.3 | 4.6 | 11.4 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -0.2 | -0.0 | 2.0 | 4.3 | 7.4 | 10.6 | 12.5 | 12.5 | 9.7 | 6.9 | 3.1 | 0.4 | 5.8 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -14.0 | -14.0 | -13.0 | -4.0 | -2.0 | 1.0 | 4.0 | 1.0 | -1.0 | -5.0 | -10.0 | -14.0 | -14.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 128.1 | 114.7 | 106.4 | 127.5 | 107.7 | 74.8 | 51.1 | 52.4 | 80.0 | 132.2 | 154.8 | 129.7 | 1259.4 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 63.0 | 77.5 | 67.0 | 83.0 | 98.0 | 65.0 | 76.0 | 67.5 | 61.0 | 127.5 | 74.0 | 76.5 | 127.5 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.9 | 12.9 | 13.1 | 15.2 | 14.8 | 9.5 | 7.0 | 7.1 | 8.9 | 12.8 | 14.6 | 13.5 | 143.2 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 3.4 | 4.6 | 3.0 | 1.3 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 1.5 | 2.4 | 16.5 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7] | |||||||||||||
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
HistoriaAldatu
Udalerriari buruzko lehen dokumentu idatzia XI. mendekoa da. Done Jakue eliza, Erronkariko Done Martiri monasterioaren menpekoa zena, Leireko abatetxeari eman zion dohaintza moduan Antso V.a Ramiritz erregeak. Done Jakue elizan hispaniar-bisigotikoen erritua egiten zutela eta, Iruñeko gotzainak 1000 soldatako zigorra jarri nahi izan zuen, baina azkenik, Nafarroako Erresuma guztian egiten zen erritu erromatarra hartu zen elizan ere.
Urteroko petxa Erronkariko Mankomunitateko gainerako herriekin batera ordaintzen zuten, baina 1412an kaparetasun osoa lortu zuten. 1427an bizilagunek inguruko mugak defendatzeko prest zituzten 24 baleztari.
Fernando Katolikoak Nafarroako Erresuma konkistatu zuenean, erronkaribartarrek behin eta berriz leialtasuna erakutsi zieten Katalina I.a Nafarroakoa erregina nafarrari eta haren seme Henrike II.a Nafarroakoa, eta Pedro Sanz buru izan zen 1516an gaztelarrak kanporatzeko ahaleginean Pedro Nafarra gardarrari laguntza eman zioten erronkaribartarren aurka. Gardar batzuk hiltzera eta ondasunak konfiskatzera kondenatutako hamazazpi erronkaribartarren artean agertu ziren 1523an, errege legitimoekiko jarrera leialagatik.[8]
Espainiako Ondorengotza Gerran, ibaxak Felipe V.a Borboikoaren alde egin zuen Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa aurka, 1710eko urriaren 3an Gardeko biztanleek proaustriarrei eskainitako erresistentzia nabarmenduz.
1787ko irailean uholde handi bat gertatu zen Gardalar ibaian, Erronkariko ibaxaren gaineko euri ugarien ondorioz. Urak Gardetik igarotzean desbideratu zirenean, 150 000 erreal baino gehiagoko kalteak eragin zituzten. Beste arro batzuetan ere uholde handiak izan ziren, eta Zangoza izan zen herririk kaltetuena.[9]
Konbentzioaren Gerran, Erronkaribarko Gerra Batzordeak Gardeko sei ordezkari izan zituen: Meltxor Gorringo abadea eta Migel Urzainki, Diego Azearitz, Iosepe Maritxalar, Manuel Azearitz eta Bikendi Lorea zinegotziak. Hiribilduak 1793an gastatu zuen, 2004 erreal bastimentu eta pagatan. Urte hori lasaitasunez joan zen; ez, ordea, gardarrek Zaraitzu aldera mobilizatu behar izan zuten hurrengoa, frantziarrek Orbaizetako ola okupatu zutenean, 1795era arte mantendu baitzuten.[8]
1802an aletegia, harategi publikoa, errementeria eta aduana zituen herriak. Herritarrek proposaturiko eta erregeordeak berretsitako alkate batek zuzentzen zuen, herritarren artean aukeraturiko erregidoreekin batera. 1850ean eskola zeukan, eta bertako maisuak 2000 erreal jasotzen zituen soldata moduan urtero. Horrez gain, bazen irina ekoizten zuen errota bat, eta Aragoi eta Euskal Herria lotzen zituen bidea igarotzen zen herritik.
Iberiar Penintsulako Gerrako inbaditzaile frantziarren aurkako liskarren haustura Garden gertatu zen 1809ko maiatzaren 24an, nafarrek 14 frantziarreko destakamendu bati eraso egin ziotenean. 1812an lortu zuen, Urzainki eta Izaba sugarren larre ziren bitartean, Frantzisko Espotz Mina eta bere gizonak herrian jarraitzeari esker antzeko egoera batetik libratzea. Gerra osoan zehar, ttandakako agintarien behar ekonomikoei lagundu behar izan zien, eta gerrako gastuak 13 230 erreal izatera iritsi ziren. Gastu gehienak eriondoen ospitaleak eragin zituen.[8]
1822ko uztailaren amaieran, Nafarroako Batzar Errealistak bere lehen Ospitale Militarra ezarri zuen Garden, ehun bat zauritu eta gaixorentzako edukierarekin. Errealistek sostengu sendoa izan zuten José Ramón Urzainqui parrokiako onuradunarengan.
1855eko maiatzaren 1eko desamortizazio legea betez, 1862an Iruburria auzoan ogia egosteko labe bat eta Iriondoa auzoan beste labe bat saldu ziren.[10]
DemografiaAldatu
2022 urteko erroldaren arabera 134 biztanle zituen Gardek.[11]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 471 | 431 | 463 | 521 | 474 | 496 | 487 | 485 | 506 | 508 | 505 | 504 | 330 | 290 | 236 | 217 | 189 | 171 | 137 |
EkonomiaAldatu
Erronkaribarren ekonomia mendiak eta basoek eskaintzen dituzten produktuei loturik dago (zuraren ekoizpena, artzaintza). Dagoen industria apurra jarduera horietatik eratorria da (gaztagintza, zerrategiak). Eronkaribarreko gaztak Erronkariko gazta sormarka du 1981az geroztik.
Azkenaldi honetan, turismoa ari da gero eta garrantzi handiagoa hartzen: eskiari eta mendiari lotutako turismoa. Izan ere, 2008an Larra-Belagua eski estazioa ireki zuten.
PolitikaAldatu
Gardeko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Burgiko eta Bidankozeko Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Jose Javier Etxandi Sarries da, Itoletako hautagai gisa aurkeztu zena.
HauteskundeakAldatu
Udal hauteskundeakAldatu
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Itoleta | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 5 |
| Gardeko Talde Independentea | - | - | 4 | 5 | - | - | - | 5 | - | - | - |
| Gardeko Independenteak | - | 1 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Aranea | 2 | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Zentro Demokratikoaren Batasuna | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeakAldatu
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
UdalaAldatu
Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
Egungo banaketaAldatu
Gardeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jose Javier Etxandi Sarries da, Itoleta zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:[12]
- Jose Angel Ureña Marco (Gardeko Talde Independentea)
- Iñari Adanez Ezker (Gardeko Talde Independentea)
- Ricardo Galan Trebiñu (Gardeko Talde Independentea)
- Ienego Marco Glaria (Gardeko Talde Independentea)
AlkateakAldatu
1979tik, Gardek 5 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[13] | |
| Pedro Glaria Sanz | 1979 | 1983 | Zentro Demokratikoaren Batasuna | |
| Markos Ureña Markos | 1983 | 1987 | Aranea | |
| Pedro Maria Anaut Mainz | 1987 | 1991 | Gardeko Talde Independentea | |
| Enrique Galan Landa | 1991 | 1995 | Gardeko Talde Independentea | |
| Enrique Galan Landa | 1995 | 2007 | kudeaketa-batzordea | |
| Markos Ureña Markos | 2007 | 2011 | Gardeko Talde Independentea | |
| Markos Ureña Markos | 2011 | 2019 | kudeaketa-batzordea | |
| Jose Javier Etxandi Sarries | 2019 | jardunean | Itoleta | |
GarraioaAldatu
La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Erronkaribar eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:
KulturaAldatu
EuskaraAldatu
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Erronkaribarreko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko zuberera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[14]
Koldo Zuazok, 2010ean, Erronkaribarrak atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[15]
Bakarrik XX. mendean zehar nagusitu zen gaztelania ibaxan. Euskara, erronkaribarrera, joan den mendearen bigarren erdialdean galdu zen. Euskaldun berriak eta kanpotik joanak dira egungo erronkaribarrerazko euskaldunak. Batez ere irakaskuntzaren bidez, ia bost biztanletik bat euskal hiztuna izatea lortu da gaur egun. Bertako euskalkia, erronkaribarrera, XX. mendearen bukaera arte erabili zuten. Fidela Bernat (1898-1991) izan zen jatorrizko azken hiztuna. Ibaxaren isolamenduak, ziurrenik, bere berezitasunak azaltzen ditu, erronkaribarrera euskalki originalena da, baina baita garbien eta kontserbadoreenetako bat ere.
JanzkeraAldatu
Ohiko janzkerari dagokionez, Erronkariko ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Erronkariko ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
AlmadiakAldatu
Almadiak luzera bereko hainbat egur atalez osatutako putzu bat da, elkarren artean landare-jarioen bidez lotuak (hurritz-zakurrak edo basa-zumea), puntan eta atzealdean arraunak dituena, zurezko putzua ibaiaren ibilgura zuzendu edo gidatzeko. Nafarroako Pirinioaldeko ibarretan, basoen aprobetxamendua garai gogoangarrietatik diru-iturri nagusia izan da, eta bertako ibaiak zura eraldatzeko edo erabiltzeko sal zitekeen lekuetara garraiatzeko modua. Egur hori almadietan garraiatzen zen.[16]
Hiru Behien ZergaAldatu
Urte bakoitzeko uztailaren 13an, Erronkaribar eta Bearnoko Baretetze ibarren artean dagoen San Martingo Harria milaka urteko zeremonia baten lekuko eta protagonista da: Hiru Behien Zerga (erronkaribarreraz: Iror Beien Emontarzuna). Indarrean dagoen Europako nazioarteko trataturik zaharrena da. Ekitaldi honetan, Baretetze ibarreko bearnotarrak, ekarririk eta Frantziako banderarekin, Erronkaribarreko Izaba, Urzainki, Uztarroze eta Garde herriei, erronkaribartar jantzi tradizionala soinean, astaje, ilaje eta kemen berdineko hiru behiren urteko eta betiko zerga bana ematen diete. Horren aurretik, bi eremuetako agintariek, eskua San Martingo Harriaren gainean jarrita, konpromisoa hartu dute bakea egon dadin. Konpromiso hori Izabako alkateak esku guztien gainean jarritako "Pax avant, Pax avant, Pax avant" latinezko esaldiarekin batera zigilatu da.[17]
Ez dakigu zeremonia honen jatorria eta zergatia. Badakigu XIV. mendean zerga horren ordainketa eten egin zela, eta horrek gatazka larria sortu zuen bi haranetako bizilagunen artean. Heriotza eta gertakari desatseginak izan ziren, eta 1375. urtean emandako epai batean amaitu zen guztia, non Baretetzeko bearnotarrak zerga ordaintzen jarraitzera kondenatzen ziren. Epai hura, zeremonia honi buruz dagoen lehen erreferentzia dokumentala izateaz gain, 1375. urtean zerga horren ordainketa oso aspaldikoa zela adierazten duen datua da.
Kausei dagokienez, historialari batzuek defendatu dute gerrako zerga baten aurrean gaudela, betiereko izaera duelako, eta ez litzatekeela inola ere larre eta iturriak erabiltzeagatiko konpentsazio bat, oker zabaldu den bezala.
DantzakAldatu
Ttun-ttun dantza ekintza kolektibo eta sozial garrantzitsua zen ibaxan. Astearen amaieran, herria ekitaldi sozial bat egiten ari zen, batzar bat plazan. Han ateratzen ziren neska-mutilak dantzatzera. Haurrek ez zuten ekitaldi horretan parte hartzen, sheriffak plazatik uxatzen zituen. Dantzak iragana eta etorkizuna uztartzen ditu, belaunaldi berrietan tradizio soziala iraunaraziz eta arbasoek estimatzen dituzten balio handienak bertan jarriz.
Ttun-ttun dantzaren arrazoi psikologikoa hau da: kolektiboak, bere horretan, gizarte-balioak iraunarazteko komunikatzen du bere burua, familiako kideen indibidualtasuna gainditzeko sentimenduan. Dantza txirulaz eta salterioz laguntzen zen, eta "ttun-ttun" izena jasotzen zuen, damburia izenez ere ezaguna, agian egiptoar danbolinaren deribazioa, laute modukoa, gaur egun danbolinak ordezkatzen duena. Dantza biribilean dantzatzen da, erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan. Ibaxako dantza guztiak bezala, oin puntekin dantzatzen da, duintasun zeremoniatsu eta noblearekin, baina tentasunik gabe. Garde, Izaba eta Uztarroze herriren ttun-ttun jaso da. Hiru kasuetan koreografia antzekoa da, melodiak bereiziz eta Uztarrozen kasuan dantzaren zatien ordena ezberdina.[18]
ApretagileakAldatu
1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[19]
JaiakAldatu
- Done Jakueko xeiak, abuztuaren hirugarren asteburuan
Ondasun nabarmenakAldatu
- Done Jakue eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko-pizkunde estiloan.
- Zuberoako Andre Mariaren baseliza, XVI. mendean eraikitako kristiau baseliza.
- Nabarzatoko Done Sebasti baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau baseliza.
- Gardeko zubia, Gardalar ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
Gardar ospetsuakAldatu
- Pedro Nafarra (1460-1528), noble, marinel, militar, ingeniari eta Olivetoko kondea.
- Ignacio Zoco (1939-2015), futbolari.
IrudiakAldatu
Iriondoa auzoa
Eguzkilore ate batean
Iriburia auzoa
Etxe bat
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
OharrakAldatu
ErreferentziakAldatu
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ «Burgi - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Urzainkiko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ a b c «GARDE - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-02-27).
- ↑ Florentzio Idoate Iragi. Rincones... t. I, pp. 350-353
- ↑ Mesa Garrido, Miguel Angel. (2018-07-25). «La Desamortización civil de Madoz. Resultados para los montes públicos en la provincia de Granada 1855-1924» Cuadernos Geográficos 57 (2) doi:. ISSN 2340-0129. (Noiz kontsultatua: 2022-02-27).
- ↑ «Garde» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ «Gardeko Udala / Udal Antolaketa» www.garde.es (Noiz kontsultatua: 2022-02-27).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ «Almadiaren Eguna – erronkaribar» vallederoncal.es (Noiz kontsultatua: 2022-02-22).
- ↑ «Hiru behien zerga – erronkaribar» vallederoncal.es (Noiz kontsultatua: 2022-02-22).
- ↑ «Ttun-ttuna – erronkaribar» vallederoncal.es (Noiz kontsultatua: 2022-02-22).
- ↑ (Gaztelaniaz) Nuevatribuna. «Enara apretagileak» Nuevatribuna (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
Ikus, gaineraAldatu
Kanpo estekakAldatu
Datuak: Q1770960
Multimedia: Garde
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Garde
