Eguesibarrera
Eguesibarrera hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiaren hizkera bat da, Nafarroa Garaiko Aranguren, Eguesibar, Elortzibar, Ibargoiti, Itzagaondoa, Lizoainibar, Longida, Untzitibar, Urraulbeiti eta Urraulgoiti ibarretako berezko euskara. Sortaldeko azpieuskalkia barruan dago.
| Eguesibarrera (†) | |
|---|---|
| eguesibarrera — euskera | |
 Eguesibarrera, Hegoaldeko goi nafarreraren barruan | |
| Sailkapena | |
| Euskalkia | Nafarrera |
| Zati-euskalkia | Hegoaldeko goi nafarrera |
| Azpieuskalkia | Sortaldeko nafarrera |
| Kokapena | |
| Eskualdea | Aranguren, Eguesibar, Elortzibar, Ibargoiti, Itzagaondoa, Lizoainibar, Longida, Untzitibar, Urraulbeiti eta Urraulgoiti, Nafarroa Garaia |
| Egoera | |
| Estatus | desagertua |
2007ko udazkenean, ez zegoen eguesibarrerazko euskaldun gutxienik, eta, beraz, hizkera hilda da.
Herriko hizkeraren aztarna anitz dago ibar honetako toponimian, esaera zaharretan eta eguneroko hainbat hitzetan.
Historia aldatu
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Egues (Burlata eta Uharte barne), Elortz (Tebas barne), Aranguren, Ibargoiti, Untziti, Itzagaondoa, Longida eta Lizoain ibarrak, Agoitz, Tebas, Urrotz eta Uharte hiribilduak eta Urraulgoiti ibarreko Aristu, Adoain, Arangozki, Artanga, Aietxu, Elkoatz, Jakoisti, Lareki, Ongotz eta Sastoia herriak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiko Eguesibarrera azpieuskalkian.[1] Azpieuskalki horretakoak ziren, intentsitate handieneko eremuan, Eguesibarreko Egulbati, Elia, Amokain eta Sagaseta (udalerriko biztanleriaren % 7 osatzen zuten), Lizoainibarreko Beortegi, Laboa eta Leiun (udalerriko biztanleriaren % 15) eta Aristu, Urraulgoitiko herri bakarra, intentsitate handieneko eremuan kokatua (ozta-ozta iristen zela ibar horren % 2ra). Bestalde, Urraulgoitin honetan, Aizkurgi, Arieltz, Eparotz, Ezkanitz, Gindano, Imirizaldu, Irurozki, Larraun, Ozkoidi, Santa Fe, Zabaltza, Zerrenkanobeiti eta Zerrenkanogoiti herriak, ibarreko biztanleriaren % 59 ordezkatzen zutenak, eremu ez euskaldunean zeuden. Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean 3 200 eguesibarrerazko euskaldun inguru egongo ziren hiru ibarretan.[2]
1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, oso Eguesibarrera hiztun gutxi geratzen ziren. Azpieuskalki horretako leku bakartzat honako hauek aipatzen dira, hirurak Eguesibarrekoak: Egulbati, Sagaseta eta Elkano.
1925-1935 garaian, Aingeru Irigaraik ikerketa zehatzak egin zituen Nafarroa Garaiko hizkuntzaren mugaldean. Garai hartan euskal hiztunak aurkitu zituen herrialdeko herririk hegoaldekoenak adierazten dituzten bere datuekin, Eguesibarrerari zegokion toki bakarra Urraulgoitiko Aristu etxaldea zen, 1930ean 27 biztanle zituena, eta 1940an 17 besterik ez. Gainerakoak ez ziren euskaldunak.[3]
1930eko hamarkadan, Pirinioaurreko azpieuskalkiak bere nagusitasuna galdu zuen gaztelaniaren mesedetan, asmo politikoko (Frankismoa) eta izaera ekonomikoko hainbat inguruabar sozialengatik, gaztelaniaren aurrerabidea errazten zutenak. Borondatezko berezko hizkuntzaren galera hori euskaraz hitz egiteko debekuarekin batera gertatu zen. Hala, 1937an erabat debekatu zen bide publikoan euskaraz hitz egitea. Hurrengo urtean, euskara erregistroetatik kanpo uzten da, eta horren atzetik daude auzitegiak, saltokiak, eskritura publikoak, aldizkariak, eskolak, irratiak... Horrela, herri landatarrenetan, edo batzuetan ezta hori ere, euskara familiartera bakarrik baztertuta geratu zen.
Ondorioz, 1970ean jada ez zen horrelako Eguesibarrerazko euskaldunik geratzen.[2]
Kokapena aldatu
 |
Gaur egun, ez dago eguesibarrera hiztunik. Hala ere, 1870an, hiztunak erregistratu dira, honako udalerri hauek barne: |
Ezaugarriak aldatu
Ahoskera aldatu
- Bokalismoari dagokionez, oa > ua taldeak ixtera jotzen du batzuetan (da nesakua, ez mutikua)
- Bokalerdiaren kontsonantizazioa dugu u > b kasuan (gau > gaba)
- Monoptongaketak sailean, ai diptongoa > i bihurtu da (jinkuenpaxa)
- Goiko bokalek eragin asimilazioaz mintzatuko gara orain, -a bokala nagusitzen da aitzineko -u eta -i ren ondoren (kulpa, erbia)
- -on bukaera gordetzen da gaztelaniatik datozen -ón bukaturiko erdal maileguetan (kañon, millon)
Morfologia aldatu
- Mugagabe, mugatuari dagokionez, jakina da euskaraz, azken honetan mugatzaileak gero eta gehiago ezartzen direla. Aditzondoak, adjektiboa eta bigarren mailako predikatuak mugagabe edo partitiboarekin adierazten dira mendebal eta erdialdeko hainbat kasutan (i gaixto aiz, gaxto zara)
- Kasu ergatiboari dagokionez, jakina ere bada, euskararen dialektoen artean euskalkiak bi multzotan bereizten dituen isoglosa garrantzitsua badagoela; hau da, alde batetik absolutibo pluralaren eta ergatibo pluralaren arteko ezberdintasuna egiten duten euskalkiek, (-ek) morfema atxikiz ergatibo pluralerako, eta (-ak) absolutibo pluralerako
- Kasu soziatiboan -aki dugu maiz askotan (filaeki, inzensarioaeki)
- Kasu prolatiboan zenbaitetan -tik dugu: ez da markarik agertzen (ni kanpero bainindego)
- Ablatibo bizigabean -taik morfema ohikoa dugu (hortaik hasi da)
- Distributiboan -ra morfema banatzailea agertzen da, -na/-ra-ren balio berberarekin
Hiztegia aldatu
Herri gehienek eguesibarreraz dute izen tradizionala, eta gaur egungoak, euskara batuaz, nagusiki Urraulen:
- Adoain: Aduañe
- Akirain: Akidain
- Apardoze: Apardoxe edo Aparduese
- Ardatz: Ardanatz
- Ardatz: Ardanatz
- Arieltz: Arieltze
- Arripodas: Ripodase
- Egillor: Ellor
- Elkoatz: Elukatze
- Eparotz: Eparoze
- Erespuru: Aizpurua
- Eskusaga: Eskuxiaga
- Etxague: Etxabe
- Ezkitz: Azkotz
- Geretz: Geretze
- Jakoisti: Sakoixti
- Larraun: Larrañe
- Martsain: Masain
- Nardoze Alduate: Nardoxe Alduate edo Narduese Alduate
- Nardoze Andurra: Nardoxe Andurra edo Narduese Andurra
- Ongotz: Ongoze
- San Vicente: Donebikendi
- Santsoain: Santsuañe
- Sastoia: Sastua
- Tabar: Tabarre
- Zabaltza: Ibarzabaltza
- Zerrenkanobeiti: Serrenkanupe
- Zerrenkanogoiti: Serrenkanugaine
- Zilegieta: Zeligueta
Hiztunak aldatu
Hizkera hori ziurrenik desagertua dago 1970etik. Hauxe da hiztun kopuruaren bilakaera historian zehar:
| Hiztunak aldaeraren arabera | Hiztunak guztira |
|---|---|
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
|
Konparaketa aldatu
Hemen agertzen dira bildutako aditz-formak:
| Euskara batua | Eguesibarrera | Zizurko hizkera | Artzibarrera | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Hegoartzibartar | Arriasgoitikoa | Hegoesteribartar | |||
| naiz zara da gara zarete dira |
naiz zara da gara zarate dere |
naiz zare ? ? ? ? |
naiz zara da gara zate dire |
neiz zara da gera zate dire |
neiz zera de gera zete dire |
| nintzen ziren zen ginen zineten ziren |
nitza zina ze gina zinate zere |
? ? ? ? ? ? |
nintze zine zen gine zinete zire |
nintze zine ze ginde zinete ziren |
nintze zine ze gintze zinete ziren |
Bibliografia aldatu
- "Hegoaldeko Goi-Nafarrera Elortzibarko Aldaera Hiztegia - Nafarroako Euskalkiak" (Aitor Arana, 2009)
Erreferentziak aldatu
- Euskaltzaindia. Hegoaldeko goi-nafarrera. Eguesibarrera.
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ a b Pedro Irizar. «Los dialectos y variedades de la lengua vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo» [Contribución a la Dialectología de la lengua vasca, t. I, pp.241-267. Batez ere: pp.251, 257, 260-261]
- ↑ Irigarai. Contribución a la Dialectología de la Lengua Vasca, t. 1, 9., 10. eta 11. mapak, 132-133 ok,
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q110491540
| Euskarari buruzko artikuluak |
| |||||||
 Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko.
|
