Pirinioak (eskualdea)

Nafarroa Garaiko eskualdea

Pirinioak[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Iparekialderago dagoen eskualdea da, Pirinio ibarrak biltzen dituena. Erliebe handiko mendialdea da, antolaketa alpetarragoa duena, eta biztanleak, aldi berean, ibarrak osatzen dituzten herri txikietan antolatzen dira, hau da, Euskal Herriko eskualde honetako berezko antolamendu-irudian.

Pirinioak
 Euskal Herria
Map
Administrazioa
Herrialdea Nafarroa Garaia
Udalerriak30 (lista ikusi)
EskualdeburuaLintzoain (Erroibar)
Herri handienaOtsagabia
Izen ofizialaPirinioak (eus.)
Pirineo (cas.)
Geografia
Koordenatuak42°54′10″N 1°06′57″W / 42.90285839°N 1.11592331°W / 42.90285839; -1.11592331
Azalera1.237,75 km²
Garaiera217-2446 metro
Distantzia32,9 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria4.920 (2022:  −12)
Dentsitatea3,97 biztanle/km²
Datu gehigarriak
Sorrera2019ko otsailaren 6an

30 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 4920 biztanle eta 1237,75 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 3,98 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Pertole dagoen itsas mailaren gaineko 217 metrotik Hiru Erregeen Mahaia mendiaren 2446 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Lintzoain kontzejua da, Erroibar udalerrian.

Pirinioak beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Pirineo / Pirinioak.[1]

Etimologia

aldatu

Eskualdeak Pirinioak sistema geografikoaren izena hartzen du.

Geografia

aldatu

Mugakideak

aldatu

Pirinioak eskualdeak Baztan-Bidasoa eskualdea du muga iparmendebaldean. Hegoekialdean Zangozerria eskualdea dago. Hegoaldean, Pirinioaurrea eskualdearekin muga egiten du. Azkenik, mendebaldean Ibarrak daude, Iruñerria eskualdeko azpieskualdea. Iparraldean, Nafarroa Behereko edo Baxenabarreko lurraldearekin egiten du muga, eta ipar-ekialdean, Zuberoakoarekin.

Inguru naturala

aldatu
 
Pirinioak eskualdeko ibaiak

Eskualdea Pirinioko sistemaren eremuan dago. Mendiak eta mendilerroak haran ibar txikiek eteten dituzte, eta horien artean nabarmenki nabarmentzen da. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:

Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:

Eskualde horrek du desnibel handiena, eta alde handiz gainera, kontraste handiak ditu behealdean (ibarrak, non baitaude herri gehienak) eta goialdean (mendiak). Hala, eskualdea, oro har, behealdeko klimaren (behealdea) eta azpiatlantikoaren (goialdea) artean dago, nahiz eta bi zonetan bien ezaugarriak izan. Hori horrela da inguruko plubiometria handiagatik, behe-laino eta behe-hodei ugariekin eta eguzki-ordu gutxirekin batera, zeinak larriagotu egiten baitira lurraren orografiak bere irismena are gehiago mugatzen duen herri jakin batzuetan.

Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Aurizperri (Erroibar), Abaurregaina (Aezkoa), Ezpartza (Zaraitzu) eta Urzainki (Erronkaribar).

      Datu klimatikoak (Aurizperri, 1972-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 15.0 20.0 23.0 25.0 29.0 36.0 35.0 35.0 31.0 27.0 20.0 15.0 36.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 5.7 6.5 9.6 12.8 16.1 20.6 23.2 23.1 19.9 15.4 9.2 6.4 14.0
Batez besteko tenperatura (ºC) 2.2 2.4 5.2 8.1 11.3 15.2 17.5 17.1 1.1 10.6 5.6 2.7 9.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -1.3 -1.6 00.8 3.5 6.5 9.8 11.8 11.1 8.3 5.7 2.0 -1.1 4.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -9.3 -10.3 -5.8 -2.2 0.6 4.1 7.0 5.3 1.1 -2.4 -6.4 -9.3 -2.3
Batez besteko prezipitazioa (mm) 188.2 162.4 162.3 156.3 138.8 80.2 61.7 61.3 95.5 152.8 204.9 176.1 1640.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 123.0 106.8 90.0 79.6 94.0 86.4 85.1 73.4 93.5 92.4 122.4 122.0 123.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 14.5 13.4 13.6 15.4 14.8 9.4 7.8 8.3 9.2 12.7 13.8 14.0 146.9
Elur egunak (≥ 1 mm) 4.9 5.3 4.8 3.0 0.5 0.0 0.0 0.0 0.0 0.4 2.5 3.7 25.0
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[2]
      Datu klimatikoak (Abaurregaina, 1981-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.5 22.0 27.0 26.5 31.0 35.0 37.0 38.0 34.0 27.0 22.5 19.0 38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 5.8 6.5 9.5 11.1 15.8 20.3 23.4 24.1 20.3 14.9 9.2 6.5 13.9
Batez besteko tenperatura (ºC) 2.3 2.6 5.1 6.6 10.7 14.6 17.1 17.7 14.5 10.4 5.5 3.0 9.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -1.3 -1.3 0.7 2.2 5.6 8.8 10.7 11.2 8.7 5.8 1.8 -0.5 4.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -18.0 -17.5 -16.0 -8.0 -5.0 -2.0 1.0 -1.0 -4.0 -5.0 -11.0 -12.0 -18.0
Pilatutako prezipitazioa (mm) 145.1 132.3 129.8 154.5 126.0 86.7 66.0 62.4 109.0 150.9 179.4 163.5 1505.6
Euri egunak (≥ 1 mm) 10.5 9.3 10.5 13.6 13.7 8.6 6.4 6.9 8.5 12.8 12.0 12.4 125.1
Elur egunak (≥ 1 mm) 5.4 5.7 4.4 3.3 0.7 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 2.4 4.1 26.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[3]
      Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 23.0 25.0 28.0 32.0 36.0 38.0 38.0 35.0 29.0 23.0 21.0 38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.2 9.6 12.6 14.2 18.7 23.5 26.8 26.6 22.6 17.4 11.7 8.6 16.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 3.4 4.3 6.8 8.7 12.6 16.6 19.2 19.1 15.6 11.6 6.8 4.1 10.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -1.3 -1.0 1.0 3.2 6.6 9.7 11.5 11.5 8.5 5.8 2.0 -0.4 4.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -17.0 -14.0 -13.0 -4.0 -2.0 1.0 3.0 0.0 0.0 -3.0 -10.0 -13.0 -17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 106.8 99.9 88.5 124.4 101.6 64.1 45.4 51.2 79.7 122.1 136.5 139.0 1159.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 63.5 51.0 55.7 45.4 42.7 53.0 57.4 82.0 76.0 111.2 77.0 74.2 111.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 13.4 11.7 12.1 15.5 15.9 10.1 7.7 8.4 10.1 14.2 14.6 13.8 147.5
Elur egunak (≥ 1 mm) 4.8 5.2 3.7 2.7 0.5 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 1.9 4.1 23.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4]
      Datu klimatikoak (Urzainki, 1980-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 23.0 25.0 29.0 33.0 36.0 37.0 39.0 36.0 30.0 23.0 20.0 39.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.3 9.9 12.9 15.1 19.0 23.7 27.3 27.4 22.9 17.5 11.6 8.7 17.0
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.0 4.9 7.5 9.7 13.2 17.2 19.9 19.9 16.3 12.2 7.3 4.6 11.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -0.2 -0.0 2.0 4.3 7.4 10.6 12.5 12.5 9.7 6.9 3.1 0.4 5.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -14.0 -14.0 -13.0 -4.0 -2.0 1.0 4.0 1.0 -1.0 -5.0 -10.0 -14.0 -14.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 128.1 114.7 106.4 127.5 107.7 74.8 51.1 52.4 80.0 132.2 154.8 129.7 1259.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 63.0 77.5 67.0 83.0 98.0 65.0 76.0 67.5 61.0 127.5 74.0 76.5 127.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 13.9 12.9 13.1 15.2 14.8 9.5 7.0 7.1 8.9 12.8 14.6 13.5 143.2
Elur egunak (≥ 1 mm) 3.4 4.6 3.0 1.3 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.5 2.4 16.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5]

Banaketa

aldatu
 
Pirinioak eskualdeko banaketa tradizionala

Banaketa tradizionala

aldatu

Historikoki, eskualdea, Nafarroako erdialdea eta iparraldea bezala, ibarraka banatu da. Banaketa hori ez zen soilik geografikoa, eskumen politiko, administratibo, judizial eta militarrak ere bazituzten eta. Hauek dira ibar horiek, mendebaldetik ekialdera:

Gainera, Auritz hiribilduak aspaldidanik izan du bere ibar geografikoaren independentzia administratiboa. Gauza bera gertatzen da Orreagarekin, bere kolegiataren inguruan, eta Luzaiderekin, bere kokapen geografiko bereziagatik Nafarroa Behereko lurraldean. Nabaskozeren kasuan, almiranterri bat da, almiranterrien almiranterria, gaur egun Zangozerria eskualdean dagoen Gazteluberri udalerria ere hartzen duena.

Udalerriak

aldatu

Pirinioak eskualdea 30 udalerritan banatuta dago, honako hauek:

Udalerria Biztanleria (2023) Azalera (km²) Dentsitatea (bizt/km²) Udalburua
  Abaurregaina 115 21,36 5,38 Abaurregaina
  Abaurrepea 29 10,89 2,66 Abaurrepea
  Aria 49 8,31 5,9 Aria
  Aribe 34 4,04 8,42 Aribe
  Auritz 233 12,71 18,33 Auritz
  Bidankoze 75 39,2 1,91 Bidankoze
  Burgi 195 64,33 3,03 Burgi
  Erroibar 812 144,28 5,63 Lintzoain
  Erronkari 209 38,8 5,39 Erronkari
  Espartza 74 26,92 2,75 Espartza
  Ezkaroze 299 29,27 10,22 Ezkaroze
  Galoze 93 43,41 2,14 Galoze
  Garaioa 84 21,42 3,92 Garaioa
  Garde 139 43,4 3,2 Garde
  Garralda 186 21,24 8,76 Garralda
  Gorza 37 26,84 1,38 Gorza
  Hiriberri 101 21,64 4,67 Hiriberri
  Itzaltzu 38 7,3 5,21 Itzaltzu
  Izaba 404 147,41 2,74 Izaba
  Jaurrieta 176 30,84 5,71 Jaurrieta
  Luzaide 304 44,06 6,9 Elizaldea
  Nabaskoze 121 96,02 1,26 Nabaskoze
  Orbaizeta 191 82,31 2,32 Orbaizeta
  Orbara 29 9,14 3,17 Orbara
  Orontze 47 11,1 4,23 Orontze
  Orreaga 19 15,1 1,26 Orreaga
  Otsagabia 490 115,03 4,26 Otsagabia
  Sartze 62 23,14 2,68 Sartze
  Urzainki 79 20,61 3,83 Urzainki
  Uztarroze 139 58,19 2,39 Uztarroze
Biztanleria udalerrika Bilakaera azken 10 urteetan
  •      > 10000
  •      5000-10000
  •      2500-5000
  •      1000-2500
  •      500-1000
  •      250-500
  •      250-100
  •      < 100
  •      > %10
  •      %5−10
  •      %1−5
  •      %0−1
  •      %-5−0
  •      %-10−-5
  •      %-15−-10
  •      < %-15

Herriak

aldatu

2020an gutxienez biztanle 1 zuten 61 biztanlegune daude eskualdean:

Herria Kategoria Udalerria Ibarra
Abaurregaina udalerri   Abaurregaina Aezkoa
Abaurrepea udalerri   Abaurrepea Aezkoa
Aintzioa kontzeju   Erroibar Erroibar
Aitzurrea auzo   Luzaide Luzaide
Aizpurgi kontzeju   Nabaskoze Zaraitzu
Ardaitz leku   Erroibar Erroibar
Aria udalerri   Aria Aezkoa
Aribe udalerri   Aribe Aezkoa
Auritz udalerri   Auritz Erroibar
Aurizperri kontzeju   Erroibar Erroibar
Azoleta auzo   Luzaide Luzaide
Bidankoze udalerri   Bidankoze Erronkaribar
Bixkarrea auzo   Luzaide Luzaide
Bizkarreta kontzeju   Erroibar Erroibar
Burgi udalerri   Burgi Erronkaribar
Elizaldea auzo   Luzaide Luzaide
Erremendia etxalde - Zaraitzu
Erripalda etxalde   Gorza Zaraitzu
Erro kontzeju   Erroibar Erroibar
Erronkari udalerri   Erronkari Erronkaribar
Esnotz kontzeju   Erroibar Erroibar
Espartza udalerri   Espartza Zaraitzu
Ezkaroze udalerri   Ezkaroze Zaraitzu
Gaindola auzo   Luzaide Luzaide
Gainekoleta auzo   Luzaide Luzaide
Galoze leku   Galoze Zaraitzu
Garaioa udalerri   Garaioa Aezkoa
Garde udalerri   Garde Erronkaribar
Garralda udalerri   Garralda Aezkoa
Gorza kontzeju   Gorza Zaraitzu
Hiriberri udalerri   Hiriberri Aezkoa
Ibiltzieta kontzeju   Sartze Zaraitzu
Igari kontzeju   Gorza Zaraitzu
Iratiko etxeak etxalde   Otsagabia Zaraitzu
Itzalle kontzeju   Galoze Zaraitzu
Itzaltzu udalerri   Itzaltzu Zaraitzu
Izaba udalerri   Izaba Erronkaribar
Izize kontzeju   Galoze Zaraitzu
Jaurrieta udalerri   Jaurrieta Zaraitzu
Lintzoain kontzeju   Erroibar Erroibar
Loizu leku   Erroibar Erroibar
Mezkiritz kontzeju   Erroibar Erroibar
Nabaskoze kontzeju   Nabaskoze Zaraitzu
Orbaizeta udalerri   Orbaizeta Aezkoa
Orbara udalerri   Orbara Aezkoa
Orondritz kontzeju   Erroibar Erroibar
Orontze udalerri   Orontze Zaraitzu
Orreaga udalerri   Orreaga Erroibar
Otsagabia udalerri   Otsagabia Zaraitzu
Pekotxeta auzo   Luzaide Luzaide
Pertole auzo   Luzaide Luzaide
Pikatua etxalde   Otsagabia Zaraitzu
Sartze kontzeju   Sartze Zaraitzu
Sorogain etxalde   Erroibar Erroibar
Ureta etxalde   Erroibar Erroibar
Urniza etxalde   Erroibar Erroibar
Urzainki udalerri   Urzainki Erronkaribar
Uskartze kontzeju   Galoze Zaraitzu
Ustaize kontzeju   Nabaskoze Zaraitzu
Uztarroze udalerri   Uztarroze Erronkaribar
Zilbeti kontzeju   Erroibar Erroibar

Herri hustuak

aldatu

Pirinioak eskualdeak, gainera, 17 herri hustu ditu, honako hauek:

Partzuergoak

aldatu

Gaur egun, Pirinioak eskualdean 5 partzuergo daude hainbat udalerritan banatuta:

Historia

aldatu

Eskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.[6] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde hori Pirinioak izenarekin agertzen zen, eta 30 udalerrik osatzen zuten, azkenean kontserbatu zena.[7]

Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.[8]

Demografia

aldatu

2022 urteko erroldaren arabera 4920 biztanle zituen Pirinioak eskualdeak.

Eskualdeko biztanleria, guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

aldatu

Bi okupazio nagusi daude eskualdean. Lehenengoa, industriala, eskualdeko industrialdeetan (Urrobi, Izize, Burgi) zein inguruko zonaldeetan (Agoitz, Irunberri). Bigarrena tradizionalagoa da, eta nekazaritzari eta abeltzaintzari buruzkoa da. Bestalde, turismoa oso sektore garrantzitsua da eskualdean, bai jarduera turistikoei dagokienez, bai ostalaritzari (landetxeak nabarmentzen dira) eta baita jatetxeei dagokienez ere. Hala ere, oso eskualde zahartua da, eta, beraz, bertako biztanle gehienak erretiratuta daude. Eskualde honek oso ekoizpen-sare txikia du, despopulazioa jasaten baitu, eta, era berean, despopulazio horren kausa ere bada.

Politika

aldatu

Pirinioak eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.

Hauteskundeak

aldatu
Udal hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[9]

2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak
 
Udalerria Alkatetza duen alderdia Zg. Udalerria Alkatetza duen alderdia Zg.
Abaurregaina  Gazteluberri 5 Gorza  Gorzako Talde Independente 3
Abaurrepea  San Martin 2 Hiriberri  Berrendi 5
Aria  Ariako Talde Independente 3 Itzaltzu  -  -
Aribe  Aribeko Talde Independente 3 Izaba  Seisa 7
Auritz  Atalozti Talde Independente 4 Jaurrieta  Jaurrieta Kandidatura 5
Bidankoze  -  - Luzaide  -  -
Burgi  Aizpea 4 Nabaskoze  Nabaskozeko Talde Independente 3
Erroibar  Erroibarko Talde Independente 4 Orbaizeta  Txantxalan 5
Erronkari  Urrutea 5 Orbara  Orbarako Talde Independente 3
Espartza  Ageregi 3 Orontze  Andrasoroa 3
Ezkaroze  Jasule 7 Orreaga  Orreagako Talde Independente 1
Galoze  Arburuko Andre Maria 2 Otsagabia  Otsagabia Kandidatura 4
Garaioa  Zamariain 3 Sartze  Sartzeko Talde Independente 3
Garde  Itoleta 5 Urzainki  Maiturria Taldea 3
Garralda  Garraldako Talde Independentea 5 Uztarroze  Ekiderra 5
Foru hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[10]

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
 
guztira % +/-
 Euskal Herria Bildu 974 29,32 ?
 Geroa Bai 902 27,15 ?
 Navarra Suma 845 25,44 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 388 11,68 ?
 Ahal Dugu 94 2,83 ?
 Izquierda-Ezkerra 70 2,11 ?
 Vox 19 0,57 ?
 Libertate Nafarra 10 0,30 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 9 0,27 ?
 Equo 7 0,21 ?
 Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 4 0,12 ?

Azpiegiturak

aldatu

Errepideak

aldatu
Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko errepideen sarea»

Pirinioak eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, ibarrak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Hauek dira ardatz nagusiak:[11]

Errepidea Ibilbidea Zeharkatzen du
 N-135  Iruñea - Donibane Garazi ErroibarAuritzOrreagaLuzaide
 NA-137  Zigoze - Urdatx Erronkaribar
 NA-140  Auritz - Izaba AuritzAezkoaZaraitzuErronkaribar
 NA-176  Erronkari - Berari Erronkaribar
 NA-178  Irunberri - Ezkaroze NabaskozeZaraitzu
 NA-214  Nabaskoze - Burgi ZaraitzuErronkaribar
 NA-1720  Agoitz - Auritz Auritz
 NA-2030  Aribe - Orbaizetako Ola Aezkoa
 NA-2040  Nagore - Garralda Aezkoa
 NA-2330  Urrotz - Erro Erroibar

Hezkuntza

aldatu
Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko hezkuntza»

Eskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.

Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu euskalduneko udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak euskaraz ematea; beraz, A eta D ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, D eredua bakarrik eskaintzen da (erabat euskaraz, gaztelania bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, eremu mistoko udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, A eta D ereduak (euskararekin) eta G eredua (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira. Praktikan, G eredua Erronkariko ikastetxeetan bakarrik eskaintzen da, hara Obelba eta Zigoze Aragoiko udalerrietako ikasleak joaten baitira, non hezkuntza legeak ez duen aurreikusten euskara irakastea, eta, beraz, ez du onartzen.

Pirinioak eskualdean, hainbat udalerritan daude lehen mailako eskolak, eta horietan hogei bat ikasle baino ez daude eskolatuta, baina bigarren mailako hezkuntza ez dago ziurtatuta, eta hainbat ikasleek Iruñeraino joan behar izaten dute. Zehazki, 2019. urtean Pirinioak eskualdean lehen hezkuntzako 7 eskola eta bigarren hezkuntzako 3 institutu daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):[12][13]

Jatorria Lehen hezkuntzako eskolak Bigarren hezkuntzako institutuak
B/D EREDUAK
Dp. Udalerriak Izena Ereduak Kokapena Izena Ereduak Kokapena
3 Erroibar (Aintzioa, Ardaitz, Erro, Esnotz, Lintzoain, Loizu, Orondritz, Larraingoa, Urniza eta Zilbeti) Done Eztebe D Erro Askatasuna D Burlata
6 Auritz Auritz D Auritz Garralda D Garralda
Erroibar (Aurizperri) Auzperri D Aurizperri
Luzaide Luzaide D Luzaide
Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Erroibar (Bizkarreta, Mezkiritz, Sorogain eta Ureta) Garaioa, Garralda, Hiriberri, Orbaizeta, Orbara eta Orreaga Orreagako Ama D Garralda
Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Nabaskoze, Orontze, Otsagabia eta Sartze Otsagi D Otsagabia Otsagabia D Otsagabia
Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze Julian Gaiarre D Erronkari Ainariak D Erronkari
A/G EREDUAK
Dp. Udalerriak Izena Ereduak Kokapena Izena Ereduak Kokapena
3 Erroibar (Aintzioa, Ardaitz, Erro, Esnotz, Lintzoain, Loizu, Orondritz, Larraingoa, Urniza eta Zilbeti) Gloria Larraintzar A Zubiri Ibaialde A / G Burlata
6 Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Auritz, Erroibar (Aurizperri, Bizkarreta, Mezkiritz, Sorogain eta Ureta) Garaioa, Garralda, Hiriberri, Luzaide, Orbaizeta, Orbara eta Orreaga San Migel A / G Agoitz Agoitz A / G Agoitz
Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Nabaskoze, Orontze, Otsagabia eta Sartze Otsagi A Otsagabia Otsagabia A Otsagabia
Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze Julian Gaiarre A / G Erronkari Ainariak A / G Erronkari

Osasuna

aldatu
Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko osasuna»

Nafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.

Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.[14]

Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:

Barrutia Eskualdea Osasunetxea Udalerriak
Iruñea 09 Auritz Auritz Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Auritz, Erroibar, Garaioa, Garralda, Hiriberri, Luzaide, Orbaizeta, Orbara eta Orreaga
30 Zaraitzu Ezkaroze Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Nabaskoze, Orontze, Otsagabia eta Sartze
31 Izaba Izaba Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze

Garraioa

aldatu

Autobuses Artieda autobus konpainiak Pirinioak Iruñekin batzen du. Autobus lineek honako ibilbidea egiten du:

Gainera, Nafarroako Autobus Konpainiak Pirinioak Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Bestalde, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

Kultura

aldatu

Euskara

aldatu

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian sailkatu ziren Erroibar, Auritz eta Orreaga udalerriak. Behe-nafarreran Aezkoako udalerriak (Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Garaioa, Garralda, Hiriberri, Orbaizeta eta Orbara) eta Luzaidek zeuden, mendebaldekoan, eta Zaraitzuko udalerriak (Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Orontze, Otsagabia eta Sartze), ekialdean. Erronkariko udalerriak (Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze) zubereran zeuden eta Nabaskoze, ez-euskal eremuan.[15]

Koldo Zuazok, 2010ean nafarreran sailkatu ziren Erroibar, Auritz eta Orreaga udalerriak, Luzaide sailkatu zen nafar-lapurteran eta Aezkoako udalerriak (Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Garaioa, Garralda, Hiriberri, Orbaizeta eta Orbara) sailkatu ziren tarteko hizkeren, nafarrera, nafar-lapurtera eta zuberera artean. Zaraitzuko (Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Orontze, Otsagabia eta Sartze) eta Erronkariko (Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze) udalerriak, atzerakada-eremuan, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den, sailkatu ziren, eta Nabaskoze, ez-euskal eremuan.[16]

Eskualde honetako euskara autoktonoa da euskalki guztien ezaugarri arkaiko gehienak gordetzen dituena. Izan ere, ibar bakoitzean desberdina da, eta azpieuskalki aldaera berezia dago herrientzat bakarrik. Eskualdeko azpieuskalki propioak Erroibarrera edo Auritzera, hegoaldeko goi-nafarrerako azpieuskalkiak, Erroiberran eta Auritz eta Orreagan hitz egiten direnak, eta Erronkaribarrera, Erronkariko ibaxan berezkoa dena, aldatzen dira. Batzuek euskalki aparte mantentzen dute, beste batzuek zubereran barne. Bidean Aezkera eta Zaraitzuera daude, biak behe-nafarreran sartuak, lehena mendebaldeko barietatean eta bestea ekialdekoan, baina bere berezitasunekin. Azkenik, Luzaiden behe-nafarrera hitz egiten da, Garazikoa bera, Baxenabarren duen kokapen geografikoagatik.

Hizkuntza-zonakatzea

aldatu

Indarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak, Euskararen Foru Legearen bidez Nafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak, euskaldunen kopuruaren arabera: ez-euskalduna, mistoa eta euskalduna. Jatorrizko legeak Erroibar, Auritz, Orreaga, Luzaide eta Aezkoako (Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Garaioa, Garralda, Hiriberri, Orbaizeta eta Orbara) udalerriak hartzen zituen barne, eremu euskaldunean. Eremu mistoan Zaraitzuko (Espartza, Ezkaroze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Orontze, Otsagabia eta Sartze) eta Erronkariko (Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze) udalerriak zeuden, Galoze izan ezik, eremu ez-euskaldunean baitzegoen Nabaskozerekin batera. 2017an legea zabaldu zenean, Galoze udalerria sartu zen eremu mistoan, eta Nabaskoze eremu ez-euskaldunean geratu zen.[17]

Ondarea

aldatu

Ondasun nabarmenak

aldatu

Hauek dira eskualdeko monumentu garrantzitsuenak, Kultura Ondasunen sartuak:

Eremu naturalak

aldatu

Irudiak

aldatu

Oharrak

aldatu
  1. /piɾínio.ak/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

aldatu
  1. «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  2. Aurizperriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  3. Abaurregaineko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  4. Ezpartzako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  5. Urzainkiko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  6. «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  7. «Nafarroako Gobernua pozik Toki Administrazioaren Erreforma Legea Parlamentuan onartu ondoren» www.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
  8. «Nafarroako Gobernuak finantzaketa eredu berri bat adostu du PSN-PSOE, Geroa Bai, EH Bildu Nafarroa, Podemos Ahal Dugu eta Izquierda-Ezkerrarekin. Eredu bidezkoa, solidarioa eta nahikoa udalerri eta kontzejuetarako» nafarroa.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
  9. Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Consulta de Resultados Electorales - Municipales - Mayo 2019 http://www.infoelectoral.mir.es (Gaztelaniaz)
  10. Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Nafarroako Parlamenturako 2019ko hauteskundeak - Behin-betiko emaitzak - Herri guztiak www.elecciones2019.navarra.es
  11. «IDENA» idena.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  12. «Ikastetxeak - Dpto - Hezkuntza» www.educacion.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  13. «80/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  14. «1985/22 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  15. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  16. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  17. «BOE.es - BOE-A-1987-1257 18/1986 Foru Legea, abenduaren 15ekoa, Euskarari buruzkoa.» www.boe.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-22).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu