Pirinioak (eskualdea)
Pirinioak[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Iparekialderago dagoen eskualdea da, Pirinio ibarrak biltzen dituena. Erliebe handiko mendialdea da, antolaketa alpetarragoa duena, eta biztanleak, aldi berean, ibarrak osatzen dituzten herri txikietan antolatzen dira, hau da, Euskal Herriko eskualde honetako berezko antolamendu-irudian.
Pirinioak | |
---|---|
Euskal Herria | |
Administrazioa | |
Herrialdea | Nafarroa Garaia |
Udalerriak | 30 (lista ikusi) |
Eskualdeburua | Lintzoain (Erroibar) |
Herri handiena | Otsagabia |
Izen ofiziala | Pirinioak (eus.) Pirineo (cas.) |
Geografia | |
Koordenatuak | 42°54′10″N 1°06′57″W / 42.90285839°N 1.11592331°W |
Azalera | 1.237,75 km² |
Garaiera | 217-2446 metro |
Distantzia | 32,9 km (Iruñetik) |
Demografia | |
Biztanleria | 4.920 (2022: −12) |
Dentsitatea | 3,97 biztanle/km² |
Datu gehigarriak | |
Sorrera | 2019ko otsailaren 6an |
30 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 4920 biztanle eta 1237,75 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 3,98 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Pertole dagoen itsas mailaren gaineko 217 metrotik Hiru Erregeen Mahaia mendiaren 2446 metrora arteko altuera du.
Izena
aldatuPirinioak beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Pirineo
Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Pirineo / Pirinioak.[1]
Etimologia
aldatuEskualdeak Pirinioak sistema geografikoaren izena hartzen du.
Geografia
aldatuMugakideak
aldatuPirinioak eskualdeak Baztan-Bidasoa eskualdea du muga iparmendebaldean. Hegoekialdean Zangozerria eskualdea dago. Hegoaldean, Pirinioaurrea eskualdearekin muga egiten du. Azkenik, mendebaldean Ibarrak daude, Iruñerria eskualdeko azpieskualdea. Iparraldean, Nafarroa Behereko edo Baxenabarreko lurraldearekin egiten du muga, eta ipar-ekialdean, Zuberoakoarekin.
Inguru naturala
aldatuEskualdea Pirinioko sistemaren eremuan dago. Mendiak eta mendilerroak haran ibar txikiek eteten dituzte, eta horien artean nabarmenki nabarmentzen da. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:
- Adiko mendilerroa
- Argaraiko mendilerroa
- Lakarriko mendilerroa
- Lindusko mendilerroa
- Labiako mendilerroa
- Otsako mendilerroa
- Ortzanzurietako mendilerroa
- Aretako mendilerroa
- Mendilazko mendilerroa
- Abodiko mendilerroa
- Orlagatuko mendilerroa
- Idokorriko mendilerroa
- Orhiko mendilerroa
- Atuzkarrazko mendilerroa
- Sesetako mendilerroa
- Otsogorrigañako mendilerroa
- Argibleko mendilerroa
- Illongo mendilerroa
- Kartxelako mendilerroa
- Larrako mendilerroa
- Txamantxoiako mendilerroa
- Ezkaurreko mendilerroa
- Arrigorrietako mendilerroa
- San Migelgo mendilerroa
- Belduko mendilerroa
- Argaraietako mendilerroa
Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:
- Erro
- Urrobi
- Irati (Urtxuria, Urbeltza)
- Luzaide
- Zaraitzu (Anduña, Zatoia, Zaldaña, Ugaldea, Egurtzao)
- Ezka (Belagua, Belabarze, Gardalar, Bintze)
Klima
aldatuEskualde horrek du desnibel handiena, eta alde handiz gainera, kontraste handiak ditu behealdean (ibarrak, non baitaude herri gehienak) eta goialdean (mendiak). Hala, eskualdea, oro har, behealdeko klimaren (behealdea) eta azpiatlantikoaren (goialdea) artean dago, nahiz eta bi zonetan bien ezaugarriak izan. Hori horrela da inguruko plubiometria handiagatik, behe-laino eta behe-hodei ugariekin eta eguzki-ordu gutxirekin batera, zeinak larriagotu egiten baitira lurraren orografiak bere irismena are gehiago mugatzen duen herri jakin batzuetan.
Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Aurizperri (Erroibar), Abaurregaina (Aezkoa), Ezpartza (Zaraitzu) eta Urzainki (Erronkaribar).
Datu klimatikoak (Aurizperri, 1972-2020) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 15.0 | 20.0 | 23.0 | 25.0 | 29.0 | 36.0 | 35.0 | 35.0 | 31.0 | 27.0 | 20.0 | 15.0 | 36.0 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 5.7 | 6.5 | 9.6 | 12.8 | 16.1 | 20.6 | 23.2 | 23.1 | 19.9 | 15.4 | 9.2 | 6.4 | 14.0 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 2.2 | 2.4 | 5.2 | 8.1 | 11.3 | 15.2 | 17.5 | 17.1 | 1.1 | 10.6 | 5.6 | 2.7 | 9.3 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.3 | -1.6 | 00.8 | 3.5 | 6.5 | 9.8 | 11.8 | 11.1 | 8.3 | 5.7 | 2.0 | -1.1 | 4.6 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -9.3 | -10.3 | -5.8 | -2.2 | 0.6 | 4.1 | 7.0 | 5.3 | 1.1 | -2.4 | -6.4 | -9.3 | -2.3 |
Batez besteko prezipitazioa (mm) | 188.2 | 162.4 | 162.3 | 156.3 | 138.8 | 80.2 | 61.7 | 61.3 | 95.5 | 152.8 | 204.9 | 176.1 | 1640.4 |
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 123.0 | 106.8 | 90.0 | 79.6 | 94.0 | 86.4 | 85.1 | 73.4 | 93.5 | 92.4 | 122.4 | 122.0 | 123.0 |
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 14.5 | 13.4 | 13.6 | 15.4 | 14.8 | 9.4 | 7.8 | 8.3 | 9.2 | 12.7 | 13.8 | 14.0 | 146.9 |
Elur egunak (≥ 1 mm) | 4.9 | 5.3 | 4.8 | 3.0 | 0.5 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.4 | 2.5 | 3.7 | 25.0 |
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[2] |
Datu klimatikoak (Abaurregaina, 1981-2020) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.5 | 22.0 | 27.0 | 26.5 | 31.0 | 35.0 | 37.0 | 38.0 | 34.0 | 27.0 | 22.5 | 19.0 | 38.0 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 5.8 | 6.5 | 9.5 | 11.1 | 15.8 | 20.3 | 23.4 | 24.1 | 20.3 | 14.9 | 9.2 | 6.5 | 13.9 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 2.3 | 2.6 | 5.1 | 6.6 | 10.7 | 14.6 | 17.1 | 17.7 | 14.5 | 10.4 | 5.5 | 3.0 | 9.2 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.3 | -1.3 | 0.7 | 2.2 | 5.6 | 8.8 | 10.7 | 11.2 | 8.7 | 5.8 | 1.8 | -0.5 | 4.4 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -18.0 | -17.5 | -16.0 | -8.0 | -5.0 | -2.0 | 1.0 | -1.0 | -4.0 | -5.0 | -11.0 | -12.0 | -18.0 |
Pilatutako prezipitazioa (mm) | 145.1 | 132.3 | 129.8 | 154.5 | 126.0 | 86.7 | 66.0 | 62.4 | 109.0 | 150.9 | 179.4 | 163.5 | 1505.6 |
Euri egunak (≥ 1 mm) | 10.5 | 9.3 | 10.5 | 13.6 | 13.7 | 8.6 | 6.4 | 6.9 | 8.5 | 12.8 | 12.0 | 12.4 | 125.1 |
Elur egunak (≥ 1 mm) | 5.4 | 5.7 | 4.4 | 3.3 | 0.7 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.3 | 2.4 | 4.1 | 26.3 |
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[3] |
Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 25.0 | 28.0 | 32.0 | 36.0 | 38.0 | 38.0 | 35.0 | 29.0 | 23.0 | 21.0 | 38.0 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.2 | 9.6 | 12.6 | 14.2 | 18.7 | 23.5 | 26.8 | 26.6 | 22.6 | 17.4 | 11.7 | 8.6 | 16.7 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 3.4 | 4.3 | 6.8 | 8.7 | 12.6 | 16.6 | 19.2 | 19.1 | 15.6 | 11.6 | 6.8 | 4.1 | 10.7 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.3 | -1.0 | 1.0 | 3.2 | 6.6 | 9.7 | 11.5 | 11.5 | 8.5 | 5.8 | 2.0 | -0.4 | 4.8 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -17.0 | -14.0 | -13.0 | -4.0 | -2.0 | 1.0 | 3.0 | 0.0 | 0.0 | -3.0 | -10.0 | -13.0 | -17.0 |
Batez besteko prezipitazioa (mm) | 106.8 | 99.9 | 88.5 | 124.4 | 101.6 | 64.1 | 45.4 | 51.2 | 79.7 | 122.1 | 136.5 | 139.0 | 1159.2 |
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 63.5 | 51.0 | 55.7 | 45.4 | 42.7 | 53.0 | 57.4 | 82.0 | 76.0 | 111.2 | 77.0 | 74.2 | 111.2 |
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.4 | 11.7 | 12.1 | 15.5 | 15.9 | 10.1 | 7.7 | 8.4 | 10.1 | 14.2 | 14.6 | 13.8 | 147.5 |
Elur egunak (≥ 1 mm) | 4.8 | 5.2 | 3.7 | 2.7 | 0.5 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.9 | 4.1 | 23.1 |
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4] |
Datu klimatikoak (Urzainki, 1980-2020) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 25.0 | 29.0 | 33.0 | 36.0 | 37.0 | 39.0 | 36.0 | 30.0 | 23.0 | 20.0 | 39.0 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.3 | 9.9 | 12.9 | 15.1 | 19.0 | 23.7 | 27.3 | 27.4 | 22.9 | 17.5 | 11.6 | 8.7 | 17.0 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.0 | 4.9 | 7.5 | 9.7 | 13.2 | 17.2 | 19.9 | 19.9 | 16.3 | 12.2 | 7.3 | 4.6 | 11.4 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -0.2 | -0.0 | 2.0 | 4.3 | 7.4 | 10.6 | 12.5 | 12.5 | 9.7 | 6.9 | 3.1 | 0.4 | 5.8 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -14.0 | -14.0 | -13.0 | -4.0 | -2.0 | 1.0 | 4.0 | 1.0 | -1.0 | -5.0 | -10.0 | -14.0 | -14.0 |
Batez besteko prezipitazioa (mm) | 128.1 | 114.7 | 106.4 | 127.5 | 107.7 | 74.8 | 51.1 | 52.4 | 80.0 | 132.2 | 154.8 | 129.7 | 1259.4 |
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 63.0 | 77.5 | 67.0 | 83.0 | 98.0 | 65.0 | 76.0 | 67.5 | 61.0 | 127.5 | 74.0 | 76.5 | 127.5 |
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.9 | 12.9 | 13.1 | 15.2 | 14.8 | 9.5 | 7.0 | 7.1 | 8.9 | 12.8 | 14.6 | 13.5 | 143.2 |
Elur egunak (≥ 1 mm) | 3.4 | 4.6 | 3.0 | 1.3 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 1.5 | 2.4 | 16.5 |
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5] |
Banaketa
aldatuBanaketa tradizionala
aldatuHistorikoki, eskualdea, Nafarroako erdialdea eta iparraldea bezala, ibarraka banatu da. Banaketa hori ez zen soilik geografikoa, eskumen politiko, administratibo, judizial eta militarrak ere bazituzten eta. Hauek dira ibar horiek, mendebaldetik ekialdera:
Gainera, Auritz hiribilduak aspaldidanik izan du bere ibar geografikoaren independentzia administratiboa. Gauza bera gertatzen da Orreagarekin, bere kolegiataren inguruan, eta Luzaiderekin, bere kokapen geografiko bereziagatik Nafarroa Behereko lurraldean. Nabaskozeren kasuan, almiranterri bat da, almiranterrien almiranterria, gaur egun Zangozerria eskualdean dagoen Gazteluberri udalerria ere hartzen duena.
Udalerriak
aldatuPirinioak eskualdea 30 udalerritan banatuta dago, honako hauek:
Udalerria | Biztanleria (2023) | Azalera (km²) | Dentsitatea (bizt/km²) | Udalburua |
---|---|---|---|---|
Abaurregaina | 115 | 21,36 | 5,38 | Abaurregaina |
Abaurrepea | 29 | 10,89 | 2,66 | Abaurrepea |
Aria | 49 | 8,31 | 5,9 | Aria |
Aribe | 34 | 4,04 | 8,42 | Aribe |
Auritz | 233 | 12,71 | 18,33 | Auritz |
Bidankoze | 75 | 39,2 | 1,91 | Bidankoze |
Burgi | 195 | 64,33 | 3,03 | Burgi |
Erroibar | 812 | 144,28 | 5,63 | Lintzoain |
Erronkari | 209 | 38,8 | 5,39 | Erronkari |
Espartza | 74 | 26,92 | 2,75 | Espartza |
Ezkaroze | 299 | 29,27 | 10,22 | Ezkaroze |
Galoze | 93 | 43,41 | 2,14 | Galoze |
Garaioa | 84 | 21,42 | 3,92 | Garaioa |
Garde | 139 | 43,4 | 3,2 | Garde |
Garralda | 186 | 21,24 | 8,76 | Garralda |
Gorza | 37 | 26,84 | 1,38 | Gorza |
Hiriberri | 101 | 21,64 | 4,67 | Hiriberri |
Itzaltzu | 38 | 7,3 | 5,21 | Itzaltzu |
Izaba | 404 | 147,41 | 2,74 | Izaba |
Jaurrieta | 176 | 30,84 | 5,71 | Jaurrieta |
Luzaide | 304 | 44,06 | 6,9 | Elizaldea |
Nabaskoze | 121 | 96,02 | 1,26 | Nabaskoze |
Orbaizeta | 191 | 82,31 | 2,32 | Orbaizeta |
Orbara | 29 | 9,14 | 3,17 | Orbara |
Orontze | 47 | 11,1 | 4,23 | Orontze |
Orreaga | 19 | 15,1 | 1,26 | Orreaga |
Otsagabia | 490 | 115,03 | 4,26 | Otsagabia |
Sartze | 62 | 23,14 | 2,68 | Sartze |
Urzainki | 79 | 20,61 | 3,83 | Urzainki |
Uztarroze | 139 | 58,19 | 2,39 | Uztarroze |
Biztanleria udalerrika | Bilakaera azken 10 urteetan |
---|---|
|
|
Herriak
aldatu2020an gutxienez biztanle 1 zuten 61 biztanlegune daude eskualdean:
Herri hustuak
aldatuPirinioak eskualdeak, gainera, 17 herri hustu ditu, honako hauek:
Partzuergoak
aldatuGaur egun, Pirinioak eskualdean 5 partzuergo daude hainbat udalerritan banatuta:
- Larraieta (2. partzuergoa)
- Xaldua (9. partzuergoa)
- Zazpiturri (10. partzuergoa)
- Betolegi (16. partzuergoa)
- Erremendia (18. partzuergoa)
Historia
aldatuEskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.[6] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde hori Pirinioak izenarekin agertzen zen, eta 30 udalerrik osatzen zuten, azkenean kontserbatu zena.[7]
Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.[8]
Demografia
aldatu2022 urteko erroldaren arabera 4920 biztanle zituen Pirinioak eskualdeak.
- Eskualdeko biztanleria, guztira
- Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera
Ekonomia
aldatuBi okupazio nagusi daude eskualdean. Lehenengoa, industriala, eskualdeko industrialdeetan (Urrobi, Izize, Burgi) zein inguruko zonaldeetan (Agoitz, Irunberri). Bigarrena tradizionalagoa da, eta nekazaritzari eta abeltzaintzari buruzkoa da. Bestalde, turismoa oso sektore garrantzitsua da eskualdean, bai jarduera turistikoei dagokienez, bai ostalaritzari (landetxeak nabarmentzen dira) eta baita jatetxeei dagokienez ere. Hala ere, oso eskualde zahartua da, eta, beraz, bertako biztanle gehienak erretiratuta daude. Eskualde honek oso ekoizpen-sare txikia du, despopulazioa jasaten baitu, eta, era berean, despopulazio horren kausa ere bada.
Politika
aldatuPirinioak eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.
Hauteskundeak
aldatu- Udal hauteskundeak
Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[9]
2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak | ||||||||
Udalerria | Alkatetza duen alderdia | Zg. | Udalerria | Alkatetza duen alderdia | Zg. | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Abaurregaina | Gazteluberri | 5 | Gorza | Gorzako Talde Independente | 3 | |||
Abaurrepea | San Martin | 2 | Hiriberri | Berrendi | 5 | |||
Aria | Ariako Talde Independente | 3 | Itzaltzu | - | - | |||
Aribe | Aribeko Talde Independente | 3 | Izaba | Seisa | 7 | |||
Auritz | Atalozti Talde Independente | 4 | Jaurrieta | Jaurrieta Kandidatura | 5 | |||
Bidankoze | - | - | Luzaide | - | - | |||
Burgi | Aizpea | 4 | Nabaskoze | Nabaskozeko Talde Independente | 3 | |||
Erroibar | Erroibarko Talde Independente | 4 | Orbaizeta | Txantxalan | 5 | |||
Erronkari | Urrutea | 5 | Orbara | Orbarako Talde Independente | 3 | |||
Espartza | Ageregi | 3 | Orontze | Andrasoroa | 3 | |||
Ezkaroze | Jasule | 7 | Orreaga | Orreagako Talde Independente | 1 | |||
Galoze | Arburuko Andre Maria | 2 | Otsagabia | Otsagabia Kandidatura | 4 | |||
Garaioa | Zamariain | 3 | Sartze | Sartzeko Talde Independente | 3 | |||
Garde | Itoleta | 5 | Urzainki | Maiturria Taldea | 3 | |||
Garralda | Garraldako Talde Independentea | 5 | Uztarroze | Ekiderra | 5 |
- Foru hauteskundeak
Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[10]
2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak | |||||
Alderdia | Bozak | ||||
---|---|---|---|---|---|
guztira | % | +/- | |||
Euskal Herria Bildu | 974 | 29,32 | ? | ||
Geroa Bai | 902 | 27,15 | ? | ||
Navarra Suma | 845 | 25,44 | ? | ||
Nafarroako Alderdi Sozialista | 388 | 11,68 | ? | ||
Ahal Dugu | 94 | 2,83 | ? | ||
Izquierda-Ezkerra | 70 | 2,11 | ? | ||
Vox | 19 | 0,57 | ? | ||
Libertate Nafarra | 10 | 0,30 | ? | ||
Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa | 9 | 0,27 | ? | ||
Equo | 7 | 0,21 | ? | ||
Solidaritate eta Autogestio Internazionalista | 4 | 0,12 | ? |
Azpiegiturak
aldatuErrepideak
aldatuPirinioak eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, ibarrak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Hauek dira ardatz nagusiak:[11]
Errepidea | Ibilbidea | Zeharkatzen du |
---|---|---|
N-135 | Iruñea - Donibane Garazi | Erroibar • Auritz • Orreaga • Luzaide |
NA-137 | Zigoze - Urdatx | Erronkaribar |
NA-140 | Auritz - Izaba | Auritz • Aezkoa • Zaraitzu • Erronkaribar |
NA-176 | Erronkari - Berari | Erronkaribar |
NA-178 | Irunberri - Ezkaroze | Nabaskoze • Zaraitzu |
NA-214 | Nabaskoze - Burgi | Zaraitzu • Erronkaribar |
NA-1720 | Agoitz - Auritz | Auritz |
NA-2030 | Aribe - Orbaizetako Ola | Aezkoa |
NA-2040 | Nagore - Garralda | Aezkoa |
NA-2330 | Urrotz - Erro | Erroibar |
Hezkuntza
aldatuEskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.
Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu euskalduneko udalerrietan (eskualdeko mendebaldeko ibarrak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, derrigorrezkoa da gutxieneko eskolak euskaraz ematea; beraz, A eta D ereduak baino ezin dira eskaini, eta, praktikan, D eredua bakarrik eskaintzen da (erabat euskaraz, gaztelania bakarrik ikasgaiarekin). Hala ere, eremu mistoko udalerrietan (eskualdeko ekialdeko ibarrak) ez da betebehar hori betetzen, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hori dela eta, A eta D ereduak (euskararekin) eta G eredua (gaztelaniaz, euskararik gabe) eskaintzen dira. Praktikan, G eredua Erronkariko ikastetxeetan bakarrik eskaintzen da, hara Obelba eta Zigoze Aragoiko udalerrietako ikasleak joaten baitira, non hezkuntza legeak ez duen aurreikusten euskara irakastea, eta, beraz, ez du onartzen.
Pirinioak eskualdean, hainbat udalerritan daude lehen mailako eskolak, eta horietan hogei bat ikasle baino ez daude eskolatuta, baina bigarren mailako hezkuntza ez dago ziurtatuta, eta hainbat ikasleek Iruñeraino joan behar izaten dute. Zehazki, 2019. urtean Pirinioak eskualdean lehen hezkuntzako 7 eskola eta bigarren hezkuntzako 3 institutu daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):[12][13]
Osasuna
aldatuNafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.
Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.[14]
Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:
Barrutia | Eskualdea | Osasunetxea | Udalerriak |
---|---|---|---|
Iruñea | 09 Auritz | Auritz | Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Auritz, Erroibar, Garaioa, Garralda, Hiriberri, Luzaide, Orbaizeta, Orbara eta Orreaga |
30 Zaraitzu | Ezkaroze | Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Nabaskoze, Orontze, Otsagabia eta Sartze | |
31 Izaba | Izaba | Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze |
Garraioa
aldatuAutobuses Artieda autobus konpainiak Pirinioak Iruñekin batzen du. Autobus lineek honako ibilbidea egiten du:
- Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizberri - Mezkiritz - Bizkarreta - Lintzoain - Erro - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea
- Otsagabia - Ezkaroze - Orontze - Espartza Zaraitzu - Sartze - Gorza - Galoze - Nabaskoze - Irunberri eta Iruñea
Gainera, Nafarroako Autobus Konpainiak Pirinioak Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
- Orbaizeta - Orbara - Aribe - Garralda - Orotz-Betelu - Artzibar - Agoitz - Urrotz - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea
Bestalde, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:
Kultura
aldatuEuskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian sailkatu ziren Erroibar, Auritz eta Orreaga udalerriak. Behe-nafarreran Aezkoako udalerriak (Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Garaioa, Garralda, Hiriberri, Orbaizeta eta Orbara) eta Luzaidek zeuden, mendebaldekoan, eta Zaraitzuko udalerriak (Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Orontze, Otsagabia eta Sartze), ekialdean. Erronkariko udalerriak (Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze) zubereran zeuden eta Nabaskoze, ez-euskal eremuan.[15]
Koldo Zuazok, 2010ean nafarreran sailkatu ziren Erroibar, Auritz eta Orreaga udalerriak, Luzaide sailkatu zen nafar-lapurteran eta Aezkoako udalerriak (Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Garaioa, Garralda, Hiriberri, Orbaizeta eta Orbara) sailkatu ziren tarteko hizkeren, nafarrera, nafar-lapurtera eta zuberera artean. Zaraitzuko (Espartza, Ezkaroze, Galoze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Orontze, Otsagabia eta Sartze) eta Erronkariko (Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze) udalerriak, atzerakada-eremuan, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den, sailkatu ziren, eta Nabaskoze, ez-euskal eremuan.[16]
Eskualde honetako euskara autoktonoa da euskalki guztien ezaugarri arkaiko gehienak gordetzen dituena. Izan ere, ibar bakoitzean desberdina da, eta azpieuskalki aldaera berezia dago herrientzat bakarrik. Eskualdeko azpieuskalki propioak Erroibarrera edo Auritzera, hegoaldeko goi-nafarrerako azpieuskalkiak, Erroiberran eta Auritz eta Orreagan hitz egiten direnak, eta Erronkaribarrera, Erronkariko ibaxan berezkoa dena, aldatzen dira. Batzuek euskalki aparte mantentzen dute, beste batzuek zubereran barne. Bidean Aezkera eta Zaraitzuera daude, biak behe-nafarreran sartuak, lehena mendebaldeko barietatean eta bestea ekialdekoan, baina bere berezitasunekin. Azkenik, Luzaiden behe-nafarrera hitz egiten da, Garazikoa bera, Baxenabarren duen kokapen geografikoagatik.
Hizkuntza-zonakatzea
aldatuIndarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak, Euskararen Foru Legearen bidez Nafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak, euskaldunen kopuruaren arabera: ez-euskalduna, mistoa eta euskalduna. Jatorrizko legeak Erroibar, Auritz, Orreaga, Luzaide eta Aezkoako (Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Garaioa, Garralda, Hiriberri, Orbaizeta eta Orbara) udalerriak hartzen zituen barne, eremu euskaldunean. Eremu mistoan Zaraitzuko (Espartza, Ezkaroze, Gorza, Itzaltzu, Jaurrieta, Orontze, Otsagabia eta Sartze) eta Erronkariko (Bidankoze, Burgi, Erronkari, Garde, Izaba, Urzainki eta Uztarroze) udalerriak zeuden, Galoze izan ezik, eremu ez-euskaldunean baitzegoen Nabaskozerekin batera. 2017an legea zabaldu zenean, Galoze udalerria sartu zen eremu mistoan, eta Nabaskoze eremu ez-euskaldunean geratu zen.[17]
Ondarea
aldatuOndasun nabarmenak
aldatuHauek dira eskualdeko monumentu garrantzitsuenak, Kultura Ondasunen sartuak:
- Aintzioko Done Eztebeko eliza
- Ariako Apat etxeko garaia
- Ariako Etxeberri etxeko garaia
- Ariako Xamar etxeko garaia
- Ariako Jauri etxeko garaia
- Aribeko Domentx etxeko garaia
- Auritzeko San Nikolas Barikoa eliza
- Auritzeko Arrobi zubia
- Bizkarretako Done Petriko eliza
- Burgiko zubia
- Erroko Done Eztebeko eliza
- Erronkariko Done Eztebe eliza
- Esnotzeko Done Martieko eliza
- Garaioako Maizterra etxeko garaia
- Garaioako Done Andereseko eliza
- Garraldako Masamigel etxeko garaia
- Hiriberriko Jauki etxeko garaia
- Hiriberriko Portal etxeko garaia
- Hiriberriko Reka etxeko garaia
- Hiriberriko Elizondo etxeko garaia
- Igariko Done Bikendi eliza
- Itzalleko Ballaz etxeko garaia
- Itzalleko Arburuko Andre Mariaren baseliza
- Izabako Done Kipiren eliza
- Izabako erromatar zubiak
- Lintzoaingo Done Saturdiko eliza
- Luzaideko Done Jakue Apostoluaren eliza
- Mezkiritzeko Done Kristobalgo eliza
- Nabaskozeko Santa Maria eliza
- Orbaizetako ola
- Orbaizetako Urkuluko dorrea
- Orbaizetako Estankero etxeko garaia
- Orbaizetako Etxegarai etxeko garaia
- Orbaizetako Larraineta etxeko garaia
- Orbarako Xabat etxeko garaia
- Orreagako kolegiata
- Orreagako Done Jakueren eliza
- Orreagako Izpiritu Santuaren kapera
- Otsagabiko Done Joanes eliza
- Otsagabiko Muskildako Andre Mariaren baseliza
- Otsagabiko Elurretako Andre Mariaren baseliza
- Otsagabiko Ertaroko zubia
- Urzainkiko Done Salbatzaileko Andre Mariaren baseliza
- Zilbetiko Done Bartolomeko eliza
Eremu naturalak
aldatuIrudiak
aldatu-
Auritzeko zeharkarrika
Oharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- «Nafarroako Eskualdeak» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ Aurizperriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Abaurregaineko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Ezpartzako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Urzainkiko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ «Nafarroako Gobernua pozik Toki Administrazioaren Erreforma Legea Parlamentuan onartu ondoren» www.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
- ↑ «Nafarroako Gobernuak finantzaketa eredu berri bat adostu du PSN-PSOE, Geroa Bai, EH Bildu Nafarroa, Podemos Ahal Dugu eta Izquierda-Ezkerrarekin. Eredu bidezkoa, solidarioa eta nahikoa udalerri eta kontzejuetarako» nafarroa.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
- ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Consulta de Resultados Electorales - Municipales - Mayo 2019 http://www.infoelectoral.mir.es (Gaztelaniaz)
- ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Nafarroako Parlamenturako 2019ko hauteskundeak - Behin-betiko emaitzak - Herri guztiak www.elecciones2019.navarra.es
- ↑ «IDENA» idena.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
- ↑ «Ikastetxeak - Dpto - Hezkuntza» www.educacion.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
- ↑ «80/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
- ↑ «1985/22 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ «BOE.es - BOE-A-1987-1257 18/1986 Foru Legea, abenduaren 15ekoa, Euskarari buruzkoa.» www.boe.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-22).