Ibargoiti
Ibargoiti[4][a] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 22,7 kilometrora. Altuera 542 eta 1070 metro artekoa da, eta 54,05 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 282 biztanle zituen.
Ibargoiti | |||
---|---|---|---|
Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||
Eloko teileria eta Higa mendia | |||
| |||
Kokapena | |||
Herrialdea | Euskal Herria | ||
Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||
Merindadea | Zangoza | ||
Eskualdea | Pirinioaurrea | ||
Administrazioa | |||
Estatua | Espainia | ||
Erkidegoa | Nafarroa | ||
Barrutia | Agoitz | ||
Mankomunitatea | Izaga | ||
Izen ofiziala | Ibargoiti | ||
Alkatea (2019-2023) | Jose Javier Eslava Armendariz (talde independentea) | ||
Posta kodea | 31472 | ||
INE kodea | 31124 | ||
Herritarra | ibargoitiar | ||
Geografia | |||
Koordenatuak | 42°40′32″N 1°27′38″W / 42.67546163°N 1.46052698°W | ||
Azalera | 54,05 km² | ||
Garaiera | 542-1070 metro | ||
Distantzia | 22,7 km (Iruñetik) | ||
Demografia | |||
Biztanleria | 282 (2023: 0) | ||
Dentsitatea | 0,05 bizt/km² | ||
Zahartzea[1] | % 23,59 | ||
Ugalkortasuna[1] | ‰ 22,22 | ||
Ekonomia | |||
Jarduera[1] | % 80,65 (2011) | ||
Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||
Langabezia[1] | % 4,92 (2013) | ||
Euskara | |||
Eremua | eremu ez-euskalduna | ||
Euskaldunak[2][3] | % 5,80 (2018: %3,17) | ||
Datu gehigarriak | |||
Webgunea | www.ibargoiti.es |
Ibar zabala eta nahiko laua da, Itzagako mendilerroaren eta Alaitz mendikatearen artean kokatua. Iruñerria eta Zangozerria arteko korridore naturala osatzen du, eta Pirinioak Kantauri itsasoarekin lotzen dituen ardatz nagusia da, hegoaldeko isurialdetik. Elortz ibaiak edo ibaiadarrek ureztatutako soroek estaltzen dute gehienbat, jaiotzetik Elortzibarrera iritsi arte, Iruñerrian. Herri txikiz osatuta dago, eremu edo mendi txikiagoetan sakabanatuta. Kontraste handia dago haranaren erdialdearen (herrixka eta komunikazio-bide handiak dituena) eta alderik garaienen, jenderik gabekoen eta ia giza aztarnarik gabekoen artean.
Bertako biztanleak ibargoitiarrak dira. Ibarburua Idotzin kontzejua da, non udaletxea da.
Izena
aldatuIbargoiti beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Valle de Ibargoiti
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Val d'Ibargoiti
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
- Yvargoyti (991)
- Iuargoiti (1105)
- Yuargoiti (1270)
- Val de Yuarrgoyti (1366)
- Valle de Ibargoiti (1534)
- Valle de Ybargoiti (1638)
- Valle de Ibargoiti (1800)
- Ibargoiti (1974)
Etimologia
aldatuEsanahi etimologikoa gardena du. Ibargoiti izenak "haran garaia" esan nahi du. Izen hori ulertzeko, kontuan izan behar da Ibargoiti dela Elortz ibaiaren ibarreko zatirik garaiena. Gaur egun Ibargoiti Nafarroako eremu ez-euskaldunean dago, baina hizkuntza hori XIX. mendera arte hitz egin zen bertan.
Ezaugarriak
aldatuArmarria
aldatuIbargoitiko armarriak honako blasoi hau du:[6]
« | Hondo zuri batez eta aurrean bere kolorezko orkatz batez osatuta dago. | » |
Bandera
aldatuIbargoitiko banderak orkatz bat dauka hondo gorri baten gainean.
Geografia
aldatuPirinioaurrean kokatua, lurra hautsia eta uhindua da, baina, oro har, ez du goragune handirik. Muturrak menditsuenak dira, baina erdialdea nekazaritzakoa.
Mugakideak
aldatuInguru naturala eta kokapena
aldatuIbargoiti Zangozako merindadearen ekialdean kokatzen da. NA-2420 errepideak eta A-21 autobiak ibar osoa zeharkatzen ditu. Iruñerriko gune metropolitarraren ekialdera dago. Udaletxea Idotzinen dago. Erliebe ertaingo ibarra da. Itzaga eta Izko mendien magalean dago, ibarbide emankor eta laua eratuz, eta, ondoren, mendilerro menditsu bat.
Klima eta landaredia
aldatuIbargoitiko klimaren ezaugarriak, azpimediterraneo motakoak dira, uda garaiko lehortea, prezipitazio eskasak baina Nafarroa hegoaldean baino ugariagoak eta aldaketa termiko handia. Urteko batez besteko tenperatura 8 eta 12 gradu artekoa eta prezipitazioak 1000 eta 1400mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 100-140 izaten dira.
Jatorrizko landareditik, erlikia batzuk baino ez dira geratzen Izko eta Itzaga mendilerroetan, eta gunerik euritsuenetan klima atlantikoari dagozkion zuhaitzak aurki daitezke (haritz eta pagoak), ameztiak gune lehorretan, eta birlandaturiko pinuak udalerri gehienean. Birlandaturiko pinuen azalera, Austriatik ekarritako pinu lariziarrekin egin zen eta XX. mendearen amaieran 450 hektarea ingurutan zeuden.
Estazio meteorologikoak
aldatuIbargoitin dagoen Elo udalerrian (ibarraren parte da geografikoki, baina ez administratiboki), itsasoaren mailatik 528 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago..[7]
Datu klimatikoak (Elo, 1984-2020) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 22.5 | 25.0 | 27.5 | 35.0 | 40.0 | 40.0 | 41.0 | 37.5 | 30.5 | 23.0 | 19.5 | 41.0 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.7 | 10.5 | 13.8 | 15.9 | 20.1 | 24.8 | 28.1 | 28.5 | 24.2 | 18.9 | 12.5 | 9.4 | 17.9 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.4 | 6.5 | 9.0 | 11.0 | 14.5 | 18.5 | 21.2 | 21.5 | 18.2 | 14.2 | 9.1 | 6.1 | 12.9 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 2.1 | 2.5 | 4.3 | 6.0 | 9.0 | 12.2 | 14.4 | 14.6 | 12.1 | 9.4 | 5.7 | 2.8 | 7.9 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -12.0 | -8.5 | -10.0 | -1.5 | 0.0 | 3.0 | 7.0 | 5.0 | 3.0 | -1.0 | -5.5 | -9.5 | -12.0 |
Batez besteko prezipitazioa (mm) | 80.4 | 69.2 | 74.0 | 84.5 | 69.1 | 53.1 | 40.1 | 33.9 | 52.9 | 80.9 | 101.4 | 77.9 | 817.4 |
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 57.6 | 46.0 | 69.3 | 56.8 | 56.2 | 69.1 | 59.3 | 98.3 | 93.0 | 74.5 | 64.5 | 65.5 | 98.3 |
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 12.7 | 10.9 | 10.5 | 12.4 | 10.8 | 6.9 | 5.3 | 5.1 | 7.2 | 10.0 | 12.8 | 11.5 | 115.8 |
Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.7 | 2.6 | 1.6 | 0.6 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 0.5 | 1.2 | 8.3 |
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8] |
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Banaketa
aldatuIbargoitiko herrien mapa |
Ibargoitik 4 kontzeju ditu:
Gainera, beste 4 leku batzuk ere badaude, hala nola:
Azkenik, udalerrian 10 herri hustu daude:
Historia
aldatuIbar dokumentatuta dago X. mendearen amaieran. 1835-1845 urteen arteko udal-erreformak Eloko justizien mende zeuden. 1847an lau eskola zeuden larre-dehesa gutxi batzuk, irin-errota bat eta urtero 15 000 lapurreta egiten zituen gatz-fabrika bat; irailaren 1ean, 2an eta 3an azoka egiten zen.
Demografia
aldatu2023 urteko erroldaren arabera 282 biztanle zituen Ibargoitik.[9]
1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
686 | 945 | 922 | 865 | 789 | 755 | 794 | 825 | 753 | 710 | 603 | 569 | 431 | 211 | 157 | 214 | 231 | 240 | 265 |
Ekonomia
aldatuIbargoitiko udalerriaren mugetan, Izkoko mendilerroan, eta Ezporogi, Leatxe, Oibar eta Irunberri bitartean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Izko" izeneko parke eoliko dago. Instalaturiko potentzia 33,00 megawatteko da. Parkearen jabea Acciona da gaur egun.
Horrez gain, udalerriaren iparraldean, Leotz eta Ezporogi bitartean, "Ibargoiti" izeneko parkea dago, instalaturiko potentzia 28,08 megawattekoa da.
Bestalde, Ibargoitiko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere hegoalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den. Horrez gain, Iruñerria edo Irunberri bezalako industrialdeetatik hurbil daudenez, bertako biztanleetako batzuk egunero joaten dira hara lan egitera eta bailaran bizitzera.
1907ko abuztuaren 15ean nekazarien koperatiba sortu zen Idotzinen. Herrian jabetza pribatuko 507 hektarea lur eta 290 hektarea lur amankomun daude. 1970eko hamarkadako nekazaritzan egondako aldaketetan, 108 partzelara murriztu zen herriaren inguruko lur eremuen kopurua.
Politika
aldatuIbargoitiko udaletxea Idotzin kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Untzitibarreko, Lizoainibar-Arriasgoitiko, Eloko, Itzagaondoko eta Urrozko Udaletako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta hiru zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Jose Javier Eslava Armendariz da, Ibargoitiko Talde Independentea hautagai gisa aurkeztu zena.
Hauteskundeak
aldatuUdal hauteskundeak
aldatuAlderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
Ibargoitiko Talde Independentea | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 7 |
Ibargoitiko Lagunak | - | - | - | - | - | - | 5 | 5 | 5 | 5 | - |
Ibargoitiko Hautesle-Elkartea | - | - | - | 4 | 5 | 5 | - | - | - | - | - |
Ibargoitiko Batasuna | - | - | - | 1 | 0 | - | - | - | - | - | - |
Foru Batasun Demokrata | - | - | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - |
Ibargoitiko Nekazari eta Abeltzainen Hauteskunde Elkartea | 5 | 4 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Ibargoitiko Hauteskunde Elkarte Independentea | - | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak
aldatuHauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
|
Udala
aldatuUdalaren egoitza eta udaletxea Idotzin ibarburuan dago.
- UDALETXEA: San Klemente kalea z/g
Egungo banaketa
aldatuIbargoitiko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jose Javier Eslava Armendariz da, Ibargoitiko Talde Independentekoa. Zinegotziak 6 daude:
- Jose Javier Urdaci Uceda (Ibargoitiko Talde Independentea)
- Maria Victoria Mendia Valencia (Ibargoitiko Talde Independentea)
- Sarai Vizcay Lecumberri (Ibargoitiko Talde Independentea)
- Carlos Maria Esparza Garcia (Ibargoitiko Talde Independentea)
- Elena Raquel Jimenez Grocin (Ibargoitiko Talde Independentea)
- Luis Ignacio Domeño Buldain (Ibargoitiko Talde Independentea)
Alkateak
aldatu1979tik, Ibargoitik 5 alkate izan ditu:
Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[10] | |
Jose Ricardo Echarte Erro | 1979 | 1983 | Ibargoitiko Nekazari eta Abeltzainen Hauteskunde Elkartea | |
Carmelo Esparza Bustingorri | 1983 | 1987 | Ibargoitiko Nekazari eta Abeltzainen Hauteskunde Elkartea | |
Antonio Bustince Ibañez | 1987 | 1991 | Foru Batasun Demokrata | |
Jesusa Pascal Martinez | 1991 | 1995 | Ibargoitiko Hautesle-Elkartea | |
Jose Javier Eslava Armendariz | 1995 | 2003 | Ibargoitiko Hautesle-Elkartea | |
Jose Javier Eslava Armendariz | 2003 | 2019 | Ibargoitiko Lagunak | |
Jose Javier Eslava Armendariz | 2019 | jardunean | Ibargoitiko Talde Independentea |
Garraioa
aldatuLa Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:
- Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea
Bestalde, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Ibargoiti Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:
Kultura
aldatuEuskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, Ibargoiti sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Elortzibar eta Untzitibar ibarrekin hitz egiten zena.[11]
Koldo Zuazok, 2010ean, Ibargoiti atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[12]
Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Ibargoitiko mintzaira zaharrak ia ez du hiztunik.
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Ibargoiti eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %2,67ek zekien euskaraz hitz egiten, %5,80 2018koan.
2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Elo) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. UPN ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, PSN alderdiaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[13]
Jaiak
aldatu- Abintzaoko San Pedroko jaiak: maiatzaren bigarren asteburuan
- Idotzingo San Klementeko jaiak: ekainaren azken asteburuan
- Getzeko San Migelgo jaiak: irailaren azken asteburuan
Ondasun nabarmenak
aldatu- Abintzaoko San Pedro eliza, XIII. mendeko kristiau eliza.
- Besollako Garbikundeko Andre Mariaren eliza, XII. mendeko kristiau eliza erromaniko estiloan.
- Ekisoaingo jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Getzeko San Migel eliza, XIV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Getzeko zubia, Elortz ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
- Idotzingo San Klemente eliza, XIV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Idotzingo jauregia, Erdi Aroko jauregi zaharra.
- Izkoko San Martin eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
- Lekaungo jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Zabaltzako San Andres eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
- Zabaltzako Elizaberriko monasterioa, XIII. mendeko kristiau monasterioa.
- Zilegietako San Pedro eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
- Zilegietako dorrea, XIII. mendeko dorretxea eta jauregia.
Ibargoitiar ospetsuak
aldatu- Frantzisko Espotz Mina (1781-1836), militar eta politikari.
- Fermin Balentzia (1948-), kantautore.
- Ricardo Valencia (1959-2007), garaiolari eta alpinista.
Irudiak
aldatuOharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ «Ibargoiti - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Eloko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Ibargoiti» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ Euskarakultur.com webguneko albistea.