Wikipedia

Longida

Nafarroa Garaiko udalerria eta ibarra

Longida[3][a] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 27,0 kilometrora. Altuera 437 eta 1049 metro artekoa da, eta 90,84 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtea 280 biztanle zituen.

Longida
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
NFA - Aiantz (1).jpg
Aiantz, Aos eta atzealdean Erdotzain herriak
Longida bandera
Bandera

Longida armarria
Armarria

Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
MerindadeaEscudo de Sangüesa.svg Zangoza
EskualdeaPirinioaurrea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
MankomunitateaIrati
Izen ofizialaLongidako bandera.svg Lónguida/Longida
Alkatea
(2007-2023)		Roberto Zazpe Bariain
(Irati)
Posta kodea31481
INE kodea31158
Herritarralongidar
Geografia
Koordenatuak42°46′34″N 1°21′44″W / 42.776°N 1.3623°W / 42.776; -1.362342°46′34″N 1°21′44″W / 42.776°N 1.3623°W / 42.776; -1.3623
Azalera90,84 km²
Garaiera437-1049 metro
Distantzia27,0 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria280 (2021: Red Arrow Down.svg −17)
Dentsitatea3,08 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 13,93
Ugalkortasuna[1]‰ 15,15
Ekonomia
Jarduera[1]% 85,37 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 8,13 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 16,60 (2018: Green Arrow Up.svg %10,43)

Iruñerria-Zangozerria korridorearen barruan dagoen ibar bat da Longida, Irati eta Erro ibaiek zeharkatzen dutena. Ibar zabal eta lau samarra da, Irati ibaiaren gainean terraza handiak eta zelai zabalak dituena. Bertako arkitektura Pirinioaurrekoa bera da, inguruko harriez osatutako etxeak dituena, gehienetan marroiak. Pirinioen, Iruñearen eta Zangozaren arteko komunikazio-korapilo garrantzitsua da.

Bertako biztanleak longidarrak dira. Ibarburua Aos kontzejua da, non udaletxea da.

IzenaAldatu

Longida beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

  • gaztelaniaz: Valle de Lónguida ("balle de lóngida" ahoskatua)

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Longuida (1007)
  • Longida (1020)
  • Longuida (1027)
  • Longuide (1044)
  • Longuida (1085)
  • Longyda (1280)
  • Val de Longuida (1366)
  • Valle de Lónguida (1534)
  • Lóguida (1638)
  • Valle de Longuida (1800)
  • Longuida (1829)
  • Longida (1974)
  • Longida (1996)

EtimologiaAldatu

Longida lekuizena Irati ibaiaren antzinako izenetik dator (Ida). Irunberrin, oraindik ere, Ida bezalako zubi bat ezagutzen da (Laida -la Ida-). Ibarraren izenak, nahiz eta euskal toponimoak ugari diren Nafarroako eremu batean egon, erromantze itxura du. Julio Caro Barojaren arabera, oso izen enigmatikoa da. Resurreccion Maria Azkuek dioenez, nafar erromantzez, "longa" lihozko oihalezko pieza bat da, baina baliteke latinezko "longa" hitza izatea. Longars Aragoiko Pirinioetan Longares bezala idatzita agertzen da Erdi Aroan. Hala ere, longa hitzaren eta ibaiaren arteko harremana ez dago oso argi.

Nafarroako beste hainbat kasutan bezala, izenaren lehen zatia izen erromatarra dela suposatuz, hau Longus izango litzateke. Pirinioetako eremuan Bellito de Sanio Longo agertzen da Uncastielloko kartularioan. Hala, Julio Caro Barojak, hipotesi alternatibo gisa, ibarra Longa (Longidus > Longidœ > Longida) izeneko jaun baten lurra izatea proposatzen du.

EzaugarriakAldatu

ArmarriaAldatu

Longidako armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Hondo urdin batez eta aurrean bihotz urreztatu batez osatuta dago, metal bereko barra-zirkulu batez inguratua »

BanderaAldatu

Longidako banderak Longidako armarria dauka hondo hori baten gainean.

GeografiaAldatu

Pirinioaurrean kokatua, lurra hautsia eta uhindua da, baina, oro har, ez du goragune handirik. Iparraldea menditsuena da, eta hegoaldea nekazaritzakoa. Ibaien pasabidean zehar, alubioien terraza-maila batzuk mailakatuta daude. Mendilerroen oinean ere higadura-glazis zabalak daude. Irati eta Erro ibaiek ibarra sortu zituen.

MugakideakAldatu

Inguru naturala eta kokapenaAldatu

Longida Zangozako merindadeko herria da eta Nafarroako hiriburutik 36 kilometrora dago. Udaletxea Aosen dago. Itoizko urtegiak izena hartzen du izen bereko herritik, izan ere, udalerriaren lurrak zati handi batean ur azpian gelditu dira.

KlimaAldatu

Longidak klima azpimediterraneoa dauka. Urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu artekoa da (altueraren arabera aldatzen da), eta prezipitazioak 800 eta 1.000mm bitartekoak (ugariagoak udaberrian eta udazkenean. Urteroko egun euritsuak 80 dira batez beste eta 100 baino gehiago herriko gunerik menditsuenetan.

Jatorrizko landaredia asko gutxitu da gizakiaren eragina dela eta, gaur egun 180 hektarea haritz inguru baino ez dira geratzen. Pinuek 441 hektarea hartzen dituzte, gehienak Austriatik ekarritako pinu lariziar birlandatuak dira baina berezko pinuren bat ere gordetzen da. Birlandatutako pinuak, Urrozgoiti, Ulibeiti, Zarikieta eta Rala herrietan izaten dira, batez ere.

Estazio meteorologikoakAldatu

      Datu klimatikoak (Agoitz, 1993-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 17.5 22.0 25.0 29.0 35.0 40.0 40.0 40.0 36.0 30.0 23.0 17.0 40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.9 10.5 14.3 16.7 20.9 25.8 28.5 28.6 24.0 19.1 12.3 9.1 18.2
Batez besteko tenperatura (ºC) 2.2 6.1 9.2 11.5 15.2 19.5 21.8 21.9 17.9 14.0 8.5 5.4 13.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.5 1.7 4.1 6.3 9.5 13.1 15.2 15.3 11.9 8.9 4.7 1.8 7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -4.0 -3.1 -1.5 0.8 3.3 7.7 10.2 10.1 6.5 2.5 -1.8 -4.0 -4.0
Pilatutako prezipitazioa (mm) 101.3 87.3 83.7 81.1 70.1 54.3 39.4 32.4 65.7 78.7 103.9 91.1 888.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 70.0 44.8 46.8 67.5 50.6 57.8 58.5 90.0 107.0 82.5 45.8 86.5 107.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 14.1 12.6 12.0 13.6 12.7 8.0 6.2 6.5 8.5 11.7 15.2 14.6 135.6
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.4 2.4 1.6 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 1.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[6]

BanaketaAldatu

Longidako herrien mapa

Longidak 5 kontzeju ditu:

Gainera, beste 8 leku batzuk ere badaude, hala nola

Bestalde, etxalde bat da ibarran:

Azkenik, udalerrian 18 herri hustu daude:

Agoitz ibar horretakoa da geografikoki, baina ez administratiboki, udalerri independentea baita.

HistoriaAldatu

Bertan Brontze Aroko sei tresna leundu aurkitu ziren. Udalerri barruan ere kokaleku arkeologiko bat dago Ralako leizean, Brontze eta Burdin Aroko ebidentziekin.

Erdi AroaAldatu

 
Maddalen Valoiskoa

1058an Leireko monasterioak Longidaren jabetza jaso zuen, Nafarroako erregeak emandako dohaintzaren bitartez. Herria eta bertako jabetza guztiez gain, errota baten jabetza ere eskuratu zuten. Jerusalengo San Joandarren ordenak ere jabetza ugari izan zituen Longidan XIII. mendetik aurrera. Behe Erdi Aroan ibarrak garapen handia izan zuen erromesen bidearen garapenarekin batera. XIX. mendetik XX. mendera Ekain distilategia, zerrategi mekanikoa eta altzarien lantegia izan ziren.

Jose Yanguas Mirandaren arabera, ibarrak petxaz ordaintzen zion erregeari 1460, 18 libera eta 10 sos, eta 30 kahitze gari eta 52 garagar. Hori guztia Joan II.a erregeak Fernando Angulo bere ezkutariari eman zion. Bederatzi urte geroago Joan Beortegik gozatzen zituen. 1480an, Maddalen Valoiskoa printzesak, bere seme Frantzisko I.a Nafarroakoa erregearen tutore gisa, Longida ibarreko sozmerindadearen zerga eman zion Martin Garderi, 12 libratan balioztatua. Ibarreko petxak Joan Beortegiren ondorengoek saldu zizkioten Iruñeko Katedralari, 1487an, 650 florinen truke.[7]

Ibarra honetako leku asko noblezia-jaurerrikoak edo elizakoak ziren. 1479an Agoitz "hiribildu ona" bihurtu zen, eta bere lurraldea udalerri independente bihurtu zen ibarraren barruan. Ordura arte bere ibarburu eta lekurik jendetsuena izan zen. Geroztik, Aos ibarburu izatera pasa zen.

Aro ModernoaAldatu

1534. urtean, honako herrixka hauek zeuden hutsik: Zenborain (gaur egun Untzitibarren), Akotain (Luis Beaumontekoena), Murillozar (Urrotzen), Xandoain (Murillorena), Urrozgoiti (Xaberriren jabetzakoa), Argaitz (Mugetako jauregiaren jabetzakoa), eta Ulibeitiko zenbait bizilagun. 1800. urtean, despopulatu berberak zeuden: Zenborain (Ezpeletako kondearena zen etxe batek eta ermita batek, Orreagako errege-etxeak eta beste batzuek osatua), Akotain (Macedako kondearen oinetxe eta elizaz osatua), Murillozar, Xandoain (Iruñeko Katedralaren eta Jose Mari Giriorri) eta Urrozgoiti. 1662an, ibarrak Nafarroako Gorteei eskatu zien merinoak ibarrak hiru urtean behin bisitatu behar zuela zioen epaia betetzea.[8]

Aro GaraikideaAldatu

XIX. mendearen erdialdera arte, herria Longida ibarreko diputatu batek zuzentzen zuen, eta herritarrek aukeraturiko erregidoreak. 1845ean jaurerriak bertan behera geratu eta herria udalerri independente bihurtu zen.

1847an herriko errepidea nagusia Iruñerako errepide zaharra zen artean ere. XX. mendearen hasieran, berriz, Longidatik igaroko zen Iratiko burdinbidea eraiki zen. Ekain Orreagako kolegiatak zuzenduriko ospitale bat egon zen, Donejakue bideko erromesei harrera egiten ziena. XIX. mendearen erdian, 70 errobo gari ematen zuten mahastiak eta lurrak zituzten. Ospitalearen itxiera-data zehatza zein den ez dakigu.

Itoizko urtegiak hainbat herrietan eragindako kalteen konparazioa
Itoitz:
Ezkai:
Gorritz:
Orbaitz:

DemografiaAldatu

2021 urteko erroldaren arabera 280 biztanle zituen Longidak.[9]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
1061 1494 1386 1443 1191 1077 1098 1077 1150 987 1035 1006 786 492 360 316 294 320 280


Longidako kontzeju, leku eta etxaldeetako biztanleriaren banaketa 2020an

EkonomiaAldatu

Udalerriko ekonomia tradiziozkoa da gehienbat, eta nekazaritza da nagusi. Basoaren ustiapena garrantzitsua izan zen ibarraren iparraldean, nahiz eta XX. mendearen amaieran asko murriztu den. Industria ere paper garrantzitsua da, baina Agoitzen dauden enpresengatik, non udalerriko hainbat bizilagunek lan egiten duten, baita Iruñerriak ere.

PolitikaAldatu

Longidako udaletxea Aos kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Orotz-Beteluko eta Artzibarreko Udaletako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Roberto Zazpe Bariain da, Irati hautagai gisa aurkeztu zena.

HauteskundeakAldatu

Udal hauteskundeakAldatu

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Irati - 4 4 3 4 3 3 4 4 7 7
Longidako Herri Kandidatura - 3 3 4 3 4 4 3 3 - -
San Isidro 4 - - - - - - - - - -
Longidako Batasun Independentea 3 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeakAldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 55 32,16 -
 Euskal Herria Bildu 54 31,58 ▲ 14
 Geroa Bai 30 17,54 ▼ 3
 Ahal Dugu 12 7,02 ▼ 11
 Nafarroako Alderdi Sozialista 10 5,85 ▲ 5
 Izquierda-Ezkerra 5 2,92 ▼ 2
  Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 0,58 -
  Vox 1 0,58 -
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 47 28,31 ?
 Euskal Herria Bildu 40 24,10 ?
 Geroa Bai 33 19,88 ?
 Ahal Dugu 23 13,86 ?
 Izquierda-Ezkerra 7 4,22 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 5 3,01 ?
  Nafarroako Alderdi Popularra 3 1,81 ?
  Equo 2 1,20 ?
  Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 0,60 ?
  Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 1 0,60 ?
  Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 0,60 ?
  Libertate Nafarra 1 0,60 ?
  Herritarrak - Herritarron Alderdia 1 0,60 ?

UdalaAldatu

Udalaren egoitza eta udaletxea Aos ibarburuan dago.

Egungo banaketaAldatu

Longidako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Roberto Zazpe Bariain da, Irati zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:

  • Iñigo Chivite Lizarraga (Irati)
  • Diego Arizcuren Ibarrola (Irati)
  • Sonia Beltzunegi Navarro (Irati)
  • Santiago del Río Lorea (Irati)
  • Ainhoa Mendibe Arizkuren (Irati)
  • Javier Otano Amezketa (Irati)

AlkateakAldatu

1979tik, Longidak 3 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[10]
Aureliano Labiano Iriarte 1979 1983 San Isidro
Aureliano Labiano Iriarte 1983 1991 Irati
Juan Cruz Ozkoidi Arizkuren 1991 1995 Longidako Herri Kandidatura
Roberto Zazpe Bariain 1995 1999 Irati
Juan Cruz Ozkoidi Arizkuren 1999 2007 Longidako Herri Kandidatura
Roberto Zazpe Bariain 2007 jardunean Irati

GarraioaAldatu

Nafarroako Autobus Konpainiak Longida Iruñekin batzen du. Autobus lineek honako ibilbidea egiten du:

KulturaAldatu

EuskaraAldatu

Ikus, gainera: «pirinioaurrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Longida sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Lizoainibar eta Urraulgoiti ibarrekin hitz egiten zena.[11]

Koldo Zuazok, 2010ean, Longida atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[12]

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da pirinioaurrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Longidako mintzaira zaharrak ia ez du hiztunik.

JaiakAldatu

OndareaAldatu

 
Billabetako Garbikuntzako Andre Mariaren eliza
 
Ekaiko San Andres eliza
 
Ekaiko Ospitale etxeko garaia

Ondasun nabarmenakAldatu

Ikus zerrenda: «Longidako kultura ondasunak»

Eremu naturalakAldatu

IrudiakAldatu

OharrakAldatu

  1. ↑ /lónɣ̞ið̞a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza lehengo silaban

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Longida - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. ↑ Agoizko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  7. ↑ «LONGIDA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-09).
  8. ↑ «LONGIDA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-09).
  9. ↑ «Longida» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  10. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  11. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  12. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gaineraAldatu

Kanpo estekakAldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Longida&oldid=8926692"(e)tik eskuratuta