Wikipedia

Erdialdea (eskualdea)

Nafarroa Garaiko eskualdea
Artikulu hau banaketa administratiboari buruzkoa da; eskualde geografiko eta tradizionala gaitzat duena beste hau da: «Nafarroako Erdialdea»

Erdialdea[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Herrialdearen erdigunean dagoen eskualdea da. Pirinioaurrearen, iparraldean Alaizko mendilerroaren eta ekialdean Uxueko mendilerroaren eta Ebroko haranaren arteko trantsizio-eremua da, Aragoi ibaiaren ibar emankorrak hegoaldean eta Arga ibaiaren ibar emankorrak mendebaldean dituela. Gainera, trantsizio bat da, herrixketako Nafarroa menditsuaren artean, non Orbaibar nabarmentzen den, 30 herrigune txiki baino gehiagorekin, eta herri handietako Nafarroa laua, horien artean Tafalla, Erriberri, Kaparrotsu edo Zarrakaztelu nabarmentzen direlarik.

Erdialdea
 Euskal Herria
Map
Administrazioa
Herrialdea Nafarroa Garaia
Udalerriak19 (lista ikusi)
EskualdeburuaTafalla
Herri handienaTafalla
Izen ofizialaErdialdea (eus.)
Zona Media (cas.)
Geografia
Koordenatuak42°28′39″N 1°33′42″W / 42.47762604°N 1.56154858°W / 42.47762604; -1.56154858
Azalera947,23 km²
Garaiera289-1166 metro
Distantzia36,5 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria26.202 (2022:  −130)
Dentsitatea27,66 biztanle/km²
Datu gehigarriak
Sorrera2019ko otsailaren 6an

19 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 26202 biztanle eta 947,23 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 27,8 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Aragoi ibaia Kaparrotsun dagoen itsas mailaren gaineko 289 metrotik Bagadigorri mendiaren 1166 metrora arteko altuera du.

Eskualdeburua Tafalla udalerria da, eskualdeko populatuena.

Izena

aldatu

Erdialdea beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Zona Media / Erdialdea.[1]

Etimologia

aldatu

Nafarroako Erdialdea izan da, tradizioz, Nafarroa Garaia zatitu den hiru eremuetako bat. Oro har, Erribera iparraldeko lurralde menditsuetatik (Mendialdea) bereizten du. Mugak ez dira inoiz oso argi egon, batzuk Erdialdean Estellerria osoa eta Zangozerria hartzen dituztelako, eta beste batzuk, berriz, Tafalla ingurura mugatzen dira. Bere izena Nafarroa Garaiko erdialdean duen kokapen geografikotik dator, ez hainbeste herrialdearen erdigunea delako, baizik eta bereziki ipar menditsuaren eta hego lauaren arteko erdigunea delako.

Geografia

aldatu

Mugakideak

aldatu

Erdialdea eskualdeak Iruñerria eskualdea du muga iparraldean, Metropolialdea azpieskualdekin. Iparekialdean Pirinioaurrea eskualdea dago, eta ekialdean Zangozerria. Hegoaldean, Erribera eskualdearekin muga egiten du. Azkenik, hegomendebaldean Erriberagoiena eskualdea dago.

Inguru naturala

aldatu
 
Erdialdea eskualdeko ibaiak

Eskualdea Pirinioaurreko sistemaren eremuan dago. Mendiak eta mendilerroak haran lau samarrek eteten dituzte, eta horien artean nabarmenki nabarmentzen da. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:

Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:

Gainera, eskualdean Nafarroako ubidea hasten da, Itoizko urtegian.

Klima

aldatu

Nafarroa Garaiko erdialde-hegoaldean dagoenez, klima mediterraneoaren eta Ebroko ibarrekoaren tarteko klima du Erriberrik. Urteko prezipitazioak batez beste 500-600 mm artekoak dira, eta urteroko egun euritsuak 70–80 izaten dira; beraz, eguneko 5,4 mm euri izaten da. Euria urte osoan zehar egiten du, nahiz eta udaberria beste urtaroak baino euritsuagoa den. Batez besteko tenperatura aski epela da, 13-14 °C bitartekoa, eta mendialdeko edo Erriberako tenperaturek baino gorabehera gutxiago izaten ditu urtean zehar.

Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Barasoain (iparraldea), Tafalla (erdialdea), Uxue (ekialdea) eta Zarrakaztelu (hegoaldea).

      Datu klimatikoak (Barasoain, 1975-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 20.0 22.0 27.0 29.0 36.0 40.0 42.0 41.0 37.0 31.0 25.0 18.0 42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.2 10.9 14.3 16.1 20.6 25.3 28.4 28.7 23.8 18.6 12.6 9.5 18.2
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.4 6.4 9.1 10.7 14.7 18.8 21.4 21.8 17.9 13.8 8.6 5.7 12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.6 1.9 3.9 5.3 8.7 12.2 14.4 15.0 12.0 8.9 4.6 2.0 7.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -7.5 -9.0 -10.0 -3.0 0.0 2.0 7.0 7.0 2.0 -3.0 -7.0 -11.0 -11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 44.2 34.6 41.8 66.6 55.1 42.6 25.3 28.8 43.9 54.3 59.9 51.7 548.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 46.0 22.0 44.0 40.0 42.0 38.5 39.0 86.0 95.0 44.0 53.0 40.0 95.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.5 9.0 8.0 10.7 10.5 6.4 5.1 4.9 5.4 9.8 11.4 10.9 102.5
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.9 1.1 0.9 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.2 4.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[2]
      Datu klimatikoak (Tafalla, 1992-2021)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.3 21.0 26.4 29.9 35.9 41.0 39.6 41.2 36.0 30.4 23.2 18.3 41.2
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.4 11.2 14.8 17.3 21.7 26.6 29.2 29.4 24.7 19.5 13.0 9.5 18.9
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.6 6.6 9.5 11.7 15.6 19.8 22.1 22.2 18.6 14.4 9.1 5.9 13.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 2.2 2.6 4.8 6.6 9.9 13.6 15.8 16.2 13.3 10.0 5.6 2.7 8.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -5.8 -6.7 -8.1 -1.9 0.9 4.2 8.6 8.4 5.1 0.0 -4.6 -8.4 -8.4
Batez besteko prezipitazioa (mm) 42.1 39.6 50.3 59.8 52.6 45.7 28.1 22.6 42.7 58.9 61.6 42.8 546.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 56.1 49.9 50.5 51.8 49.7 72.0 100.2 47.4 85.2 55.4 42.8 41.6 100.2
Eguzki orduak 130.2 156.8 213.9 219.0 266.6 300.0 334.8 306.9 243.0 189.1 132.0 93.0 2585.3
Hezetasuna (%) 78.5 72.8 67.4 66.7 64.3 60.4 58.9 58.9 63.7 70.8 77.6 80.8 68.4
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[3]
      Datu klimatikoak (Uxue, 2000-2021)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.2 22.4 25.5 28.2 33.7 38.1 38.8 40.2 33.9 30.4 21.9 17.8 40.2
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 7.4 8.5 12.2 15.0 19.2 24.9 27.7 27.5 23.0 17.6 10.7 8.1 16.8
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.3 4.8 7.7 10.0 13.6 18.4 20.6 20.6 17.3 13.3 7.5 5.1 11.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.8 1.8 4.1 6.0 9.1 13.2 14.9 15.2 12.9 9.9 5.0 2.6 8.1
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -8.3 -9.9 -8.4 -1.8 -0.8 4.4 7.3 7.7 4.0 -0.2 -3.1 -9.3 -9.9
Batez besteko prezipitazioa (mm) 48.1 45.4 55.3 60.5 53.2 43.6 22.7 16.5 47.5 59.8 66.2 40.9 559.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 36.9 34.0 40.1 51.9 46.8 55.7 59.1 35.5 104.4 60.6 45.9 22.8 104.4
Eguzki orduak 135 165 201 216 261 300 327 291 249 189 141 135 2610
Hezetasuna (%) 81.0 75.7 69.6 67.7 65.2 60.7 58.0 57.7 63.4 71.4 79.9 80.0 69.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4]
      Datu klimatikoak (Zarrakaztelu, 1937-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.5 22.0 27.0 30.0 36.0 38.5 41.5 40.5 37.0 30.5 24.6 20.0 41.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.6 12.0 15.7 17.9 22.8 27.6 30.5 30.1 25.5 19.9 13.6 9.8 19.6
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.5 6.9 9.9 12.0 16.3 20.5 22.9 22.7 18.9 14.5 9.1 5.9 13.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.3 1.8 4.0 6.0 9.9 13.4 15.3 15.4 12.3 9.0 4.6 2.0 7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -8.2 -9.0 -6.5 -3.0 0.6 4.4 5.4 5.2 2.0 -1.9 -8.5 -10.0 -10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 28.9 25.2 31.6 54.7 44.9 36.1 25.1 22.8 41.7 56.9 46.7 43.0 457.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 25.3 17.9 37.0 48.5 30.0 70.0 48.2 43.0 83.0 57.0 55.6 38.6 83.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 8.6 7.4 7.5 9.1 8.7 5.7 4.1 4.1 5.6 8.6 9.3 9.8 88.5
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.7 0.8 0.4 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.5 2.4
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5]

Banaketa

aldatu
 
Erdialdea eskualdeko banaketa tradizionala

Banaketa tradizionala

aldatu

Eskualde hori, Nafarroako Erribera eta Nafarroako Erdialdea artean dagoenez, kontraste handia dago iparraldearen (Orbaibar bezalako ibarretan banatua) eta hegoaldearen artean, non herri bakoitzak independentzia erlatiboa izan duen antzinatik. Hala, Erdialdea eskualdeak honako ibar hauek ditu:

Horretaz gain, hauek dira historikoki independenteak izan diren hiribilduak:

Gainerako herriak, nahiko independenteak izan arren, Olibako monasterioaren agindupean zeuden XIX. mendea iritsi arte, baina gero independentzia lortu zuten. Hauek dira:

Azkenik, Traibuenas herria Murelu Konde udalerrian integratu zen, Arrada eta Figarol herri sortu berriak diren bitartean (1960ko hamarkada).

Udalerriak

aldatu

Erdialdea eskualdea 19 udalerritan banatuta dago, honako hauek:

Udalerria Biztanleria (2023) Azalera (km²) Dentsitatea (bizt/km²) Udalburua
  Barasoain 602 13,94 43,19 Barasoain
  Beire 301 22,25 13,53 Beire
  Donamartiri Untz 377 50,14 7,52 Donamartiri Untz
  Erriberri 4019 83,2 48,31 Erriberri
  Garinoain 523 10,26 50,97 Garinoain
  Kaparrotsu 2786 80,8 34,48 Kaparrotsu
  Leotz 211 96,23 2,19 Iratxeta
  Melida 715 26,2 27,29 Melida
  Murelu Hautsi 674 33,4 20,18 Murelu Hautsi
  Murelu Konde 685 59,4 11,53 Arrada
  Oloritz 221 41 5,39 Oloritz
  Orisoain 74 7 10,57 Orisoain
  Pitillas 530 42,3 12,53 Pitillas
  Puiu 346 21,22 16,31 Puiu
  Santakara 863 34,3 25,16 Santakara
  Tafalla 10698 98,29 108,84 Tafalla
  Untzue 158 18,5 8,54 Untzue
  Uxue 171 112,57 1,52 Uxue
  Zarrakaztelu 2435 97,3 25,03 Zarrakaztelu
Biztanleria udalerrika Bilakaera azken 10 urteetan
 
 
  •      > 10000
  •      5000-10000
  •      2500-5000
  •      1000-2500
  •      500-1000
  •      250-500
  •      250-100
  •      < 100
  •      > %10
  •      %5−10
  •      %1−5
  •      %0−1
  •      %-5−0
  •      %-10−-5
  •      %-15−-10
  •      < %-15

Herriak

aldatu

2020an gutxienez biztanle 1 zuten 40 biztanlegune daude eskualdean:

Herria Kategoria Udalerria Ibarra / Aldea / Erribera
Amatriain leku   Leotz Orbaibar
Arrada kontzeju   Murelu Konde Aragoi
Artariain leku   Leotz Orbaibar
Artederreta etxalde   Untzue Orbaibar
Barasoain udalerri   Barasoain Orbaibar
Bariain leku   Oloritz Orbaibar
Beire udalerri   Beire Tafallaldea
Benegorri leku   Leotz Orbaibar
Bezkitz leku   Leotz Orbaibar
Donamartiri Untz udalerri   Donamartiri Untz Tafallaldea
Eristain etxalde   Oloritz Orbaibar
Erriberri udalerri   Erriberri Tafallaldea
Etxague kontzeju   Oloritz Orbaibar
Figarol kontzeju   Zarrakaztelu Aragoi
Garinoain udalerri   Garinoain Orbaibar
Iratxeta kontzeju   Leotz Orbaibar
Kaparrotsu udalerri   Kaparrotsu Aragoi
Leotz kontzeju   Leotz Orbaibar
Makirriain leku   Leotz Orbaibar
Melida udalerri   Melida Aragoi
Mendibil kontzeju   Oloritz Orbaibar
Munarrizketa leku   Leotz Orbaibar
Murelu Hautsi udalerri   Murelu Hautsi Aragoi
Murelu Konde kontzeju   Murelu Konde Aragoi
Olleta kontzeju   Leotz Orbaibar
Oloritz kontzeju   Oloritz Orbaibar
Orisoain udalerri   Orisoain Orbaibar
Orizin leku   Oloritz Orbaibar
Pitillas udalerri   Pitillas Tafallaldea
Puiu udalerri   Puiu Orbaibar
Santakara udalerri   Santakara Aragoi
Santsoain leku   Leotz Orbaibar
Santsomain leku   Leotz Orbaibar
Soltxaga kontzeju   Oloritz Orbaibar
Tafalla udalerri   Tafalla Tafallaldea
Traibuenas kontzeju   Murelu Konde Aragoi
Untzue udalerri   Untzue Orbaibar
Uxue udalerri   Uxue Tafallaldea
Uzkita leku   Leotz Orbaibar
Zarrakaztelu udalerri   Zarrakaztelu Aragoi

Herri hustuak

aldatu

Erdialdea eskualdeak, gainera, 51 herri hustu ditu, honako hauek:

Partzuergoak

aldatu

Gaur egun, Erdialdea eskualdean 3 partzuergo daude hainbat udalerritan banatuta:

Historia

aldatu

Eskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.[6] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde hori Erdialdea izenarekin agertzen zen, eta 30 udalerrik osatzen zuten, azkenean kontserbatu zena.[7]

Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.[8]

Demografia

aldatu

2022 urteko erroldaren arabera 26202 biztanle zituen Erdialdea eskualdeak.

Eskualdeko biztanleria, guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

aldatu

Erdialdea landa-eskualdea da, ohiko nekazaritzak pisu handia du eta ekologikoak gero eta presentzia handiagoa du; labore guztien artean, ardoa nabarmentzen da. Hori da Nafarroako Jatorrizko Deituraren bost eremuetako bat, Donamartiri Untzen eta Erriberrin presentzia handiena duena. Gainerako eremuetan labore ez hain espezifikoak daude, hala nola garia edo koltza. Erdialdean, oro har, azienda mota tradizional guztiak hazten dituzten ustiategiak aurki daitezke, eta zonan ohikoenak hegaztiak ( % 70,7), txerriak ( % 21,1) eta ardiak ( % 7,3) dira. 2014an, Erdialdeko industria-ehuna 380 enpresa inguruk osatzen zuten, energiaren sektorekoek barne. % 95,5 50 langile baino gutxiagoko enpresa txiki eta ertainak dira.[9]

Enpresa gehienak Tafalla eta Erriberri artean daude, baina badira beste toki batzuk enpresa nabarmenen batekin, Kaparrotsu edo Barasoain batez ere. Biztanle askok Nafarroako beste zonalde batzuetan egiten dute lan, baina eskualdean bizi dira. Fenomeno hau iparraldean gertatzen da bereziki, non biztanle gehienek Iruñerrian lan egiten duten, hegoaldeko zonaldeetan Martzilla, Azkoien edo Tuteran ere langile ugari dauden arren.

Politika

aldatu

Erdialdea eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.

Hauteskundeak

aldatu
Udal hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[10]

2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak
Udalerria Alkatetza duen alderdia Zg.
 
Barasoain  Barasoaingo Talde Independentea 7
Beire  Beire Aktiboa 7
Donamartiri Untz  San Martingo Talde Independentea 4
Erriberri  Erriberri Elkartu 4
Garinoain  Garinoainen Aldeko Elkartea 7
Kaparrotsu  Kaparrotsu, Orainaldi eta Iragana 3
Leotz  Leotz Bizirik 7
Melida  Melidaren Alde Lan Egitea 7
Murelu Hautsi  Murilloko Talde Independentea 4
Murelu Konde  Nafarroako Alderdi Sozialista 7
Oloritz  Olorizko Talde Independentea 5
Orisoain  Amarrain 2
Pitillas  Pitillasko Talde Independentea 5
Puiu  Landerri 7
Santakara  Santakarako Talde Independentea 7
Tafalla  Euskal Herria Bildu 5
Untzue  Untzueko Talde Independentea 4
Uxue  Basandia Herri Hautagaitza 5
Zarrakaztelu  Zarrakazteluko Independenteak 8
Foru hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[11]

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
 
guztira % +/-
 Navarra Suma 5019 34,41 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 4014 27,52 ?
 Euskal Herria Bildu 2017 13,83 ?
 Geroa Bai 1883 12,91 ?
 Ahal Dugu 890 6,10 ?
 Izquierda-Ezkerra 422 2,89 ?
 Vox 197 1,35 ?
 Equo 67 0,46 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 49 0,34 ?
 Libertate Nafarra 16 0,11 ?
 Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 12 0,08 ?

Azpiegiturak

aldatu

Errepideak

aldatu
Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko errepideen sarea»

Erdialdea eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, herri handiak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Gainera, Nafarroako autobideak eskualdea zeharkatzen du, Iruñea eta Tutera artean.

Hauek dira ardatz nagusiak:[12]

Errepidea Ibilbidea Zeharkatzen du
   AP-15  Tutera - Irurtzun Kaparrotsu • Erriberri • Tafalla • Orbaibar
 N-121  Iruñea - Tutera Orbaibar • Tafalla • Erriberri • Kaparrotsu
 NA-115  Tafalla - Azkoien - Funes Tafalla • Erriberri
 NA-128  Azkoien - Zarrakaztelu Kaparrotsu • Melida • Zarrakaztelu
 NA-132  Lizarra - Tafalla - Zangoza Oibar • Zangoza
 NA-534  Irunberri - Kaseda - Zarrakaztelu Zarrakaztelu

Hezkuntza

aldatu
Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko hezkuntza»

Eskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.

Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu mistoko udalerrietan (eskualdeko iparraldeko hainbat udalerriak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, ez da nahitaezkoa gutxieneko euskara-eskolak ematea, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hala ere, eremu ez-euskalduneko udalerrietan (eskualdeko hegoaldeko udalerriak), praktikan, eremu mistoan gertatzen den gauza bera gertatzen da, euskarazko gutxieneko eskolarik ere ez baitago, baina hizkuntza horretan eskolatu nahi duenarentzat ere erraztasunak ematen dira, nahiz eta eremu mistoan baino txikiagoak izan. Kasu askotan, B edo D ereduetan eskolatzea baimenduta badago ere, esleitutako ikastetxea bizilekutik oso urrun egon daiteke.

Erdialdea eskualdean, hainbat udalerritan daude lehen mailako eskolak, eta horietako hainbatean hogei bat ikasle baino ez daude eskolatuta, baina bigarren mailako hezkuntza bakarrik Tafallan, Martzillan eta Zarrakaztelun dago ziurtatuta, eta ez bertze herrietan. Zehazki, 2019. urtean Erdialdea eskualdean lehen hezkuntzako 11 eskola eta bigarren hezkuntzako 3 institutu daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):[13][14]

Jatorria Lehen hezkuntzako eskolak Bigarren hezkuntzako institutuak
B/D EREDUAK
Dp. Udalerriak Izena Ereduak Kokapena Izena Ereduak Kokapena
9 Donamartiri Untz, Leotz, Oloritz, Orisoain, Puiu, Tafalla, Untzue eta Uxue Defentsako markesa D Tafalla Antso III.a Nagusia D Tafalla
Barasoain eta Garinoain Martin Azpilkueta D Barasoain
Beire, Erriberri eta Pitillas Bianako Printzea D Erriberri
Kaparrotsu, Melida, Murelu Konde eta Santakara Zalduko Andre Maria D Kaparrotsu
Murelu Hautsi eta Zarrakaztelu Olibako Andre Maria D Zarrakaztelu
A/G EREDUAK
Dp. Udalerriak Izena Ereduak Kokapena Izena Ereduak Kokapena
9 Donamartiri Untz, Leotz, Oloritz, Orisoain, Puiu, Tafalla eta Untzue Defentsako markesa A / G Tafalla Antso III.a Nagusia A / G Tafalla
Barasoain eta Garinoain Martin Azpilkueta A / G Barasoain
Beire Beire A / G Beire
Erriberri Bianako Printzea A / G Erriberri
Pitillas Pitillas A / G Pitillas
Uxue Uxue A Uxue
Kaparrotsu eta Murelu Konde Zalduko Andre Maria A / G Kaparrotsu Villenako markesa A / G Martzilla
Zarrakaztelu Olibako Andre Maria A / G Zarrakaztelu Aragoiko Erribera A / G Zarrakaztelu
Melida Santa Ana A / G Melida
Murelu Hautsi Raimundo Lanas G Murelu Hautsi
Santakara Jasokundeko A. M. A / G Santakara

Gainera, Erdialdean Nafarroako Gobernuarekin itundutako bi ikastetxe daude, finantzaketa publiko-pribatukoak. Ikastola bat eta ikastetxe kristau bat dira: Garces de los Fayos ikastola eta Escolapios ikastetxea (biak Tafallan).

Osasuna

aldatu
Artikulu nagusia: «Nafarroa Garaiko osasuna»

Nafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.

Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.[15]

Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:

Barrutia Eskualdea Osasunetxea Udalerriak
Iruñea 28 Noain Noain Untzue eta Oloritz (iparraldea)
40 Tafalla Tafalla Barasoain, Garinoain, Leotz, Oloritz (hegoaldea), Orisoain, Puiu eta Tafalla
42 Zarrakaztelu Zarrakaztelu Melida, Murelu Hautsi, Santakara eta Zarrakaztelu
43 Erriberri Erriberri Beire, Donamartiri Untz, Erriberri, Kaparrotsu, Murelu Konde, Pitillas eta Uxue

Garraioa

aldatu
Nafarroako Hiriarteko Garraioa
Artikulu nagusia: «Nafarroako Hiriarteko Garraioa»

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareak hiru emakida ditu, eskualdeari zerbitzua ematen diotenak. Iruñea-Soria (NAV-001) emakida, Tafalla Iruñearekin eta Soriarekin lotzen duena, Iruñea-Tafalla. Erdialdea (NAV-002) eta Iruñea-Tutera-Zaragoza. Erribera (NAV-003). Bigarren emakida honek, Tafallari ez ezik, eskualdeko udalerri guztiei ere ematen die zerbitzua, ondoko Erriberagoiena eta Izarbeibar-Novenera eskualdeetakoez gain.

NAV-002 emakidaren hiri nagusia Tafalla da, eta bertako autobus geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz. Gainera, badira linea batzuk, tokikoak deituak, herri txikienei zerbitzua ematen dietenak, eta eskaria dagoenean bakarrik funtzionatzen dutenak.

Bere aldetik, NAV-003 emakidaren hiri nagusia Tutera da, eta bertako geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz.

Nafarroako Hiriarteko Garraioaren lineak Erdialdea eskualdetik pasatuz
Linea Ibilbidea Luzera (km) Geldialdiak Mapa
300 Iruñea ↔ Soria (errepidetik) 196,0 13  
301 Iruñea ↔ Soria (autobidetik) 203,9 7
320 Iruñea ↔ Tafalla (autobidetik) 37,0 6
321 Iruñea ↔ Erriberri 43,6 8
322 Iruñea ↔ Tafalla (errepidetik) 39,4 14
323 Tafalla ↔ Martzilla 42,2 6
324 Tafalla ↔ Figarol 48,3 11
325 Tafalla ↔ Arrada 37,2 8
326 Tafalla ↔ Mendigorria 20,1 3
327 Tafalla ↔ Miranda Arga 28,8 5
328 Tafallako hiribusa 2,5 4
329 Tafalla ↔ Etxague 21,6 7
330 Tafalla ↔ Olleta 15,6 5
331 Tafalla ↔ Uzkita 24,6 8
332 Tafalla ↔ Amatriain 21,4 6
333 Tafalla ↔ Uxue 18,5 3
350 Iruñea ↔ Tutera ↔ Zaragoza 117,5 23
Bertze garraiobideak

Lehen aipatutako zerbitzuez gain, eskualdean hainbat udalerrik Zaragoza-Altsasu burdinbidean tren geltokia dute. Tafallakoa eta Erriberrikoa dira. Hauek dira bi geltokiek dituzten tren-zerbitzuak:

  Renfe Operadora
 Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠
Alvia  Madril
Atochako Atea		 Guadalajara–Yebes • Calatayud • Tutera • Castejon • Tafalla Iruña⁠
Alvia  Bartzelona
Sants		 Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Altsasu • Zumarraga • Donostia Irun⁠
Alvia  Bartzelona
Sants		 Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Gasteiz • Miranda Ebro • Burgos–Rosa Manzano • Palentzia • Leon • la Pola de Ḷḷena • Mieres–Ponte • Oviedo/Uviéu Gijón/Xixón⁠
Alvia  Bartzelona
Sants		 Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Gasteiz • Miranda Ebro • Burgos–Rosa Manzano • Palentzia • Leon • Estorga • Ponferrada • O Barco de Valdeorras • A Rua–Petin • San Clodio–Quiroga • Monforte de Lemos • Ourense–Elkargunea • Santiago de Compostela Coruña⁠
Alvia  Bartzelona
Sants		 Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Gasteiz • Miranda Ebro • Burgos–Rosa Manzano • Palentzia • Leon • Estorga • Ponferrada • O Barco de Valdeorras • A Rua–Petin • San Clodio–Quiroga • Monforte de Lemos • Ourense–Elkargunea • O Porriño • Redondela Vigo
Guixar⁠
26 Gasteiz Estibalitz–Oreitia • Dulantzi • Agurain • Araia • Altsasu–Herria • Etxarri Aranatz • Uharte Arakil • Iruña • Tafalla • Erriberri • Martzilla • Alesbes • Castejon • Tutera • Ribaforada • Cortes • Gallur • Luzeni • Pedrola • Cabañas de Ebro • Alagon • Casetas • Utebo • Zaragoza–Delicias • Zaragoza–Portillo • Zaragoza–Goya Zaragoza
Miraflores

Kultura

aldatu
 

Euskara

aldatu

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian sailkatu ziren hurrengo udalerriak: Barasoain, Oloritz, Orisoain eta Untzue. Donamartiri Untz, Erriberri, Garinoain, Leotz, Puiu, Tafalla eta Uxue atzerkada-eremuan ziren eta bertzeak (Beire, Kaparrotsu, Melida, Murelu Hautsi, Murelu Konde, Pitillas, Santakara eta Zarrakaztelu), ez-euskal eremuan.[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, udalerri guztiak ez-euskal eremuan sailkatu ziren.[17]

Eskualdeko euskara, batez ere, ezezaguna da. Eskualdean ez da ia dokumenturik gordetzen euskarari buruz, eta zenbat eta hegoalderago joan, are gutxiago dago. Hori dela eta, eskualde honetako euskalki propioa ez da ezagutzen, nahiz eta aezkera, zaraitzuera edo erronkariera bezalako euskalkiekin lotura estua izango zuela susmatzen den. Dena den, Orbaibarran, Donamartiri Untzen eta Uxuen erregistroak daude, eta horiek euskalki nafarrerakoak ziren. Euskalki honek azpieuskalki ezberdinak ditu, eremuko hegoaldeko goi-nafarrera delarik. Hala ere, ez dago barietate horietako hiztunik zenbatuta, eta, beraz, euskaldun berriak euskara batukoak dira.

Hizkuntza-zonakatzea

aldatu

Indarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak, Euskararen Foru Legearen bidez Nafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak, euskaldunen kopuruaren arabera: ez-euskalduna, mistoa eta euskalduna. Jatorrizko legeak udalerri guztiak hartzen zituen barne, eremu ez-euskaldunean. 2017an legea zabaldu zenean, Erriberri, Garinoain, Leotz, Puiu, Tafalla, Untzue eta Uxue udalerriak sartu ziren.[18]

Ondarea

aldatu

Ondasun nabarmenak

aldatu

Hauek dira eskualdeko monumentu garrantzitsuenak, Kultura Ondasunen sartuak:

Eremu naturalak

aldatu

Irudiak

aldatu

Oharrak

aldatu
  1. ↑ /eɾð̞ialð̞é.a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren silaban

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  2. ↑ Barasoaingo estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  3. ↑ Tafallako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  4. ↑ Uxueko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  5. ↑ Zarrakazteluko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  6. ↑ «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  7. ↑ «Nafarroako Gobernua pozik Toki Administrazioaren Erreforma Legea Parlamentuan onartu ondoren» www.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
  8. ↑ «Nafarroako Gobernuak finantzaketa eredu berri bat adostu du PSN-PSOE, Geroa Bai, EH Bildu Nafarroa, Podemos Ahal Dugu eta Izquierda-Ezkerrarekin. Eredu bidezkoa, solidarioa eta nahikoa udalerri eta kontzejuetarako» nafarroa.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
  9. ↑ Nafarroako Gobernua. Toki-garapen parte-hartzailerako estrategia Erdialdean (2014-2020).
  10. ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Consulta de Resultados Electorales - Municipales - Mayo 2019 http://www.infoelectoral.mir.es (Gaztelaniaz)
  11. ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Nafarroako Parlamenturako 2019ko hauteskundeak - Behin-betiko emaitzak - Herri guztiak www.elecciones2019.navarra.es
  12. ↑ «IDENA» idena.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  13. ↑ «Ikastetxeak - Dpto - Hezkuntza» www.educacion.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  14. ↑ «80/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  15. ↑ «1985/22 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  16. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  17. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  18. ↑ «BOE.es - BOE-A-1987-1257 18/1986 Foru Legea, abenduaren 15ekoa, Euskarari buruzkoa.» www.boe.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-22).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Erdialdea_(eskualdea)&oldid=9526979"(e)tik eskuratuta