Artieda
Artieda[1][a] Urraulbeiti ibarreko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioaurrea eskualdean.
| Artieda | |
|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |
 | |
 | |
| Kokapena | |
| Herrialdea | Nafarroa Garaia |
| Eskualdea | Pirinioaurrea |
| Udalerria | Urraulbeiti |
| Administrazioa | |
| Mota | kontzeju |
| Izen ofiziala |  Artieda |
| Posta kodea | 31449 |
| Herritarra | artiedar |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 42°42′47″N 1°19′27″W / 42.71306°N 1.32417°W |
| Azalera | 5,30 km² |
| Garaiera | 456 metro |
| Distantzia | 46,0 km (Iruñetik) |
| Demografia | |
| Biztanleria | 157 (2023) |
Urraulbeitiko ibarburua da. 2023 urtean 157 biztanle zituen.
Bertako biztanleak artiedarrak dira.
Izena
aldatuArtieda toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Artieda (1020)
- Arteda (1178)
- Artieda (1243)
- Arthieda (1366)
- Artieda (1534)
- Artieda (1802)
Koldo Mitxelenak azaltzen du, Artieda toponimoa, aurreko Arteeta baten aldaera litzatekeela[3] eta Arteeta, Arteak dauden lekua bide da (Arthe + -eta atzizki multzokaria). Mikel Belaskok Mitxelenaren azterketa bera aplikatzen dio Aragoiko Artiedari, Nafarroan bertan dauden bi Artetari eta Burgosen, Mena Haranean dagoen Artietari[4].
Beste teoria batek dio, Aragoiko Artiedari aplikatuta baina berdin balio duena beste Artiedetarako, "arto"-ak (gaztelaniaz elorri beltza eta bestelako landare batzuk) dauden lekua esan nahi duela. Aragoin bertan, beste toponimo batzuk landare horren izenarekin lotuta leudeke: Artos, Artosa, Artal...[5]
Ezaugarriak
aldatuArmarria
aldatuArtiedako armarria Urraulbeitiko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[6]
| « | Hondo urdin batez eta aurrean urrezko izar batez osatuta dago urrezko kate batzuk dituen zerrenda gorri batek inguratzen du goialdean eta behealdean urrezko hondoz bere kolorezko zuhaitz batez. Eguzki batek koroatzen du. | » |
Geografia
aldatuArtieda Urraulbeiti ibarran dago.
Inguru naturala eta kokapena
aldatuUrraulbeiti Zangozako merindadeko herria da eta Nafarroako hiriburutik 36 kilometrora dago. Udaletxea Artiedan dago. Erliebe txikiko ibarra da. Lautada bat osatzen du, Longida, Erromantzatua eta Urraulgoiti ibarretatik jarraitzen duena, nahiz eta azken kasu horretan Ugarrongo arroilak eten egiten duen.
Klima
aldatuUrraulbeitiko klima azpimediterraneoa da, eta urteko batez besteko tenperatura 12,5 °C ingurukoa da. Urteroko egun euritsuak 100 inguru dira, eta jausitako prezipitazioa 850mm-koa.
Basoa nahiko urria da, eta zuhaitz gehienak pinuak dira, Austriatik birlandaturiko zuhaitzak. Horrez gain, ameztiak eta zumeak ageri dira ibarreko gunerik lehor eta eguzkitsuenetan.
Estazio meteorologikoak
aldatuUrraulbeitin dagoen kontzeju hauen, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak 1954an jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
 Datu klimatikoak (Artieda, 1891-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 17.0 | 21.5 | 27.0 | 29.5 | 36.0 | 39.0 | 42.0 | 40.0 | 38.0 | 30.0 | 21.0 | 18.0 | 42.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.9 | 10.4 | 14.3 | 16.6 | 20.6 | 26.4 | 29.4 | 28.6 | 24.1 | 18.9 | 12.3 | 8.9 | 18.3 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.8 | 5.5 | 8.4 | 10.5 | 14.3 | 19.1 | 21.6 | 21.3 | 17.4 | 13.4 | 8.1 | 4.9 | 12.4 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.6 | 0.5 | 2.4 | 4.4 | 8.0 | 11.8 | 13.9 | 14.1 | 10.7 | 7.9 | 3.9 | 0.9 | 6.6 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -8.0 | -12.0 | -12.0 | -4.0 | 0.0 | 0.0 | 6.0 | 6.0 | 0.0 | -2.0 | -9.0 | -13.0 | -13.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 57.6 | 54.0 | 56.1 | 68.5 | 61.8 | 40.6 | 32.9 | 34.1 | 50.9 | 71.9 | 72.5 | 74.4 | 675.3 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 32.0 | 34.0 | 35.5 | 47.0 | 39.5 | 37.0 | 44.5 | 46.0 | 71.0 | 82.0 | 31.5 | 48.5 | 82.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 10.0 | 9.4 | 9.2 | 11.7 | 12.0 | 6.8 | 4.9 | 5.2 | 7.0 | 10.4 | 11.9 | 12.2 | 110.4 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.6 | 1.5 | 1.2 | 0.3 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.3 | 1.1 | 6.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
aldatuXII. mendearen hasieran bazegoen jada hiribildua, eta bertan, 1178an, Tota Enekoitzek Leireko monasterioari bere amona Teresak emandako lurren dohaintza berretsi zuen. Herritarrek 1402an Karlos III.ari eman zioten bere elizako patronatua, eta honek, berriz, Ogerot Agaramontekoa Lergako jaunari. 1427 baino lehen Puiu pareko herria jendez hustu ondoren, Urraulgo ibarburua hartu zuen, nahiz eta batzarrek herri hustuan ospatzen jarraitu.
1787ko uholdeak oso gaizki tratatuta utzi zuen handik gertu zegoen zazpi arkuko zubia. Puiuko San Gregorio baselizan Urraulgo (gaur egungo Urraulgoiti, Urraulbeiti, Erromantzatua eta Ledea) batzarrak egiten ziren orduan; San Joan Bataiatzailearenean, berriz, alderdiko elizgizonek beren hitzaldi moralak izaten zituzten, eta Longidako artzapezaren zazpi lasterketetako eliza-batzarrak egiten ziren. Artieda gobernatzen zuten ibarreko diputatuek eta herriko errejidoreek, eta alternatiba gisa hautatu zituzten etxeak (1802an 23 ziren).
XIX. mendearen lehen erdian toki-administrazioa eraberritu zenean, Artieda Urraulbeitiko udaletxean geratu zen. Eskola hartan, urtean 28 gari-lapurreta eta Iratiren gaineko irin-errota zituen; ardoa esportatzen zuen; filatura eta mihise arrunten ehuna egiten zuen; nahiz eta janzteko generoak ere inportatzen zituen. XX. mendean, Iratiko burdinbidea ostatu bat eta tren geltoki bat ere bazituen, eta San Gregorio baseliza erabat hondatuta zegoen.
Demografia
aldatu2023 urteko erroldaren arabera 157 biztanle zituen Artiedak.[9]
| 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 104 | 102 | 105 | 108 | 105 | 108 | 109 | 106 | 101 | 98 | 114 | 108 | 118 | 117 | 111 | 123 | 136 | 142 | 148 | 154 | 151 |
Kultura
aldatuEuskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, Urraulbeiti atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[10]
Koldo Zuazok, 2010ean, Urraulbeiti ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[11]
Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da pirinioaurrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Urrozko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
Ondasun nabarmenak
aldatu- Kornelio eta Zipriano Saintuen eliza, Erdi Aroko kristau eliza.
- Artiedako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
Oharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ Artieda- Lekuak - EODA. Euskaltzaindia. Onomastika (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Mitxelena, K.: Introducción fonética a la onomástica vasca, 1956, 170-171. or.
- ↑ (Gaztelaniaz) Belasko, Mikel. «Artieda.» Mikel Belasko. Toponimia (Noiz kontsultatua: 2023-06-15).
- ↑ Villar Pérez, Luis. (2005). Toponimia de origen vegetal en el Alto Aragón. Nombres colectivos de árboles y su significado ecológico. ISSN 0214-7602. (Noiz kontsultatua: 2023-06-15).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ «Estazioko datuak - Meteo Navarra» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-24).
- ↑ Artiedako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Artieda» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu- Nafarroako Entziklopedia Handia | ARTIEDA. (Noiz kontsultatua: 2023-7-11).
Datuak: Q12254217
Multimedia: Artieda (Navarra) / Q12254217
