Wikipedia

Urraulbeiti

Nafarroa Garaiko udalerria eta ibarra

Urraulbeiti[3][a] (pirinioaurreraz: Urraulpe)[b] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 36,0 kilometrora. Altuera 422 eta 897 metro artekoa da, eta 59,41 km²-ko azalera hartzen du. 2022 urtea 324 biztanle zituen.

Urraulbeiti
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
NFA - Irunberri (5).jpg
Irunberri eta atzealdean Arripodas eta Artieda
Urraulbeiti bandera
Bandera

Urraulbeiti armarria
Armarria

Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
MerindadeaEscudo de Sangüesa.svg Zangoza
EskualdeaPirinioaurrea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
MankomunitateaIzaga
Izen ofizialaUrraulbeitiko bandera.svg Urraúl Bajo
Alkatea
(2015-2023)		Ana Jesus Iriarte Equisoain
(elkarte-hautagaitza)
Posta kodea31480
INE kodea31242
Herritarraurraulbeitiar, urraulpetar
Geografia
Koordenatuak42°41′11″N 1°19′13″W / 42.68630388°N 1.32039409°W / 42.68630388; -1.3203940942°41′11″N 1°19′13″W / 42.68630388°N 1.32039409°W / 42.68630388; -1.32039409
Azalera59,41 km²
Garaiera422-897 metro
Distantzia36,0 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria324 (2022: Green Arrow Up.svg 17)
alt_left 182 (%56,2)(2019) (%43,2) 140 alt_right
Dentsitatea5,45 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 16,46
Ugalkortasuna[1]‰ 60
Ekonomia
Jarduera[1]% 82,76 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 8,98 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 15,50 (2018: Green Arrow Up.svg %10,66)
Datu gehigarriak
Sorrera1845 (independentzia)
Webguneawww.urraulbajo.es

Urraul ibarrekoak da. Ibar nagusia nekazaritzakoa da. Inguruko gainerako ibarretan ez bezala, garaiera txikiena duena da, gainazalaren zatirik handiena laua baita, Irati ibaiaren gainean terraza nabarmenak osatuz, paisaiari forma ematen diotenak. Bertako arkitekturak horma zuridun eta harri marroizko ukituak dituzten etxeak sortzen ditu, egurrezko dekorazioekin. Eraikinak baxuak eta luzeak dira, Pirinioaurreko beste eremu batzuetan ez bezala, lurraren erabilgarritasuna zabala baita.

Bertako biztanleak urraulbeitiarrak (pirinioaurreraz: urraulpetarrak) dira. Ibarburua Artieda kontzejua da, non udaletxea da.

IzenaAldatu

Urraulbeiti beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Val d'Urraul (1268)
  • Valle de Urraul (1280)
  • Val d'Urraul (1366)
  • Valle de Urraul (1366)
  • Urraul Bajo (1802)
  • Urraul (1829)
  • Beko Urraul (1926)
  • Urraul Behea (1974)
  • Urraulbeiti (1978)

EtimologiaAldatu

Urraul Nafarroako Pirinioaurreko hainbat ibar izendatzen dituen izena da. Urraulgoiti ("Urraul Goikoa"), guztien artean iparralderago dagoena eta Areta ibaiak zeharkatzen duena; Urraulbeiti ("Urraul Beikoa"), hegoaldean dagoena eta Irati ibaiak zeharkatzen duena, eta Erromantzatua ("Urraul Ekialdekoa" izenez ere ezaguna), ekialderago dagoena eta Zaraitzu ibaiak zeharkatzen duena. Gainera, Irunberri administratiboki Urraulbeitikoa izan zen Behe Erdi Aroan, nahiz eta geografikoki hori ez den aldatu.

Julio Caro Baroja da izen horri asko eskaintzen dion ikertzaile bakarra: «Baliteke izena "r"-tik "l"-ra (hango izenetan ematen da) pasabide edo alternantzia baten argitan azaltzea, eta horrela izatea Urraun (Eraul Eraun litzateke)». Eta beste batean idazten du: «Menturaz, Zaraitzu bezala, fitonimo bat da, "urra" (hurra) izenarekin erlaziona daitekeena». Amaiera Nafarroako beste izen batzuetan ematen da (adibidez, Eraul, Bidaul, Biaul...). Etimologia herrikoia "hurritz zuritua" da.

EzaugarriakAldatu

ArmarriaAldatu

Urraulbeitiko armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Hondo urdin batez eta aurrean urrezko izar batez osatuta dago urrezko kate batzuk dituen zerrenda gorri batek inguratzen du goialdean eta behealdean urrezko hondoz bere kolorezko zuhaitz batez. Eguzki batek koroatzen du. »

BanderaAldatu

Urraulbeitiko banderak Urraulbeitiko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

GeografiaAldatu

Erdialdeko Pirinioaurrean kokatua, Urraulgoiti, Erromantzatua eta Longida ibarren artean. Irati ibaiak ibarra sortu zuen.

MugakideakAldatu

Inguru naturala eta kokapenaAldatu

Urraulbeiti Zangozako merindadeko udalerria da eta Nafarroako hiriburutik 36 kilometrora dago. Udaletxea Artiedan dago. Erliebe txikiko ibarra da. Lautada bat osatzen du, Longida, Erromantzatua eta Urraulgoiti ibarretatik jarraitzen duena, nahiz eta azken kasu horretan Ugarrongo arroilak eten egiten duen.

KlimaAldatu

Urraulbeitiko klima azpimediterraneoa da, eta urteko batez besteko tenperatura 12,5 °C ingurukoa da. Urteroko egun euritsuak 100 inguru dira, eta jausitako prezipitazioa 850mm-koa.

Basoa nahiko urria da, eta zuhaitz gehienak pinuak dira, Austriatik birlandaturiko zuhaitzak. Horrez gain, ameztiak eta zumeak ageri dira udalerriko gunerik lehor eta eguzkitsuenetan.

Estazio meteorologikoakAldatu

Urraulbeitin dagoen Artieda kontzejuan, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak 1954an jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]


      Datu klimatikoak (Artieda, 1891-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 17.0 21.5 27.0 29.5 36.0 39.0 42.0 40.0 38.0 30.0 21.0 18.0 42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.9 10.4 14.3 16.6 20.6 26.4 29.4 28.6 24.1 18.9 12.3 8.9 18.3
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.8 5.5 8.4 10.5 14.3 19.1 21.6 21.3 17.4 13.4 8.1 4.9 12.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 0.6 0.5 2.4 4.4 8.0 11.8 13.9 14.1 10.7 7.9 3.9 0.9 6.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -8.0 -12.0 -12.0 -4.0 0.0 0.0 6.0 6.0 0.0 -2.0 -9.0 -13.0 -13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 57.6 54.0 56.1 68.5 61.8 40.6 32.9 34.1 50.9 71.9 72.5 74.4 675.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 32.0 34.0 35.5 47.0 39.5 37.0 44.5 46.0 71.0 82.0 31.5 48.5 82.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.0 9.4 9.2 11.7 12.0 6.8 4.9 5.2 7.0 10.4 11.9 12.2 110.4
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.6 1.5 1.2 0.3 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 1.1 6.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

BanaketaAldatu

Urraulbeitiko herrien mapa

Urraulbeitik 4 kontzeju ditu:

Gainera, beste 5 leku batzuk ere badaude, hala nola:

Azkenik, udalerrian 9 herri hustu daude:

Irunberri ibar horretakoa da geografikoki, baina ez administratiboki, udalerri independentea baita.


 
Urraulbeiti ibarreko herriak

HistoriaAldatu

XVI. mendearen lehen erdian Nafarroa Gaztelako koroan sartu ondoren, Urraulbeiti ibarra gaur egun dituen mugekin geratu zen.

1835-1845eko udal-erreformetara arte, ibarrak berezko berezitasun administratiboak izateaz gain, lotura administratibo berezia izan zuen ibar konfinatzaileekin, Urraulgoiti eta Urraul Ekialdekoarekin batera "Urraul" udalerria osatzen baitzuten. Hirurek beste hainbeste diputatuk osatutako taldea osatzen zuten, urtero bailara bakoitzeko erregidoreek izendatuak. Urraulbeitikoa lehendakaria zen, eta batzarrak Puiuko San Gregorio baselizan egiten ziren, Artieda kontzejuari dagokionez. Jurisdikzio zibil eta kriminala Irunberri hiribilduarena zen, eta hiribilduari ere oso lotuta zeuden. Ordura arte, Urraulbeitiko ibarburua Puiu izan zen. Ordutik, Artiedara joan zen.[8]

XIX. mendearen hasieran bi eskola baino ez zeuden ibar guztian. XX. mendearen hasieran sei ziren Urraubeitin zeuden eskolak. 1849an Iruñeko eta Irunberriko errepidea eraikitzearekin batera herria eta inguruko herri eta hiri handietarako irisgarritasuna hobetu zen. XX. mendean Iratiko trenbidearen eraikitzeak on egin zion ibarrari.

XX. mendearen hasieran hiru ostatu eta errota zeuden ibarrean.

DemografiaAldatu

2022 urteko erroldaren arabera 324 biztanle zituen Urraulbeitik.[9]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
907 1188 1174 1129 1055 1046 1052 1054 1021 1009 1104 868 636 442 330 281 269 286 307

EkonomiaAldatu

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako parke eolikoak»

Urraulbeitiko udalerriaren mugetan, Izko mendilerroan, eta Irunberri eta Oibar bitartean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Oibar" izeneko parke eolikoa dago. Ezarritako potentzia 36,64 megawatt da. Parkearen jabea Acciona da gaur egun.

Bestalde, Urraulbeitiko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat. Gazteenen artean ere, badira Irunberri, Agoitz edo Zangozara joaten direnak udalerri horietako industrialdeetan lan egiteko.

PolitikaAldatu

Urraulbeitiko udaletxea Artieda kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Urraulgoitiko Udalako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Ana Jesus Iriarte Equisoain da, Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza hautagai gisa aurkeztu zena.

HauteskundeakAldatu

Udal hauteskundeakAldatu

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza - - - - - - 3 3 3 4 7
San Pedro Martir 5 5 4 5 5 7 4 4 4 3 -
Urraulbeitiko Herri Hautagaitza 2 2 3 2 2 - - - - - -

Foru hauteskundeakAldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 64 38,55 -
 Geroa Bai 34 20,48 ▲ 15
 Euskal Herria Bildu 30 18,07 ▼ 1
 Nafarroako Alderdi Sozialista 18 10,84 ▲ 13
 Ahal Dugu 8 4,82 ▼ 16
 Equo 3 1,81 ▲ 2
 Izquierda-Ezkerra 3 1,81 ▼ 1
 Libertate Nafarra 1 0,60 -
 Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 1 0,60 ▼ 0
 Vox 1 0,60 -
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 64 37,43 ?
 Euskal Herria Bildu 31 18,13 ?
 Ahal Dugu 24 14,04 ?
 Geroa Bai 19 11,11 ?
  Nafarroako Alderdi Popularra 8 4,68 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 7 4,09 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 5 2,92 ?
 Izquierda-Ezkerra 4 2,34 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 2 1,17 ?
 Libertate Nafarra 1 0,58 ?
 Equo 1 0,58 ?

UdalaAldatu

Udalaren egoitza eta udaletxea Artieda ibarburuan dago.

  • HELBIDEA: Herriko Plaza z/g

Egungo banaketaAldatu

Urraulbeitiko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Ana Jesus Iriarte Equisoain da, Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitzakoa. Zinegotziak 6 daude:

  • Ainhoa Catalan Altube (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
  • Silvia Ortega Marcos (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
  • Adrian Areta Martinez (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
  • Maria Natividad Castañeda Pequeño (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
  • Raquel Ituren Mendioroz (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
  • Miren Elizagaray Nuin (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)

BatzordeakAldatu

Urraulbeitiko Udalak 4 batzorde ditu:

  • Kultura eta Kirola
  • Ingurumena: Paisaia eta Bideak
  • Hiriarteko Mugikortasuna
  • Diruzaintza

AlkateakAldatu

1979tik, Urraulbeitik 8 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[10]
Jose Luis Gil Arbeloa 1979 1983 San Pedro Martir
Javier Eguaras Ayerra 1983 1987 San Pedro Martir
Francisco Javier Bariain Baztan 1987 1991 San Pedro Martir
Jose Sagardoy Eguaras 1991 1995 San Pedro Martir
Fernando Cabodevilla Eslava 1995 2007 San Pedro Martir
Ana Carmen Ciguela Irujo 2007 2011 San Pedro Martir
Luis Castillo Santesteban 2011 2015 San Pedro Martir
Ana Jesus Iriarte Equisoain 2015 jardunean Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza

GarraioaAldatu

Nafarroako Autobus Konpainiak Urraulbeiti Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Gainera, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

Bestalde, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Urraulbeiti Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

KulturaAldatu

EuskaraAldatu

Ikus, gainera: «pirinioaurrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Urraulbeiti atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[11]

Koldo Zuazok, 2010ean, Urraulbeiti ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[12]

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da pirinioaurrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Urraulbeitiko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

JaiakAldatu

OndareaAldatu

Ondasun nabarmenakAldatu

 
San Calaveris zubia

Eremu naturalakAldatu

Urraulbeitiar ospetsuakAldatu

IrudiakAldatu

OharrakAldatu

  1. ↑ /ura.úlβ̞èiti/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren eta kamutsa laugarren silaban
  2. ↑ /uráulpè/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren eta kamutsa azken silaban

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Urraulbeiti - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. ↑ «Estazioko datuak - Meteo Navarra» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-24).
  7. ↑ Artiedako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  8. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | URRAULGOITI. (Noiz kontsultatua: 2021-12-19).
  9. ↑ «Urraulbeiti» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  10. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  11. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  12. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gaineraAldatu

Kanpo estekakAldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Urraulbeiti&oldid=9182203"(e)tik eskuratuta