Wikipedia

Urrotz

Nafarroa Garaiko udalerria
Artikulu hau Agoitzaldeko udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Urrotz (argipena)».

Urrotz[3][a] —edo, izen bereko beste herrietatik bereizteko, Urrotz-Hiria—[b] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 20,2 kilometrora. Altuera 476 eta 679 metro artekoa da, eta 11,40 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtea 400 biztanle zituen.

Urrotz
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
NFA - Urrotz (4).jpg
Herriko aireko ikuspegia mendebaldetik
Urrotz bandera
Bandera

Urrotz armarria
Armarria

Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
MerindadeaEscudo de Sangüesa.svg Zangoza
EskualdeaPirinioaurrea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
Izen ofizialaUrrotz-Hiriko bandera.svg Urroz-Villa
Alkatea
(2019-2023)		Mikel Iribarren Lakuntza
(Iturzarrea)
Posta kodea31420
INE kodea31243
Herritarraurroztar, urrozhiritar
Geografia
Koordenatuak42°46′34″N 1°27′10″W / 42.77618492°N 1.45268646°W / 42.77618492; -1.4526864642°46′34″N 1°27′10″W / 42.77618492°N 1.45268646°W / 42.77618492; -1.45268646
Azalera11,4 km²
Garaiera476-679 metro
Distantzia20,2 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria400 (2021: Green Arrow Up.svg 14)
alt_left 183 (%45.8)194 (%48.5) alt_right
Dentsitatea35,09 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 27,34
Ugalkortasuna[1]‰ 69,77
Ekonomia
Jarduera[1]% 86,54 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 13,05 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 6,70 (2018: Green Arrow Up.svg %4,85)
Datu gehigarriak
Sorrera1454 (independentzia)
Webguneawww.urroz-villa.com

Urrotz Erdi Aroko egitura ia erabat mantentzen duen herria da. Muino baten gainean dago, eta Azoka enparantzaren inguruan pilatzen da. Plaza hori Nafarroako bigarren plaza handiena da, Gazteluko enparantzaren ondoren. Etxeak harrizkoak dira, oro har bi solairukoak, eta bi isurkiko teilatua dute. Gainerako eremuen artean, hiri-egitura sendoa osatzen dute, Erdi Aroan hiribildua zelako.

Lizoainibarrena da geografikoki, baina ez administratiboki 1454tik, udalerri independente batean sortu zenetik. Urrotz Nafarroako Gorteetan jarlekudun hiria izan zen. Bertako biztanleak urroztarrak edo urrozhiritarrak dira.

IzenaAldatu

Urrotz edo Urrotz-Hiria beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Urroç (1085)
  • Vrroz (1090)
  • Urroz (1195)
  • Urrotz (1237)
  • Urroz (1264)
  • Hurroç (1270)
  • Urroz (1330)
  • Hurroz (1366)
  • Urroz (1534)
  • Eurroz (1587)
  • Urroz (1800)
  • Urrotz (1978)

EtimologiaAldatu

Urrotz edo Urroz toponimoa Nafarroako beste herri batzuekin partekatzen da. -oz amaiera du, Oronoz, Azpirotz, Bidankoze, Obanos edo Saigots bezalako lekuizen arruntekin. Oro har, oso izen zaharrak dira (mila urte baino gehiago), eta ia beti egungo edo antzinako biztanle-entitateak izendatzen dituzte (ia ez da agertzen zelai edo mendiei buruzko toponimoetan), eta Nafarroa ingurura mugatzen dira, mendebalderago ez baitago izenerik amaiera horrekin.

Espezialistak ez dira erabat ados jarri. Gehrard Rohlfs eta Julio Caro Barojaren atzetik doazenen iritzia da nagusi, izen horiek egiturari erantzuten baitiote: pertsonaren izen propioa + jabetza adierazten duen atzizkia. Adibidez: Anotz = "Anniusen jabetzako lekua". Gutxiago dira Jean-Baptiste Orpustanekin atzizkiaren izaera deskriptiboa defendatzen dutenak, hau da, -oz "... ko leku ugaria", "... dagoen lekua" bezala itzuli behar dela uste dutenak. Joan Corominesek, hala ere, nahiago zuen erdibideko jarrera bat, eta kritiko agertzen zen atzizki horrentzako azalpen antroponimiko soilarekin. Bide beretik, Patxi Salaberri Zaratiegik uste du hainbat kasutan -otz baten aurrean egon gaitezkeela, eta horrek « non dagoen » adierazten duela; beste batzuetan, ordea, tokiko lehengo jabe baten izena izango luke aurretik.[5]

Terminoaren lehen zatiari dagokionez, urr-, euskal "ur" hitza da, non -r finala bikoiztu egin den atzikiarekin -oz lotura hobea ahalbidetzeko. Julio Caro Barojaren teorien arabera, beste aukera bat da Uros edo antzekoa izen propioa dela.

Ondorioz, -oz atzizkiari ematen zaizkion interpretazio desberdinen arabera, Urrotz honela defini daiteke: "Urosen jabetzako lekua" (gehiengoaren aukera), "Urako leku ugaria", "Ura dagoen lekua" edo "non ura dagoen".

EzaugarriakAldatu

ArmarriaAldatu

Urrozko armarriak honako blasoi hau du:[6]

« Hondo zuri batez eta aurrean sei zerrenda zuriz osatuta dago. »

BanderaAldatu

Urrozko banderak Urrozko armarria dauka hondo zuri baten gainean.

GeografiaAldatu

Urrotz Lizoainibarrean barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hau Pirinioaurreko ibarra da, Eguesibar eta Longida lotzen dituen lautada da. Ibarra zeharkatzen du Erro ibaiak, Irati-Aragoi ibaiaren adarrak.

MugakideakAldatu

Inguru naturala eta kokapenaAldatu

Urrotz, Zangozako merindadearen ipar-mendebaldean dago, Nafarroako hiriburutik hogei kilometrora, Irunberri eta Agoizko arroan.

Klima submediterraneoa du, urtean 12,5ºC-ko batez besteko tenperatura, 100 egunetan zehar banatutako 900 mm-ko prezipitazioa eta ia 700 mm-ko ebapotranspirazio potentziala dituena. Baso-eremua urria da, eta gehienbat mendilerroen inguruak okupatzen dituzten koniferoek osatzen dute, horietatik 6,6 ha birpopulatzekoak direlarik.

Estazio meteorologikoakAldatu

Urrotzen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Lizoainibar-Arriasgoiti pareko udalerrian, estazio bat dagoen Beortegi herrian, itsasoaren mailatik 580 metrora, Nafarroako Gobernuak 1998n inauguratuta.[7] Udalerriko adierazgarriena da, haran berean baitago, 3 kilometro eskasera.


      Datu klimatikoak (Beortegi, 1998-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 17.6 21.9 24.7 29.0 35.0 39.4 38.1 39.9 36.5 29.6 21.8 17.2 39.9
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.6 10.0 13.4 15.9 19.9 25.4 28.2 28.3 24.2 18.9 12.0 9.0 17.8
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.3 4.9 7.9 10.2 13.6 17.9 20.2 20.4 17.1 13.1 7.7 4.7 11.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 0.8 0.6 2.8 4.7 7.4 10.9 13.0 13.4 11.0 8.3 4.0 1.1 6.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -7.9 -10.0 -9.8 -3.8 -1.1 2.3 5.2 6.2 2.1 -1.9 -7.3 -12.4 -12.4
Batez besteko prezipitazioa (mm) 96.6 85.4 96.7 85.2 69.5 54.2 38.1 33.2 57.2 77.0 105.0 80.8 878.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 67.5 42.9 42.9 46.9 66.6 55.2 51.3 36.2 72.0 96.8 58.3 53.2 96.8
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

HistoriaAldatu

Errege-erreginen jaurerriaren lekua zen, eta bertako bizilagunetako batek erregearen gorteko eskantzatzaile lanak egin behar zituen, eta, beraz, guztiei eskantzu esaten zitzaien. Antso VII.a Azkarrak 1195ean arautu zituen bere eskubide eta betebeharrak, Tibalt II.a Nafarroakoa 1237n berretsiak. Kontzejuak asteko merkatua ospatzeko ahalmena lortu zuen 1287n. Gero, 1454n frankizia estatutua eman zitzaion, Iruñeko foruarekin, hiribildu onaren maila eta Nafarroako Erresumako Gorteetan eserlekua. Filipe IV.arengandik urteroko azoka lortu zuen 1630ean.

XVIII. mendearen amaieran, Frantziako mando- eta zaldi-aziendarekin, zolekin, kordobanekin eta zekorrekin salerosten zuen. Terminoak garia eta ardoa ekoizten zituen batez ere. Oihal arrunteko fabrika batzuk ere bazeuden. 1849an horietako bat geratzen zen, irin-errota batez gain.

1835-1845eko udal-erreformetara arte, Urrotzek gobernatzen zuen alkate bat, erregeordeak bizilagunek proposatuta izendatzen zuena, eta errejidoreak, berriz, intsakulazio bidez izendatzen ziren. Urrozko alkatearen jurisdikzio zibilak, hiribildua ez ezik, Arriasgoiti, Itzagaondoa, Longida eta Lizoainibar ere hartzen zituen. Aldaketa horiekin, hiribildua udal independente gisa geratu zen, baina erregimen komunaren mende, bai eraketan, bai eskurantzetan; beraz, aipatutako lau haranek independentzia lortu zuten arlo zibilean.

Elizari dagokionez, parrokia-eliza zerbitzatzen zuten 1802an apaiz batek eta lau onuradunek, eta bi baino ez ziren XIX. mendea.

1849an eskola bat zegoen, funts publikoetatik ateratzen ziren 2 200 errealez hornitua; bideak egoera onean zeuden, eta Iruñetik Agoitzerako errepidea ere bazegoen. Azoka azaroaren 10etik 12ra bitartean egiten zen; bertan, trukaketa nagusiak irabazitakoak izaten jarraitzen zuten. Iruñea-Zangoza burdinbidea eraiki zenean, gainera, Urrotzek tren geltokia izan zuen. Eskolak bi ziren XX. mendeko hogeiko hamarkadan.

DemografiaAldatu

2017an 385 biztanle zituen Urrotzek.[9]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
660 712 706 769 680 625 654 647 656 632 593 581 498 385 361 364 381 393 400

EkonomiaAldatu

 
Urrozko eta inguruko larreetako ikuspegia, Itzagamendiarekin atzealdean

Udalerriko biztanleria aktiboaren % 40 inguruk egiten ditu nekazaritza eta abeltzaintzako lanak, baina soilik okupazio nagusi gisa. Landutako lurrek etengabeko progresioa izan dute mende hasieratik: 586 Ha 1906an, 748 1950ean eta 863 1983an. Batez ere lehorreko zerealista da, ekilore, balea eta 2 hektarea ureztatu izan ezik. Egun horietan bertan, mahastiaren azalera 78 Ha-tik 28 Ha-ra eta 0,5 Ha-ra murriztu da, hurrenez hurren. 1967an, 86 jaberen 969 ha-ko lurzatiak kontzentratu ziren, eta 231 lursailera murriztu ziren lehendik zeuden 2 740 lurzatiak.

Abeltzaintzak ez zuen inoiz garrantzi handirik izan, eta gehienak labore-aziendak ziren, gerora mekanizazioak ordezkatu zituenak. Gaur egun, behi- eta ardi-aziendak gehitu egin dira, baita abelazkuntzak ere. 1906an 41 behi buru, 47 zaldi buru, 18 mular buru, 33 asto eta 345 ardi zeuden; 1982an zalditarra, mandarra eta astoa desagertuta zeuden; behiak 272 eta ardiak 1 178. Oilasko- eta txerri-azienda-haztegiak ere badaude, 7 000 eta 4 606 unitaterekin, data berean.

Herri-lurrak 253 Ha hartzen ditu (udalerriko erroldatutako azaleraren % 22), eta baso-lurren eta larreen erdia eta laborantza-lurren % 18 hartzen ditu.

Bigarren sektorean 1984an 4 establezimendu daude (bi produktu metaliko eta zurarenak, 27 langile eta eraikuntzako bi, 11 langile).

Zerbitzuen sektoreak 42 pertsona hartzen ditu 27 establezimendutan, merkataritzan (13 langile), konponketetan (5), irakaskuntzan (5), osasunean (4), garraioetan (3), baita beste jarduera batzuetan ere, hala nola edarien salmentan, komunikazioetan, bankan, tokiko administrazioan eta zerbitzu erlijioso, pertsonal eta etxekoetan.

PolitikaAldatu

Urrotz-Hiriko udaletxea Azoka enparantzaren parean dago, eta idazkaria, era berean, Ibargoitiko, Itzagaondoko, Eloko, Lizoainibar-Arriasgoitiko eta Untzitiko udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Mikel Iribarren Lakuntza da, Iturzarrea hautagai gisa aurkeztu zena.

HauteskundeakAldatu

Udal hauteskundeakAldatu

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Iturzarrea - - - - - - - - - - 7
Urroz Goiti - - - - - - - - - 7 -
Argonga Taldea - - - - - - - 4 5 - -
Urrozko Talde Independente 7 7 7 - - - - 3 2 - -


1979 eta 1987 artean, Urrozko Talde Independente zerrendak udaleko 7 zinegotziak eskuratu zituen. Hurrengo lau deialdietarako, ordea, ez zen hautagairik aurkeztu, eta bi kudeaketa-batzorde izendatu ziren udalerria kudeatzeko. 2007tik aurrera, normaltasuna berrezarri zen. Bi legealdietan Urrozko alkate kargurako sentsibilitate progresista eta euskatzalea biltzen duen Argonga Taldea herri ekimeneko Mintxo Garcia Gobeo aukeratu dute. 2007an udaleko lau zinegotzietatik lau lortu zituen taldeak, eta hortaz, gehiengo osoa udalean. 2011n errepikatu zen joera, bost zinegotzirekin. 2015eko hauteskundeetarako, Urroz Goiti osatu berriak hartu zien lekukoa gainerako alderdiei, eta udaleko zazpi zinegotziak bakarrik lortu zituen. Ildo horri jarraitu zion Iturzarea taldeak 2019an.

Foru hauteskundeakAldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Euskal Herria Bildu 67 31,46 ▲ 1
 Navarra Suma 58 27,23 -
 Nafarroako Alderdi Sozialista 37 17,37 ▲ 22
 Ahal Dugu 33 15,49 ▲ 4
 Geroa Bai 6 2,82 ▼ 29
  Vox 3 1,41 -
  Espainiako Alderdi Komunista 1 0,47 -
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Euskal Herria Bildu 66 28,09 ?
 Nafar Herriaren Batasuna 61 25,96 ?
 Geroa Bai 35 14,89 ?
 Ahal Dugu 27 11,49 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 15 6,38 ?
  Herritarrak - Herritarron Alderdia 10 4,26 ?
 Izquierda-Ezkerra 7 2,98 ?
  Equo 4 1,70 ?
  Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 1 0,43 ?
  Nafarroako Alderdi Popularra 1 0,43 ?

UdalaAldatu

Udalaren egoitza eta udaletxea erdialdean dago.

Egungo banaketaAldatu

Urrozko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Mikel Iribarren Lakuntza da, Iturzarrea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:[10]

  • Idoia Insausti Larrea (Iturzarrea)
  • Eduardo Eransus Izco (Iturzarrea)
  • Ruben Sola Urman (Iturzarrea)
  • Alberto Leache (Iturzarrea)

BatzordeakAldatu

Urrozko Udalan 4 batzorde ditu:[11]

  • Nekazaritza, Abeltzaintza, Ingurumen eta Herri Administrazioak
  • Hirigintza eta Lanak
  • Kultura, Kirola, Gaztea eta Jaiak
  • Gizarte-Politikak, Eguneko Zentroa, Berdintasuna, Hezkuntza eta Osasuna

AlkateakAldatu

1979tik, Urrotzek 6 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[12]
Miguel Lugea Reta 1979 1983 Urrozko Talde Independente
Jokin Erantsus Lekunberri 1983 1991 Urrozko Talde Independente
Jokin Erantsus Lekunberri 1991 1995 kudeaketa-batzordea
Jesus Ignacio Izco Oroz 1995 2007 kudeaketa-batzordea
Mintxo Garcia Gobeo 2007 2015 Argonga Taldea
Pedro Martinez Juango 2015 2019 Urroz Goiti
Mikel Iribarren Lakuntza 2019 jardunean Iturzarrea

GarraioaAldatu

Nafarroako Autobus Konpainiak Urrotz Iruñekin batzen du. Autobus lineek honako ibilbidea egiten du:

KulturaAldatu

EuskaraAldatu

Ikus, gainera: «pirinioaurrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Urrotz sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Eguesibar eta Longida ibarrekin hitz egiten zena.[13]

Koldo Zuazok, 2010ean, Urrotz atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[14]

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da pirinioaurrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Urrozko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

JaiakAldatu

Ondasun nabarmenakAldatu

Urroztar ospetsuakAldatu

IrudiakAldatu

OharrakAldatu

  1. ↑ /urót͡s̻/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban
  2. ↑ /iɾía/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Urrotz - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Belasko, Mikel. Urroz, Urrotz. (Noiz kontsultatua: 2021-10-29).
  6. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  7. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Beortegi» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. ↑ Beortegiko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  9. ↑ «Urrotz» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  10. ↑ «Udalbatza» Urrotz-Hiriko Udala (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  11. ↑ «Udal Batzordeak» Urrotz-Hiriko Udala (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  13. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  14. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gaineraAldatu

Kanpo estekakAldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Urrotz&oldid=8949455"(e)tik eskuratuta