Urrotz
- Artikulu hau Agoitzaldeko udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Urrotz (argipena)».
Urrotz[4][a] —edo, izen bereko beste herrietatik bereizteko, Urrotz-Hiria—[b] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 20,2 kilometrora. Altuera 476 eta 679 metro artekoa da, eta 11,40 km²-ko azalera hartzen du. 2024 urtea 404 biztanle zituen.
| Urrotz | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Herriko ikuspegia Jasokundeko elizarekin | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Pirinioaurrea | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Urroz-Villa | ||||||||||
| Alkatea (2019-2023) | Mikel Iribarren Lakuntza (Iturzarrea) | ||||||||||
| Posta kodea | 31420 | ||||||||||
| INE kodea | 31243 | ||||||||||
| Herritarra | urroztar, urrozhiritar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°46′41″N 1°27′34″W / 42.77809145°N 1.45942391°W | ||||||||||
| Azalera | 11,4 km² | ||||||||||
| Garaiera | 476-679 metro | ||||||||||
| Distantzia | 20,2 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 404 (2024:  −14) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 0,35 bizt/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 27,34 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 69,77 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 86,54 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 13,05 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu mistoa | ||||||||||
| Euskaldunak[2] | % (2021) | ||||||||||
| Kaleko erabilera [3] | % | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1454 (independentzia) | ||||||||||
| Webgunea | www.urroz-villa.com | ||||||||||
Urrotz Erdi Aroko egitura ia erabat mantentzen duen herria da. Muino baten gainean dago, eta Azoka enparantzaren inguruan pilatzen da. Plaza hori Nafarroako bigarren plaza handiena da, Gazteluko enparantzaren ondoren. Etxeak harrizkoak dira, oro har bi solairukoak, eta bi isurkiko teilatua dute. Gainerako eremuen artean, hiri-egitura sendoa osatzen dute, Erdi Aroan hiribildua zelako.
Lizoainibarrena da geografikoki, baina ez administratiboki 1454tik, udalerri independente batean sortu zenetik. Urrotz Nafarroako Gorteetan jarlekudun hiria izan zen. Bertako biztanleak urroztarrak edo urrozhiritarrak dira.
Izena
aldatuUrrotz edo Urrotz-Hiria beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Urroz edo Urroz-Villa
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Urroz
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
- Urroç (1085)
- Vrroz (1090)
- Urroz (1195)
- Urrotz (1237)
- Urroz (1264)
- Hurroç (1270)
- Urroz (1330)
- Hurroz (1366)
- Urroz (1534)
- Eurroz (1587)
- Urroz (1800)
- Urrotz (1978)
Etimologia
aldatuUrrotz edo Urroz toponimoa Nafarroako beste herri batzuekin partekatzen da. -oz amaiera du, Oronoz, Azpirotz, Bidankoze, Obanos edo Saigots bezalako lekuizen arruntekin. Oro har, oso izen zaharrak dira (mila urte baino gehiago), eta ia beti egungo edo antzinako biztanle-entitateak izendatzen dituzte (ia ez da agertzen zelai edo mendiei buruzko toponimoetan), eta Nafarroa ingurura mugatzen dira, mendebalderago ez baitago izenerik amaiera horrekin.
Espezialistak ez dira erabat ados jarri. Gehrard Rohlfs eta Julio Caro Barojaren atzetik doazenen iritzia da nagusi, izen horiek egiturari erantzuten baitiote: pertsonaren izen propioa + jabetza adierazten duen atzizkia. Adibidez: Anotz = "Anniusen jabetzako lekua". Gutxiago dira Jean-Baptiste Orpustanekin atzizkiaren izaera deskriptiboa defendatzen dutenak, hau da, -oz "... ko leku ugaria", "... dagoen lekua" bezala itzuli behar dela uste dutenak. Joan Corominesek, hala ere, nahiago zuen erdibideko jarrera bat, eta kritiko agertzen zen atzizki horrentzako azalpen antroponimiko soilarekin. Bide beretik, Patxi Salaberri Zaratiegik uste du hainbat kasutan -otz baten aurrean egon gaitezkeela, eta horrek « non dagoen » adierazten duela; beste batzuetan, ordea, tokiko lehengo jabe baten izena izango luke aurretik.[6]
Terminoaren lehen zatiari dagokionez, urr-, euskal "ur" hitza da, non -r finala bikoiztu egin den atzikiarekin -oz lotura hobea ahalbidetzeko. Julio Caro Barojaren teorien arabera, beste aukera bat da Uros edo antzekoa izen propioa dela.
Ondorioz, -oz atzizkiari ematen zaizkion interpretazio desberdinen arabera, Urrotz honela defini daiteke: "Urosen jabetzako lekua" (gehiengoaren aukera), "Urako leku ugaria", "Ura dagoen lekua" edo "non ura dagoen".
Ezaugarriak
aldatuArmarria
aldatuUrrozko armarriak honako blasoi hau du:[7]
| « | Hondo zuri batez eta aurrean sei zerrenda zuriz osatuta dago. | » |
Bandera
aldatuUrrozko banderak Urrozko armarria dauka hondo zuri baten gainean.
Geografia
aldatuUrrotz Lizoainibarrean barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hau Pirinioaurreko ibarra da, Eguesibar eta Longida lotzen dituen lautada da. Ibarra zeharkatzen du Erro ibaiak, Irati-Aragoi ibaiaren adarrak.
Mugakideak
aldatuInguru naturala eta kokapena
aldatuUrrotz, Zangozako merindadearen ipar-mendebaldean dago, Nafarroako hiriburutik hogei kilometrora, Irunberri eta Agoizko arroan.
Klima submediterraneoa du, urtean 12,5ºC-ko batez besteko tenperatura, 100 egunetan zehar banatutako 900 mm-ko prezipitazioa eta ia 700 mm-ko ebapotranspirazio potentziala dituena. Baso-eremua urria da, eta gehienbat mendilerroen inguruak okupatzen dituzten koniferoek osatzen dute, horietatik 6,6 ha birpopulatzekoak direlarik.
Estazio meteorologikoak
aldatuUrrotzen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Lizoainibar-Arriasgoiti pareko udalerrian, estazio bat dagoen Beortegi herrian, itsasoaren mailatik 580 metrora, Nafarroako Gobernuak 1998n inauguratuta.[8] Udalerriko adierazgarriena da, haran berean baitago, 3 kilometro eskasera.
 Datu klimatikoak (Beortegi, 1998-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 17.6 | 21.9 | 24.7 | 29.0 | 35.0 | 39.4 | 38.1 | 39.9 | 36.5 | 29.6 | 21.8 | 17.2 | 39.9 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.6 | 10.0 | 13.4 | 15.9 | 19.9 | 25.4 | 28.2 | 28.3 | 24.2 | 18.9 | 12.0 | 9.0 | 17.8 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.3 | 4.9 | 7.9 | 10.2 | 13.6 | 17.9 | 20.2 | 20.4 | 17.1 | 13.1 | 7.7 | 4.7 | 11.8 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.8 | 0.6 | 2.8 | 4.7 | 7.4 | 10.9 | 13.0 | 13.4 | 11.0 | 8.3 | 4.0 | 1.1 | 6.5 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -7.9 | -10.0 | -9.8 | -3.8 | -1.1 | 2.3 | 5.2 | 6.2 | 2.1 | -1.9 | -7.3 | -12.4 | -12.4 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 96.6 | 85.4 | 96.7 | 85.2 | 69.5 | 54.2 | 38.1 | 33.2 | 57.2 | 77.0 | 105.0 | 80.8 | 878.9 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 67.5 | 42.9 | 42.9 | 46.9 | 66.6 | 55.2 | 51.3 | 36.2 | 72.0 | 96.8 | 58.3 | 53.2 | 96.8 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
aldatuErrege-erreginen jaurerriaren lekua zen, eta bertako bizilagunetako batek erregearen gorteko eskantzatzaile lanak egin behar zituen, eta, beraz, guztiei eskantzu esaten zitzaien. Antso VII.a Azkarrak 1195ean arautu zituen bere eskubide eta betebeharrak, Tibalt II.a Nafarroakoa 1237n berretsiak. Kontzejuak asteko merkatua ospatzeko ahalmena lortu zuen 1287n. Gero, 1454n frankizia estatutua eman zitzaion, Iruñeko foruarekin, hiribildu onaren maila eta Nafarroako Erresumako Gorteetan eserlekua. Filipe IV.arengandik urteroko azoka lortu zuen 1630ean.
XVIII. mendearen amaieran, Frantziako mando- eta zaldi-aziendarekin, zolekin, kordobanekin eta zekorrekin salerosten zuen. Terminoak garia eta ardoa ekoizten zituen batez ere. Oihal arrunteko fabrika batzuk ere bazeuden. 1849an horietako bat geratzen zen, irin-errota batez gain.
1835-1845eko udal-erreformetara arte, Urrotzek gobernatzen zuen alkate bat, erregeordeak bizilagunek proposatuta izendatzen zuena, eta errejidoreak, berriz, intsakulazio bidez izendatzen ziren. Urrozko alkatearen jurisdikzio zibilak, hiribildua ez ezik, Arriasgoiti, Itzagaondoa, Longida eta Lizoainibar ere hartzen zituen. Aldaketa horiekin, hiribildua udal independente gisa geratu zen, baina erregimen komunaren mende, bai eraketan, bai eskurantzetan; beraz, aipatutako lau haranek independentzia lortu zuten arlo zibilean.
Elizari dagokionez, parrokia-eliza zerbitzatzen zuten 1802an apaiz batek eta lau onuradunek, eta bi baino ez ziren XIX. mendea.
1849an eskola bat zegoen, funts publikoetatik ateratzen ziren 2 200 errealez hornitua; bideak egoera onean zeuden, eta Iruñetik Agoitzerako errepidea ere bazegoen. Azoka azaroaren 10etik 12ra bitartean egiten zen; bertan, trukaketa nagusiak irabazitakoak izaten jarraitzen zuten. Iruñea-Zangoza burdinbidea eraiki zenean, gainera, Urrotzek tren geltokia izan zuen. Eskolak bi ziren XX. mendeko hogeiko hamarkadan.
Demografia
aldatu2017an 385 biztanle zituen Urrotzek.[10]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 660 | 712 | 706 | 769 | 680 | 625 | 654 | 647 | 656 | 632 | 593 | 581 | 498 | 385 | 361 | 364 | 381 | 393 | 400 |
Ekonomia
aldatuUdalerriko biztanleria aktiboaren % 40 inguruk egiten ditu nekazaritza eta abeltzaintzako lanak, baina soilik okupazio nagusi gisa. Landutako lurrek etengabeko progresioa izan dute mende hasieratik: 586 Ha 1906an, 748 1950ean eta 863 1983an. Batez ere lehorreko zerealista da, ekilore, balea eta 2 hektarea ureztatu izan ezik. Egun horietan bertan, mahastiaren azalera 78 Ha-tik 28 Ha-ra eta 0,5 Ha-ra murriztu da, hurrenez hurren. 1967an, 86 jaberen 969 ha-ko lurzatiak kontzentratu ziren, eta 231 lursailera murriztu ziren lehendik zeuden 2 740 lurzatiak.
Abeltzaintzak ez zuen inoiz garrantzi handirik izan, eta gehienak labore-aziendak ziren, gerora mekanizazioak ordezkatu zituenak. Gaur egun, behi- eta ardi-aziendak gehitu egin dira, baita abelazkuntzak ere. 1906an 41 behi buru, 47 zaldi buru, 18 mular buru, 33 asto eta 345 ardi zeuden; 1982an zalditarra, mandarra eta astoa desagertuta zeuden; behiak 272 eta ardiak 1 178. Oilasko- eta txerri-azienda-haztegiak ere badaude, 7 000 eta 4 606 unitaterekin, data berean.
Herri-lurrak 253 Ha hartzen ditu (udalerriko erroldatutako azaleraren % 22), eta baso-lurren eta larreen erdia eta laborantza-lurren % 18 hartzen ditu.
Bigarren sektorean 1984an 4 establezimendu daude (bi produktu metaliko eta zurarenak, 27 langile eta eraikuntzako bi, 11 langile).
Zerbitzuen sektoreak 42 pertsona hartzen ditu 27 establezimendutan, merkataritzan (13 langile), konponketetan (5), irakaskuntzan (5), osasunean (4), garraioetan (3), baita beste jarduera batzuetan ere, hala nola edarien salmentan, komunikazioetan, bankan, tokiko administrazioan eta zerbitzu erlijioso, pertsonal eta etxekoetan. Merkataritza alorrean, hiru liburudenda finkatu dira herrian, non biblioturismo ekintzak garatu diren (feriak, liburu aurkezpenak eta bibliofiliaren alorreko ekintzak.
Politika
aldatuUrrotz-Hiriko udaletxea Azoka enparantzaren parean dago, eta idazkaria, era berean, Ibargoitiko, Itzagaondoko, Eloko, Lizoainibar-Arriasgoitiko eta Untzitiko udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Mikel Iribarren Lakuntza da, Iturzarrea hautagai gisa aurkeztu zena.
Hauteskundeak
aldatuUdal hauteskundeak
aldatu| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Iturzarrea | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 7 |
| Urroz Goiti | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 7 | - |
| Argonga Taldea | - | - | - | - | - | - | - | 4 | 5 | - | - |
| Urrozko Talde Independente | 7 | 7 | 7 | - | - | - | - | 3 | 2 | - | - |
1979 eta 1987 artean, Urrozko Talde Independente zerrendak udaleko 7 zinegotziak eskuratu zituen. Hurrengo lau deialdietarako, ordea, ez zen hautagairik aurkeztu, eta bi kudeaketa-batzorde izendatu ziren udalerria kudeatzeko. 2007tik aurrera, normaltasuna berrezarri zen. Bi legealdietan Urrozko alkate kargurako sentsibilitate progresista eta euskatzalea biltzen duen Argonga Taldea herri ekimeneko Mintxo Garcia Gobeo aukeratu dute. 2007an udaleko lau zinegotzietatik lau lortu zituen taldeak, eta hortaz, gehiengo osoa udalean. 2011n errepikatu zen joera, bost zinegotzirekin. 2015eko hauteskundeetarako, Urroz Goiti osatu berriak hartu zien lekukoa gainerako alderdiei, eta udaleko zazpi zinegotziak bakarrik lortu zituen. Ildo horri jarraitu zion Iturzarea taldeak 2019an.
Foru hauteskundeak
aldatuHauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala
aldatuUdalaren egoitza eta udaletxea erdialdean dago.
- HELBIDEA: Santo Tomas kalea, 5
Egungo banaketa
aldatuUrrozko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Mikel Iribarren Lakuntza da, Iturzarrea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:[11]
- Idoia Insausti Larrea (Iturzarrea)
- Eduardo Eransus Izco (Iturzarrea)
- Ruben Sola Urman (Iturzarrea)
- Alberto Leache (Iturzarrea)
Batzordeak
aldatuUrrozko Udalan 4 batzorde ditu:[12]
- Nekazaritza, Abeltzaintza, Ingurumen eta Herri Administrazioak
- Hirigintza eta Lanak
- Kultura, Kirola, Gaztea eta Jaiak
- Gizarte-Politikak, Eguneko Zentroa, Berdintasuna, Hezkuntza eta Osasuna
Alkateak
aldatu1979tik, Urrotzek 6 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[13] | |
| Miguel Lugea Reta | 1979 | 1983 | Urrozko Talde Independente | |
| Jokin Erantsus Lekunberri | 1983 | 1991 | Urrozko Talde Independente | |
| Jokin Erantsus Lekunberri | 1991 | 1995 | kudeaketa-batzordea | |
| Jesus Ignacio Izco Oroz | 1995 | 2007 | kudeaketa-batzordea | |
| Mintxo Garcia Gobeo | 2007 | 2015 | Argonga Taldea | |
| Pedro Martinez Juango | 2015 | 2019 | Urroz Goiti | |
| Mikel Iribarren Lakuntza | 2019 | jardunean | Iturzarrea | |
Garraioa
aldatuNafarroako Autobus Konpainiak Urrotz Iruñekin batzen du. Autobus lineek honako ibilbidea egiten du:
Kultura
aldatuEuskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, Urrotz sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Eguesibar eta Longida ibarrekin hitz egiten zena.[14]
Koldo Zuazok, 2010ean, Urrotz atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[15]
Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Urrozko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
Liburu-Hiria
aldatuHerri txikia izanik, bertan hiru liburudenda kokatuta izateak, alor horren inguruko jarduera kultural asko antolatzea ekarri du. Besteak beste, hitzaldiak, liburu aurkezpenak, ikastaroak, etab. Jarudera horri lotuta, Liburu-Hiria aitorpena jaso du 2021 urtean [16].
Jaiak
aldatu- Jasokundeko jaiak: abuztuaren bigarren asteburuan
- Urrozko azoka: azaroaren bigarren asteburuan
Ondasun nabarmenak
aldatu- Jasokundeko Andre Mariaren eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
- Azoka enparantza, plaza tradizionala, Nafarroako bigarren handiena.
- Urrozko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Urrozko kalbarioa, XVI. mendeko monumentu erlijiosoa.
- San Pedroko baseliza, Erdi Aroko kristiau baseliza.
Urroztar ospetsuak
aldatu- Francisco Lakabe Mezkiritz (1815-1891), medikua eta idazlea.
- Teodoro Toni (1893-1967), jesuitar erlijiosoa.
Irudiak
aldatu-
Etxe tradizional -
-
Etxe tradizionalak -
Herriko ikuspegia
Oharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Euskararen Adierazle Sistema. Euskara-gaitasuna adinaren eta sexuaren arabera. EAE (eskualdeka/udalerrika). Eusko Jaurlaritza.
- ↑ «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ «Urrotz - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (kontsulta data: 2021-08-30).
- ↑ Belasko, Mikel. Urroz, Urrotz. (kontsulta data: 2021-10-29).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (kontsulta data: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Beortegiko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (kontsulta data: 2020-08-24).
- ↑ «Urrotz» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (kontsulta data: 2021-08-31).
- ↑ «Udalbatza» Urrotz-Hiriko Udala (kontsulta data: 2021-08-31).
- ↑ «Udal Batzordeak» Urrotz-Hiriko Udala (kontsulta data: 2021-08-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (kontsulta data: 2020-05-05).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ (Gaztelaniaz)Urrotz-Hiriko udalak argitaratutakoa, kontsulta data 2024-11-01
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu
Datuak: Q1648004
Multimedia: Urroz-Villa / Q1648004
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urrotz
