Olaldea
Olaldea[1][a] Orotz-Betelu udalerriko auzo bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioaurrea eskualdean.
| Olaldea | |
|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |
 Auzoko aireko ikuspegia, 2020. urtean | |
 | |
| Kokapena | |
| Herrialdea | Nafarroa Garaia |
| Eskualdea | Pirinioaurrea |
| Udalerria | Orotz-Betelu |
| Administrazioa | |
| Mota | auzo |
| Izen ofiziala | Olaldea |
| Posta kodea | 31439 |
| Herritarra | olaldear |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 42°55′01″N 1°17′24″W / 42.91699516°N 1.28996458°W |
| Garaiera | 666 metro |
| Distantzia | 52,0 km (Iruñetik) |
| Demografia | |
| Datu gehigarriak | |
| Sorrera | 1894 |
Bertako biztanleak olaldearrak dira.
Izena aldatu
Olaldea toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Olaldea (1779)
- Olaldea (1803)
- Olaldea (1990)
- Olaldea (2008)
Geografia aldatu
Olaldea Artzibarran dago geografiki, baina administratiboki Orotz-Beteluarena da.
Ingurune naturala eta klima aldatu
Artzibar kokatzeko ez dago aho bateko akordiorik. Egia esan, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarretan bezala, haran horien iparraldea Pirinioetakoa da, eta hegoalde Pirinioaurreatarra, klima eta landaretza aldaketa nabariarekin. Trantsizio-eremu bat da, eta bi espazioen muga edo muga hori Larrogain, Elke-Pausaran, Peñas Baxas eta Lareki mendien arteko irudizko lerro batekin markatu daiteke.
Artzibar ibarra berezia da, bitxia beharbada, eta Erdi Arokan galtzen da bere jatorria. Ez dio jarraitzen ibai baten inguruan garatzeko zonako arauari. Bi adar bereiz ditu, Irati eta Urrobi ibaien ibilbideei jarraituz, eta hirugarren adar erdi bortxatu bat Gurpegi errekaren inguruan.
 Datu klimatikoak (Orotz-Betelu, 1993-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.0 | 21.0 | 25.0 | 27.0 | 31.0 | 39.0 | 38.0 | 39.0 | 34.0 | 28.0 | 22.0 | 17.0 | 39.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.2 | 9.1 | 11.9 | 15.1 | 18.5 | 23.5 | 26.2 | 26.4 | 22.6 | 17.8 | 11.8 | 8.8 | 16.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.4 | 4.8 | 7.2 | 10.2 | 13.3 | 17.5 | 19.9 | 19.7 | 16.5 | 12.8 | 7.9 | 5.0 | 11.6 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.7 | 0.5 | 2.5 | 5.3 | 8.1 | 11.5 | 13.7 | 13.0 | 10.4 | 7.8 | 4.0 | 1.1 | 6.5 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -9.0 | -10.0 | -11.0 | -2.0 | 0.0 | 2.0 | 5.0 | 6.0 | 1.0 | -3.0 | -7.0 | -10.0 | -11.0 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 157.6 | 130.4 | 121.0 | 114.7 | 89.9 | 64.5 | 45.8 | 50.3 | 81.4 | 111.3 | 162.7 | 141.3 | 1270.9 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 75.0 | 72.0 | 65.0 | 62.0 | 45.0 | 65.0 | 58.0 | 140.2 | 97.0 | 98.0 | 72.0 | 91.0 | 140.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 14.4 | 12.9 | 11.9 | 13.4 | 11.8 | 7.6 | 5.9 | 6.7 | 8.4 | 11.2 | 14.1 | 13.1 | 131.4 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 2.8 | 3.8 | 2.0 | 0.9 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.0 | 1.9 | 12.6 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[3] | |||||||||||||
Historia aldatu
Euskal Herriko beste hainbat lekutan bezala, Olaldean, Irati ibaiaren ertzean eta Orotz-Beteluko erdialdetik hiru kilometro gora burdinola bat zegoen, gutxienez XIV. mendetik dokumentatua. Hain zuzen ere, labe garai bat instalatu zen XVIII. mendearen lehen erdian, Donamaria eta Bertizaranakoarekin batera Nafarroan ezagutzen zen lehenengoetakoa izan zena. Burdinazko fabrikak bere unerik distiratsuenak 1847 eta 1892 artean bizi izan zituen Francisco Arizti iruindarrari emandako kontzesioan. Hura hil zenean eta fundizioa itxi zenean haren oinordekoek uko egin ziotelako, Nafarroako Foru Aldundiak bere gain hartu zituen lurrak eta instalazioak, eta enkante publikora atera zituen 1893an. La Navarra paper-fabrikak atzerritik inportatu behar zuen Atarrabiako lantegian behar zuen paper-orea egiteko behar zuen zura. Leku hurbilago eta eskuragarriago batean egurra nola lortu baloratu eta Iratiko basoen aberastasuna ezagutu ondoren, unea aprobetxatu eta Olaldeko burdinolaren enkantea eskuratu zuen. Bere instalazioen zati bat aprobetxatu behar zuen, batez ere presa eta Irati ibaiaren ubidea, bertan Olaldeko Paperezko Pasta Fabrika eraikitzeko.[4]
Erosi eta berehala, 1894an, planta berria eraikitzen hasi ziren, Atarrabian paper-makina jarraitua elikatzeko beharrezkoa zen zelulosazko orea egiteko. Era berean, auzo gehiena eraiki zen, gaur egun dauden eraikinekin.
1895eko irailean amaitutako fabrikak hamabi nabe zituen, horietako bost lurraren goialdean eta zazpi behealdean. Horietako bat kapera gisa erabiltzen zen, kanpandorre txiki batez koroatuta. Ore mekanikoa eta erdi-kimikoa fabrikatzeko instalazio bikain eta modernoa zuen, 10 metro kubikoko egurrezko edukiera zuten bi urruneko makina, lau desfibragailu bere lau finekin, zazpi sailkatzaile eta sei prentsa-pasta. Hasiera batean, energia hidraulikoa erabiltzen zen, bai aipatutako presatik ura hartuz, bai mendian 3 kilometrora dagoen iturburu batetik, baina laster eta Orotz-Betelun bertan Irati Elektraren zentral hidroelektrikoa martxan jarri ondoren, hainbat motor elektriko gehitu zitzaizkion. Kontuan izanik Elektra honen arduradun nagusia Serapio Huitzi ingeniaria zela, La Papelera enpresaren akzioduna ere bazena, bai zentral hori bai Olaldean bertan gerora eraikitakoa, La Papelera Española enpresaren jabetza izan ziren azkenean.
XX. mendeko bigarren hamarkadan, La Papelera Españolako zuzendari gerente Nicolas Urgoiti papergintzako trustean sartutako fabrika guztien ekoizpena arrazionalizatzen eta ordenatzen saiatu zenean, Olaldeko pasta fabrika izan zen kaltetuetako bat. 1914an Lehen Mundu Gerra hasteak, gainera, papergintzarako handicap handia suposatu zuen, ezin izan baitzuen lehengaien inportaziorik izan. Baina orea eta ekoiztutako papera garraiatzeko zailtasunaren arazoak 1914an fabrika behin betiko ixtea ekarri zuen. Irati ibaiaren ibilbideari jarraitzen zion biderik zuzenena ez zegoen oraindik eraikita, eta gurdibide batek bakarrik lotzen zuen Garraldarekin, ondoren Artzibarretik Agoitzerako errepidea hartzeko.[5]
Instalazioak abandonatuta geratu ziren, harik eta 1959an haien gorpuzkiak, tximinia barne, erabat suntsitu zituzten arte, etxebizitza-multzo txiki bat eraikitzeko. Gaur egun ia ez dago nabeen arrastorik, harrizko presa oraindik erabilgarria da elektrizitatea sortzen duen turbina txiki bat mugiarazteko, eta langile-etxea, etxebizitza askotan zaharberritua, oraindik ere bizi da.
Kultura aldatu
Euskara aldatu
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Artzibarko herri guztiak, Orotz-Betelu ere bai, sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinio ibarretik Esteribar eta Erroibar ibarrekin hitz egiten zena.[6]
Koldo Zuazok, 2010ean, Orotz-Beteluk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[7]
Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Artzibarrera azpieuskalkian (Iparartzibartar aldaera). Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orotz-Beteluko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
Ondasun nabarmenak aldatu
- Olaldeko ola, paper-fabrika zaharra.
- San Migel eliza, 1894an eraikitako kristiau eliza modernista.
- Pausandiko zubia, 1912an eraikitako Irati ibaiaren gaineko zubia.
Oharrak aldatu
Erreferentziak aldatu
- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Elizaldea - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Aurizperriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Leoncio Urabaien (1916) Orotz-Betelu. Monografía geográfica. Publicaciones de la Real Sociedad Geográfica. Madril. Facsímil en Etxegoien (2010) Urabaien y el Pirineo Navarro. Orotz-Beteluko Udala.
- ↑ Víctor Manuel Egia (2011) Orotz Betelu y Olaldea, una historia industrial a orillas del Irati. Nabarralde. Iruñea.
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q99621574
