Iruñerria

Iruñerria
	Euskal Herria
	Iruñerriko erdigunea Nazioarteko Espazio Estaziotik
Administrazioa
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Eskualdeburua	Iruñea
Herri handiena	Iruñea
Geografia
Koordenatuak	42°47′N 1°43′W / 42.78°N 1.72°W
Azalera	587,29 km²
Garaiera	360-1261 metro
Demografia
Biztanleria	373.149 (2020: 10.617)
Dentsitatea	635,37 biztanle/km²

Iruñerria^[1]^[a] (hegoaldeko goi-nafarreraz: Iruñerrie)^[b] Euskal Herriko eskualde bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko, Zangozako eta Lizarrako merindadeetan dago. Altuera 360 eta 1 260 metro artekoa da, eta 587,29 km²-ko azalera hartzen du. 2020. urtean 373 149 biztanle zituen. Eskualdea 28 udalerrik osatzen dute eta lurraldearen erdialdean dago, Ultzamaldea, Auñamendi, Agoitzaldea, Orbaibar, Garesaldea, Lizarraldea eta Sakana eskualdetarekin mugitzen.

Mendien artean txertatutako ordoki txiki bat da, eta, besteak beste, Ezkaba, Higa, Erreniega edo Etxauriko Haitza nabarmentzen dira, Eusko Mendien eta Pirinioen berdegunearen eta Erriberako zabaldiaren artean. Mendien tontorren eta ibarraren hondoaren arteko desnibela nahiko nabarmena da, Pirinioaurrekoaren berezkoa, batez beste 500 eta 800 metro artekoa. Mendien artean, ibaiek eskualdea zeharkatzea ahalbidetzen duten pasabide bana dago. Gehienak arroiletatik sartzen dira, Arga, Ultzama eta Arakil ibaien kasuan bezala. Beste gutxi batzuk sarbide naturaletatik sartzen dira: Sadar eta Elortz ibaiak dira.

Eskualdearen barruan argi eta garbi bereizitako hiru eremu daude. Lehena, menditsua da, jenderik gabea, 1 000 metrotik gorako mendilerroak dituena, Sarbil, Erreniega, Alaitz edo Taxoare kasu. Lur baxuan, landa-eremua eta hiri-eremua agertzen dira. Lehenengoak azaleraren gehiengoa hartzen du (% 90) eta biztanleria-dentsitate baxua du (24 biztanle/km²). Herri txikiak ditu, zendeetan elkartuak eta zelai zabalez inguratuak. Bere aldetik, hiri-eremuak biztanleriaren gehiengoa biltzen du (740 biztanle/km²) lurralde txikiago batean (% 10). Antzina, landa-eremuarekin parekatzen zen, baina, gaur egun, berdegunez edo industrialdeez tartekatutako hiri handiek osatzen dute. Nafarroa Garaiko 10 udalerri populatuenetatik 7 daude hemen, Tutera, Lizarra eta Tafalla izan ezik.

Bertako biztanleak iruñerritarrak dira. Bere hiriburua eta hiri handiena Iruñea da.

Izena

Iruñerria edo Iruñerrie beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

gaztelaniaz: Cuenca de Pamplona edo Comarca de Pamplona
nafar erromantzez edo aragoieraz: Cuenca de Pamplona edo Plana de Pamplona
frantsesez: Bassin de Pampelune

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

Terra de Pampilona (1037)
Termino Pampilonensi (1098)
Pampilonensi regione (1110)
Pampilonensi regioni (1113)
Conqua de Pomplona (1268)
Cuenqua de Pomplona (1268)
Cuenca de Pomplona (1280)
Çozmerindat de la Cuenca (1366)
Cuenca de Pomplona (1366)
Irunaldea (1723)
Iruiñerria (1877)
Iruñealdea (1910)
Iruñerria (1927)
Gonka (1963)
Iruñaldea (1970)
Iruinerri (1980)
Iruñerria (1985)
Iruñerrie (1988)
Iruñerria (1993)

Etimologia

Iruñerria toponimoa Iruña edo Iruñea (hiria) eta herria hitzen batasunetik dator, beraz, "Iruñearen herria" bezala itzuliko litzateke. Iruñerrie aldaera lokala prozedura berari jarraituz sortzen da, nahiz eta bertako euskalki hitzean "herria" hitza errie idazten den.

Geografia

Iruñerria ibar obalatua da, Arga ibaiak eta honen ibaiadar diren Ultzama, Elortz eta Arakil ibaiek sortua eta soslaitua. Bi gune desberdintzen dira, bata Iruñea eta inguruko dentsitate handiko gunea, eta bestea zereal eta gari zelaien kanpoaldeko nekazaritza gunea. Hiria "olio orban" moduan zabaldu da azken urteetan ekialde, hegoalde eta mendebalderantz. Iparraldean, San Kristobal mendia eta ekialderantz hedatzen diren gainek hazkundea mugatu egiten dute, eta hegoaldean, Erreniegak eta inguruko mendiek.

Mugakideak

Klima

Klima eta landaredia trantsiziozko klima bati dagozkionak dira, mediterraneo eta atlantiar klimaren tartekoa. Urteroko batez besteko prezipitazioa 800mm ingurukoa izaten da. Tenperaturei dagokienez, batez bestekoa 12,6 °C da: 21,8 °C udan, eta 4,8 °C neguan. Erliebe laua dela eta, ipar-ekialdeko haizeek erraz astintzen dute gunea.

Udako eta neguko egun jakinetan, tenperaturak 35 °C-etatik gora eta 0 °C-etatik behera jaitsi daitezke. Horrela, urtero 39 izozte izaten dira, abenduan, urtarrilean eta otsailean.

Estazio meteorologikoak

Tenperatura eta prezipitazioak neurtzeko erakunde ofizialek ezarritako hiru estazio meteorologiko daude Iruñerrian: Nafarroako Gobernuak Iruñearen erdialdean eta Larrabiden dituen bi estazioak, eta Meteorologia Estatu Agentziak Noaingo aireportuan duena. Euri gutxien jasotzen duena aireportukoa da, hegoalderago dagoelako.

Datu klimatikoak (Iruñea, 1880-2016)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.5	23.6	30.0	29.6	35.6	41.3	41.6	40.6	38.8	30.4	27.0	20.0	41.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.1	10.9	14.6	16.4	20.8	25.2	28.2	28.3	24.5	19.3	13.1	9.7	18.4
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.2	6.3	9.1	10.9	14.7	18.6	21.2	21.4	18.2	14.1	9.0	6.0	12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.2	1.6	3.7	5.3	8.6	11.9	14.0	14.3	12.0	8.5	4.5	2.1	7.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-18.0	-16.8	-9.0	-3.7	-1.0	3.0	5.5	4.8	1.0	-4.9	-10.0	-17.0	-18.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	77.1	69.8	63.8	74.4	60.4	56.1	35.1	48.0	63.8	68.1	86.1	80.3	770.1
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	9.7	9.0	7.7	9.7	9.2	5.8	4.3	4.7	5.7	8.6	9.6	10.1	93.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.0	2.6	1.4	0.8	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.7	1.5	9.5
Eguzki orduak	93	125	177	185	228	268	310	282	219	164	108	88	2240
Hezetasuna (%)	78	72	66	65	63	59	57	58	62	69	76	78	67
Iturria: Nafarroako meteorologia eta klimatologia zerbitzua^[2]

Banaketa

Udalerriak

Iruñea Antsoain Barañain Burlata Atarrabia Uharte Berriozar Berriobeiti Zizur Nag. Zizur Oltza Noain Elortzibar Eguesibar Txulapain Goñerri Etxauri Etxarri Orkoien Galar Ziritza Aranguren Ollaran Tebas-Muru Artederreta Beriain Itza Bidaurreta Zabaltza Beraskoain
Iruñerriko udalerrien mapa

Iruñerriak 28 udalerri ditu:

Eremuak

Hiri-eremuak

Iruñerriko hiri-eremuak eskualdeko zatirik urbanizatuenari dagozkio. Iruñeko hiriarekin hiri-jarraitutasuna osatzen du, bizitegi-auzo, parke edo industrialde gisa. Landa-eremuaren iragana dela eta, hiri-bilbearen barruan eremu isolatu batzuk daude oraindik, eta datozen urteetan desagertu egingo dira hiri-hedapenaren aurrean.

Egitura konplexua du; izan ere, antzinatik finkatutako udal-mugek ez dute bat egiten hirigintza-garapen berriekin, eta askotan udalerri bat baino gehiago hartzen dute. Eremu honetan Erripagaña nabarmentzen da, 4 udalerri desberdinetakoa: Iruñea, Burlata, Eguesibar eta Uharte. Gainera, beste eskualde batzuetatik gertu dagoenez, hiri-bilbearen garapen batzuk Ultzamaldea (Arre eta Orikain) eta Auñamendi (Olloki) inguruko eskualdeetan daude.

Lehen Iruñeko ingurubideetara mugatuta zegoen, eta XXI. mendearen hasieratik muga hori gainditzen du, Zizur Nagusia, Sarriguren, Noain edo Beriain bezalako kasuak nabarmenduz.

{{{content}}}

Historia

Hastapenak

XIX. mendean zehar, Iruñeaz gain, ezer gutxi zegoen honen inguruan, kanpoaldeko udalerriak bertan nekazaritza-gune txikiak zituztenak. Iruñea Alde Zaharrera baino ez zen, Nabarreria, San Nikolas eta San Zernin burgoetan. Hiriak bitartean, astiro baina etengabe, haziz joan zen, eta lur berrien beharra zeukan. Horrela, Iruñeko lehen zabalgunea eraiki zen XX. mendearen hasieran.

Hiritik kanpo zegoen Iruñeko auzo bakarra Arrotxapea zen, Alde Zaharrarekin batera, hiriko auzorik zaharrena zen.

XX. mendea

XX. menderarte ez zen izan Iruñerririk gaur egun ezagutzen den moduan. Izan ere, Iruñearen benetako hazkundea ez zen bere osotasunean 1950eko hamarkadara arte gertatu. Orduan, Iruñea ondoko zendeetako lurralde zatiak desanexionatuz udalerri berriak sortu ziren, Barañain esaterako. 1960ko hamarkadara arte, Barañain 100 biztanle ere ez zituen herrixka bat zen, baina biztanleriaren hazkunde handiak eta Nafarroako beste herrietatik eta Nafarroatik kanpo zetorren biztanleria berriak kopuru hori 20.000ra ekarri zuten hogei urteren buruan. Gune metropolitarreko gainontzeko herriek ere garapen bera bizi izan zuten, Zizur Nagusia esaterako, Zizur Zendeatik eginiko desanexio baten ondorioz sortu zen.

Nafarroako Parlamentuaren eraikina, Iruñeko Lehen Zabalgunean.

Iruñea udalerriak zabalgune berriak eta auzo berriak eraiki zituen. Iturrama, Mendebaldea, edota Donibane auzoak, besteak beste, 1970eko hamarkadatik aurrera eraiki ziren. Horrez gain, Arga ibaiaren iparraldean, eta antzinako hiriko Alde Zaharraz gaindi Arrotxapea eta Txantrea auzoak garatu ziren. Bi auzo hauek lehendik zeuden populazio guneak beren baitan hartu zituzten, hala nola Arrotxapeak Sanduzelai bitarteko auzuneak (Pasaje Lapoya, tren geltoki ingurukoa), eta Txantreak Madalena auzunea. Iruñearekin batera, Atarrabia, Noain eta beste hainbat gune garatu ziren. Noainen gainera, Iruñeko aireportua eraiki zen.

Lehen Zabalgunea

Sakontzeko, irakurri: «Iruñeko Lehen Zabalgunea»

1888. urtean, Iruñeko lehen zabalgunerako proiektua aurkeztu zen. Egitasmo haren arabera, sei etxalde eraikiko ziren Gotorlekuaren eta Iruñeko Alde Zaharraren artean, biztanlerik gabeko gune batean. Zabalgunea gauzatu beharreko gunean, debekaturik zegoen inolako eraikuntzarik altxatzea, aspaldiko arrazoi militarrak zirela eta. Dena den, azkenik zabalguneko planoak prestatu eta lehen eraikuntzak altxatzen hasi ziren.

Eraikin gehienak modernismoaren ezaugarriak oinarri hartuta diseinatu ziren, Nafarroako parlamentua edo Justizia Jauregia esaterako. Erabilera militarrak XXI. mendearen hasierara arte iraun zuen, baina 2001. urtean koartelak bota eta Baluarte Batzar Jauregia eta Nafarroako Auditorioa izeneko eraikina eraiki zuten.

Bigarren Zabalgunea

Sakontzeko, irakurri: «Iruñeko Bigarren Zabalgunea»

1924ean Victor Eusa iruindar arkitektoak Iruñeko Bigarren Zabalgunean eginiko jauregia.

Lehen zabalgunearekin nahikoa ez zelako eta harresiak hiriaren hazkunderako aukerak mugatzen zituelako, udalak bigarren zabalgune proiektua prestatu zuen. Nafarroatik etorritako biztanleriari harrera egiteko beharrezkoa zen hiria handitzea. Lehen ahaleginak 1901ean hasi ziren, eta Serapio Espartzak Ildefons Cerdak Bartzelonako zabalgunerako aurrera eramandako proiektuan oinarriturik, Iruñeko Lehen Zabalgunea baino eremu handiago baterako proiektua aurkeztu zuen.

Zabalgune berria Carlos III.a eta Behe Nafarroako etorbidearen inguruan antolatu zen eta 1920 eta 1960 urteen artean gauzatu zen.

1960ko hamarkada osteko auzoak

XX. mendearen bigarren erditik aurrera, Nafarroako hazkunde demografiko eta ekonomiko handiak txiki utzi zituen aurreko bi zabalguneak. Hazkunde hark Nafarroako nekazaritza-eremuetatik eta Espainiatik etorritako hainbat pertsona erakarri zituen Nafarroako hiriburura. 1957. urteko Plan Orokorrak hiriaren hazkundea hegoaldera eta mendebaldera zuzendu zuen. Donibane, Iturrama eta Ermitagaña auzoak eraikitzean, etxadi irekiak egin ziren, aurreragoko zabalguneetako etxadi itxiez bestera. 1964an Landabengo industrialdea eraiki zen, Volkswagen auto enpresaren inguruan oinarriturik.

1974an eraikitako Eraikin Singularra.

Donibaneko auzoa, beste garai batean garatu zen, 1960ko hamarkadan auzoaren mendebalderagoko atala eraiki zen, eta ondoren, ekialdeko atala, Iturramarekin mugan. Garai desberdinetan garatzeak arazoak sortu zituen plangintza ezak eraginda. Bereziki nahasia izan zen Arrotxapea edo Txantrea auzoen eraikuntza. Txantrean adibidez, bost-sei solairuko eraikinen ordez, solairu bakarreko etxeak eraiki zituzten. Kanpoaldeko auzoak garatzearekin batera, Iruñerriko Eskualdeko Hiri Garraioa sortu zen, biztanleak Iruñea erdigunera ekartzeko.

XXI. mende hasiera

Euskal Herriko eta Espainiar estatuko hainbat hiritan gertatu ez bezala, Iruñeak ez zituen bere inguruko herriak anexionatu 1960ko hamarkada eta 1970ko hamarkadetan. Anexio bakarra 1998an burutu zen, Mendillorri Eguesibarretik Iruñera pasatu zutenean. Arrosadia-Lezkairu eta Etxabakoitz auzo berriak eraikitzean, Iruñeak bere udalerriko lur erabilgarri guztiak beterik izan zituen.

Gune-metropolitarreko herriak, bere kabuz garatu diren arren, hiriburuarekin menpekotasun handia dute eta askotan, hainbeste udalerri desberdin izateak arazoak sortu ditu garraio-publiko eta zabor-bilketa edo ur-horniketako azpiegiturak ezartzeko orduan.

Bilakaera inguruko herrietan

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Antsoain

Sakontzeko, irakurri: «Antsoain»

1966. urtearen inguruan, auzo berriaren eraikuntza hasi zen Iruñetik gertu zegoen Antsoaingo udalerriaren hegoaldeko gune lau batean. Auzo berri hark Txantreako auzoarekin egiten zuen muga. Gaur egun auzo berrian kokatzen dira herriko zerbitzu eta azpiegitura gehienak, udaletxeaz gain.

Atarrabia

Sakontzeko, irakurri: «Atarrabia»

XX. mendearen hasieran azpiegitura eta garraiobideek hobera egin zuten Zangozaraino zihoan Irati trenbide elektrikoaren inaugurazioa gertatzean. Mendea igaro ahala industria ezberdinak garatu zirenean, biztanleria haziz joan zen, sortutako lan aukera berriek erakarrita. Industria berriak agertu ziren horrela, plastikogintza eta lantegi mekanikoak. XX. mendearen erdialdetik hasita, Atarrabiako biztanleria hamarkoiztu egin zen.

Barañain

Sakontzeko, irakurri: «Barañain»

Barañaingo udalerria Zizurreko Zendeako hamazortzi kontzejuetako bat izan zen 1984. urterarte. Kontzeju hauek txikiegiak ziren udalak osatzeko, eta elkartu egiten ziren gai amankomunak elkarren artean defendatzeko. 1960ko hamarkadan hasita, Iruñeranzko emigrazioa masiboa hasi baitzen, udalerriaren itxura erabat aldatu zen. 100 biztanle baino ez zituen herrixka zena, 22.000 biztanletik gorako herri bilakatu zen.

Beriain

Sakontzeko, irakurri: «Beriain»

XX. mendeko industrializazio prozesuak aldaketa sakonak eragin zituen herrian. Potasa izeneko enpresa sortu zen, mineral hori Beriaingo gune batean aurkitu eta mehategi bat ustiatzen hasi zelarik. Horrekin batera, 1950eko hamarkadatik aurrera, hainbat industria txiki garatzen hasi ziren. Biztanleria haziz joan zen eta azkenik 1992. urtean Galar Zendeatik banandu eta udalerri independiente bilakatu zen.

Berriozar

Sakontzeko, irakurri: «Berriozar»

XX. mendearen erdialdetik hasita, herrira ehundaka etorkin iritsi ziren Nafarroako herrietatik aurrena eta Espainiako hainbat probintzietatik ondoren. Biztanleri hazkunde handiarekin batera, herriaren hirigintza erabat aldatu zen, Auzo Berria eta Zortziko auzoa eraiki zirelarik. Auzo hauek Iruñerriko gune lauean kokatzen dira Iruñetik gertu. Hazkunde demografikoarekin batera, herriaren nortasuna aldatu egin zen, eta nekazarien herri bat izatetik, Iruñerriko gune erresidentziala bihurtu zen.

Burlata

Sakontzeko, irakurri: «Burlata»

Eroskiren dendagunea, Berriozarren

XX. mendearen hasieran, Burlatako kontzejuak 297 biztanle zituen. Orduan, pixkanaka historikoki garrantzi handia izan zuen nekazaritza alde batera utzi eta Iruñearen hazkundeak irentsi zuen Burlata. Urteetan saiatu ondoren (lehen saiakera 1950ean burutu zen), 1970. urtean Eguesibargo kontzeju izateari utzi, eta udalerri independiente bilakatu zen. Burlatako lehen udala 1970ko irailaren 25ean eratu zen.

Orkoien

Sakontzeko, irakurri: «Orkoien»

1970eko hamarkadatik aurrera, biztanleria izugarri hazi zen, Iruñerriaren industrializazio prozesuaren barnean. 1973. urtean Orkoienek 273 biztanle zituen, eta 1981. urtean 1091 biztanle. Ekonomiari dagokionez ere, aldaketa nabarmena izan zen, nekazaritzatik industria eta zerbitzuetara igarotzea. Industriaren alorrean eta Volkswagen automobilgintza enpresaren "Landaben" fabrikarekiko hurbiltasuna dela eta, autoen osagaiak ekoizten dituzten enpresak garatu dira.

Uharte

Sakontzeko, irakurri: «Uharte (Nafarroa)»

XIX. mendearen hasieran Uhartek 550 biztanle inguru zituen, gehienak euskaldunak. Herriak hiru auzo zituen: Plazaldea, Portalaldea eta Ugalaldea, plaza batean bat egiten zutenak. Hirigunearen mendebaldean, 90.000 metroko belardi bat kokatzen zen, negurako abelburuen larre moduan erabiltzen zena. Hegoaldean, mahastiak zeuden, txakolina ekoizteko erabiltzen zirenak. Uharteko zuhaitz guztiak Frantziaren aurkako eta Gerrate Karlistetan zehar desagertu ziren, ejerzitoen egur beharrak asetzeko erabili baitziren.

XX. mendean zehar Minako lantegia eta Aretako industrialdearen lehen faseak, herriko ekonomia eraldatu zuten, nekazaritzatik, industria eta zerbitzuetara igaroz. 2000. urtetik aurrera ehundaka iruindarren bizitoki bilakatu da Uharte, hiriburuan baino etxebizitza merkeagoak eskaintzeagatik. Biztanleria 5.500 biztanle ingurura igo da horrela.

Zizur Nagusia

Sakontzeko, irakurri: «Zizur Nagusia»

1970eko hamarkadatik hasita Zizur Urbanizazioaren eraikuntzarekin hasi zen, eta biztanleria asko hazi zen. Etxebizitza berriak eraiki ziren hego mendebalderantz eta hego ekialderantz. Geroztik demografikoki hazten jarraitu du, Ardoiko auzo berriaren eraikuntza eta hiritartzearekin.

Ekonomia

Industriagune garrantzitsua da, batez ere automobilen (Volkswagen-en lantokia), haize-erroten eta haragi-prestaketen industria handiak dituelako. Horrez gain, industrialde berriak eraiki dira Noain iparraldean eta Olloki eta Uharte bitartean.

Industrialdeak

Volkswagen Polo modeloa.

Iruñerriko industrialdeak kokatzen diren udalerriaren arabera sailkaturik:

Landazabal Industrialdea (Atarrabia)
Sarrió Enpresa Zentroa (Berriobeiti)
Iruregaña Industrialdea (Berriobeiti-Aitzoain)
Plazaola Industrialdea (Berriobeiti-Aitzoain)
El Soto Industrialdea (Berriobeiti-Aitzoain)
Berriaintz Industrialdea (Berriozar)
Iturrondo Industrialdea (Burlata)
Mugazuri Industrialdea (Burlata)
Ezkabarte Industrialdea (Ezkabarte-Arre)
2. Eskualdea Industrialdea (Galar Zendea)
Agustinos Industrialdea (Iruñea)
Landaben Industrialdea (Iruñea)

Noaingo Industrialdeak.

Garraioaren Hiria (Noain (Elortzibar))
Arbide Industrialdea (Noain (Elortzibar))
Mocholi Industrialdea (Noain (Elortzibar))
Noain-Eskirotz Industrialdea (Noain (Elortzibar))
Elortzibar Dorreko Industrialdea (Noain (Elortzibar))
Talluntxe Industrialdean (Noain (Elortzibar))
Aratzuri Industrialdea (Orkoien)
Lehen Eskualdea Industrialdea (Handitzea), (Orkoien)
Areta Industrialdea (Uharte)

Dendaguneak

Metropolitar guneak hiru dendagune dauzka: Eroski-Iruña, Morea eta Itaroa.

Eroski Iruña dendagunea Berriozarren dago, metropolitar gunearen mendebaldean. Eroskiren supermerkatua eta beste hainbat denda daude bertan, guztira 25.000 metro karratu inguruko azalera dauka. 2008an Eroskik dendagunea handitzeko baimena eskuratu zuen Nafarroako gobernuaren eskutik, eta 20.000 metro karratutan handituko du bere azalera.

Morea dendagunea Iruñearen kanpoaldean zabalduriko bigarrena izan zen 2002. urtean. Eraikinak hiru solairu dauzka, eta 25.000 metro karratuko denda azalera. Dendagunearen inguruan "Galaria" izeneko merkataritza konplexua dago, Media Markt, E.Leclerc eta merkataritzarako dozenaka eraikin gehiagorekin.

Itaroa dendagunea 2004ean zabaldu zen Uharten, hiru solairu dauzka, aparkalekua, denden solairua eta jatetxeen solairua. Guztira 112 dendentzako tokia dago, eta 2.200 autorentzako aparkalekua. Dendaguneak 42.000 metro karratu dauzka alokatzeko. Eraikina L35 Arquitectos eta Agustín del Pozo arkitekto taldeek diseinatu zuten.

Demografia

Iruñerriko biztanleria etengabe haziz doa, eta gaur egun 334.868 biztanle biltzen ditu, Nafarroako biztanleriaren erdia baino gehiago batuz. Historian zehar, biztanleria gero eta gehiago batu da Iruñea eta inguruko herrietan, eta joerak hurrengo urteetan jarraituko duela dirudi.

Iruñerriko biztanleria
1970	1975	1981	1986	1991	1996	2001	2006	2007	2008	2009	2010	2012
190.650	216.268	239.202	245.107	254.377	256.968	309.631	315.988	319.208	326.353	331.007	334.868	346.716

Iruñea, Iruñerriaren barne

XX. mendearen hasieran ez zen Iruñerririk existitzen. Nafarroako hiriburuak 30.000 biztanle inguru zituen eta inguruko herriak, txikiegiak ziren Iruñearekiko menpekotasun harremanik garatzeko. Horrez gain, Barañain, Sarriguren, Atarrabia eta Zizur Nagusia bezalako herriguneak ez ziren existitzen. XX. mendearen bigarren erditik aurrera, Nafarroa guztitik eta Espainiatik etorritako biztanleriaren etorrerak, hiriaren hazkundea eragin zuten, eta pixkanaka, etxebizitzen prezio altuek, hazkundea kanpoalderantz eraman zuten.

Horrela, 1960ko hamarkadatik hasita, Iruñerria kontzeptua finkatzen hasi zen, kanpoaldean eraikitako auzo berrien eraginez. 1950ean, Iruñeak metropolitar guneko biztanleen % 90 baino gehiago zeuzkan; baina, hamarkadek aurrera egin ahala, eta munduko hiri guztietan gertatu bezala, hiriburuak garrantzia galdu zuen, eta hiriaren kanpoaldea hazi egin zen.

Udalerria	2007	%	2001	%	1991	%	1981	%	1970	%
Iruñea	194.894	61,06	183.964	65,65	180.372	67,06	177.906	69,95	147.168	77,19
Iruñerria	319.208	100,00	280.211	100,00	268.982	100,00	254.317	100,00	190.650	100,00

Demografia

Inmigrazioa

Iruñerriko udalerrietako etorkinen %a.

2000. urtetik aurrera Nafarroa osoan emandako inmigrazioak, eragina izan du Iruñerrian ere. Horrela, Nafarroako batez bestekoaren antzekoa da metropolitar gunean bizi diren etorkinen ehunekoa: %10, 2007ko datuen arabera. Dena den, etorkinen banaketa ezberdina da udalerriz udalerri, eta baita auzoz auzo.

Orokorrean, erdiguneko udalerrietan inmigrazioa altuagoa da, Iruñea, Berriozar edo Barañainen, batez bestekoaren gaineko emaitzak erakutsiz. Bestalde, hegoalde eta ekialdeko udalerrietan, etorkin gutxiago dago. Izan ere, udalerri hauetako proiektuetara Iruñeko gazte ugarik jo du babes-ofizialeko etxebizitza merkeagoen bila, hiriburuko prezio garaiengandik ihesi.

Iruñeko auzoak

Iruñean etorkin gehien dituzten auzoak honakoak ziren 2008. urtearen hasieran:

Buztintxuri – % 26,4
Etxabakoitz – % 19,4
Milagrosa – % 18,7
Sanduzelai – % 15,8
Alde Zaharra – % 15,7
Arrotxapea – % 13,3

Iruñerriko udalerriak

Berriozar – % 15,40
Barañain – % 12,46
Burlata – % 12,09
Iruñea – % 11,93
Noain – % 10,13
Berriobeiti – % 10,01

Garraioa eta Errepideak

Iruñerria Irulegi menditik ikusia

Sakontzeko, irakurri: «Iruñerriko Eskualdeko Hiri Garraioa»

300.000 biztanleren garraio beharrizak asetzeko, autobide eraztun bat eraiki da Iruñea inguratuz. Gainera, etorkizuneko auzo eta etxebizitza berriak kontutan hartuz, Nafarroako gobernuak bigarren eraztun bat eraikitzeko beharra aurrikusten du, baina oraindik ez da horretarako proiektu sendorik aurkeztu. 1980ko hamarkadatik aurrera eraikitako autobide berriek gainera, Iruñeak Nafarroako erdigunean duen posizioa indartu dute, A-15 autobidea, Lizarra eta Logroño batzen duten autobidea, eta oraindik eraikitze lanetan dagoen Jacaraino ailegatuko den autobidea.

Autobideez gain, autobus garraioa erabiltzen dute Iruñerriko biztanleek batetik bestera ibiltzeko. Horrela, Atarrabiarra (Iruñerriko Mankomunitateak kudeaturiko zerbitzua) autobus-zerbitzua dago, guztira 20 linea inguruk, Iruñeko eta gune metropolitarreko auzo eta udalerri guztiak elkartzen dituzte.

Iruñerriko Eskualdeko Hiri Garraioaren lineak

Ibilbidea	Luzapenak	Ordutegia lanegunetan (I)	Ordutegia larunbatetan (II)	Ordutegia jaiegunetan (III)	Maiztasuna (I/II/III)
Unibertsitateak	Zizur Txikia	7:00etatik 22:00etara	7:30etatik 22:00etara	7:00etatik 22:00etara	20´/ 30´/60´
Nafarroako Gorteak - Etxabakoitz		06:55etatik 22:15etara	7:00etatik 22:12etara	7:00etatik 22:15etara	10´/12´/20´-15´
Zirkularra mendebaldea: Erdigunea - Antsoain		6:30etatik 22:30etara	6:30etatik 22:30etara	6:30etatik 22:30etara	10´/10´/12´
Barañain - Atarrabia	Arre - Orikain - Uharte	6:30etatik 22:30etara	6:30etatik 22:30etara	6:30etatik 22:30etara	6´/8´/12´
Orbina 3 - Nafarroako Unibertsitatea		06:30etatik 22:15etara	06:30etatik 22:20etara	06:30etatik 22:20etara	15´/20´/20´
Errotxapea - NUP		6:45etatik 22:15etara	6:30etatik 22:20etara	6:40etatik 22:20etara	15´/15´/20´
Atarrabia - Txantrea - Barañain		6:25etatik 22:30etara	6:30etatik 22:30etara	6:30etatik 22:30etara	10´-12´/15´/15´
Nafarroako Blanka plaza - Buztintxuri		6:38etatik 22:36etara	6:40etatik 22:30etara	7:00etatik 22:20etara	12´/15´/20´
Renfe - NUP		06:32etatik 22:36etara	6:00etatik 22:30etara	6:50etatik 22:30etara	12´/15´/20´
Beloso goiena - Orkoien		6:30etatik 22:35etara	7:00etatik 22:00etara	7:00etatik 22:00etara	30´/45´/45´
Ezkaba - El Sario eraikina	Galaria merkataritza gunea, Mutiloa eta Berroa	6:35etatik 22:25etara	6:35etatik 22:15etara	6:35etatik 22:35etara	15´/20´/20´
Ermitagaña - Mendillorri		6:30etatik 22:30etara	6:45etatik 22:30etara	6:44etatik 22:30etara	10´/15´/20´
Udaletxea - Arrotxapea - Artika	Artika	6:40etatik 22:20etara	6:40etatik 22:20etara	6:35etatik 22:35etara	15´/15´/30´
Sarasate pasalekua - Zizur Nagusia - Ardoi		6:30etatik 22:15etara	6:30etatik 22:20etara	6:30etatik 22:30etara	12´-15´/20´/30´
Aizoain - Noain - Beriain	Berriogoiti - Beriain	6:27etatik 22:29etara	6:28etatik 22:28etara	6:39etatik 22:29etara	12´/15´/20´-24´
Artiberri - Mutiloa		6:30etatik 22:30etara	7:10etatik 22:30etara	7:10etatik 22:30etara	20´/40´/40´
Zizur Nagusia urb. - Sarriguren		6:30etatik 22:30etara	06:30etatik 22:35etara	6:40etatik 22:20etara	12´/15´/20´
Monte Monjardín - Barañain		6:30etatik 22:22etara	6:30etatik 22:15etara	06:30etatik 22:20etara	15´/15´/20´
Bianako Printzea plaza - Gorraitz	Gorraitz Iparra/Hegoa - Itaroa urbanizazioa	6:40etatik 22:40etara	6:50etatik 22:10etara	6:50etatik 22:10etara	20´/60´/60´
Zirkularra ekialdea: Erdigunea - Antsoain		6:40etatik 22:40etara	6:30etatik 22:27etara	6:50etatik 22:10etara	10´/10´/12´
Yanguas eta Miranda - Berriogoiti		6:30etatik 22:30etara	Zerbitzurik ez	Zerbitzurik ez	60´
Bianako Printzea plaza - Olloki		06:30etatik 22:30etara	07:10etatik 22:35etara	07:10etatik 22:35etara	60´/90´/90´
Donibane - Merkatua		Zerbitzurik ez	Zerbitzurik ez	9:00etatik 14:00etara	25´
Merindade plaza - Mutiloabitarte		6:48etatik 22:18etara	7:10etatik 22:35etara	7:10etatik 22:35etara	30´/30´/60´

Gaueko lineak

15. linea

Línea	Ibilbidea	Maiztasuna	Oharrak
	San Inazio etorbidea – Zizur Nagusia	60´
	Sarasate Pasealekua – Barañain	20´ - 30´
	Labriteko Jaitsiera – Noain – Beriain Zaharra	60´
	Sarasateko Pasealekua – Aitzoain – Berriogoiti	40´- 50´
	Labriteko Jaitsiera – Uharte	30´
	Nafarroako Gorteak – Mendillorri	30´
	Sarasateko Pasealekua – Nafarroa Beherea Etorbidea	15´- 30´
	Labriteko Jaitsiera – Mutiloa	Bi bidaia
	Sarasate Pasealekua – Orkoien	Bidaia bakarra
	Nafarroako Gorteak – Sarriguren

Errepide sarea

Sakontzeko, irakurri: «PA-30»

Iruñerriko errepide nagusia PA-30 sahiesbidea da, gune metropolitarra inguratzen duen autobidea alegia. Guztira 23 kilometroko ibilbidea egiten du ipar-ekialdetik eta ipar-mendebalderako norabidean. Autobideak bi errei ditu norabi bakoitzeko, mendebaldeko tarte batean izan ezik.

Autobidea tarte desberdinetan banatzen da:

Izena	Tarteunea	Luzera (km)	Kokapena
PA-30	Noain A-15 - Olatz	7,5 km	Ekialdea
PA-30	Olatz - Berriozar PA-34	11 km	Iparraldea
NA-30	Berriozar PA-34 - Gazolatz A-15	4,5 km	Mendebaldea
A-15	Gazolatz PA-30 - Noain PA-30	9,3 km	Hegoaldea

Iruñeko tranbia edo metrobusa

Sakontzeko, irakurri: «Iruñeko tranbia»

2007. urtean Nafarroa Baik tranbia bat eraikitzeko proiektua aurkeztu zuen^[3], eta gainontzeko alderdiek ere antzera egin zuten^[4]. UPNk azkenean proiektua bertan behera utzi zuen, eraikitze lanen kostu handia zela eta 2008an.^[5]

Guztira bi linea ziren eraikitzekoak, lehena mendebaldetik ekialderako norabidean Zizur Nagusia eta Uharte eta Sarriguren batuko lituzkeena, eta bigarren lineak iparraldetik hegoaldera Berriozar eta Morea dendagunea. Horrez gain, etorkizunari begira, hirugarren linea bat eraikiko litzateke, Iruñea kanpoaldeko auzo guztiak elkartuko lituzkeen ingurabide linea bat.

Iruñeko autobus geltoki berria

Autobus geltokiaren barrualdea.

Sakontzeko, irakurri: «Iruñeko autobus geltokia»

Iruñeko Yanguas eta Miranda kalean dago eta lurpeko geltoki berriak guztira hiru solairu dauzka. Kanpoaldean lurpean geltoki bat dagoela adierazten duen bakarra, autobus eta kotxeen sartu irtenerako eraiki den arrapal da. 35.000 metro karratuko gune berdeen azpian eraikia, geltokiak 28 autobusentzako nasak dauzka (behar izanez gero beste 24 autobusentzako tokia dagoelarik). Autobusentzako dartsena honen berezitasun nagusia daukan forma biribila da.

Geltokiak dituen baliabideen artean, aire girotudun itxaron gela, eta bidaitxartelak ateratzeko 18 leihatila, informazio bulegoa, autobusen joan-etorria adierazten duten pantaila elektronikoak, kontsigna automatikoa eta taxi eta autoentzako lurpeko aparkalekua dira aipagarri. Horrez gain, geltokiarekin batera, dendagune txiki bat eraiki da, guztira 18 denda eta bi jatetxerekin, dendagune honek sarbide zuzena dauka kanpoaldetik.

Geltokiak trafikoa kontrolatzeko zentrua dauka, segurtasun kamerak eta segurtasun arduradunak eguneko 24 orduetan, orain arte geltoki zaharrean gertatu ez bezala. Lurpeko aparkalekuak 17.000 metro karratuko azalera dauka, eta guztira 400 kotxerentzako edukiera dago. Kanpoaldea eta aparkalekua (-3 solairuan kokatua) zuzenean komunikatzen dituen igogailu bat eraiki da.

Abiadura Handiko Trena

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako Korridorea»

Nafarroako Korridorea Iruñean amaituko da (Euskal Yarekiko lotura zehaztu bitartean behintzat), eta geltoki nagusia Iruñeako Etxabakoitzko auzoan eraikiko da. Geltoki berriarekin batera 6.500 etxebizitzako auzo berria eta Arostegi etorbide berria egingo dira. Eraikiko diren eraikinen artean, Iruñeko eraikinik altuena izango den Arostegi Dorrea altxatuko da.

Aireportua

Aireportuko kontrol dorrea.

Sakontzeko, irakurri: «Iruñeko aireportua»

1992an bidaiarientzako terminal berria eraiki zen, guztira 2.600 metro karraturekin. 1992ko azaroaren 11ean inauguratu zen ofizialki. Urtebete beranduago, 400 autorentzako aparkaleku bat eraiki zen terminaletik gertu.

2007. urtean, Espainiako AENA erakundeak, aireportua handitu eta terminal berria eraikitzeko proiektua aurkeztu zuen. Eraikuntza lanak 2007. urtearen amaieran hasi ziren.

Bizikleta

2021eko abenduan, Iruñeko Udalak bizikleta elektrikoak alokatzeko zerbitzu bat sartu zuen: Ride On. Mota honetako sistemarik garrantzitsuena da Euskal Herrian, 2,5 bizikleta baititu 1000 biztanleko.^[6] 42 base ditu, Iruñeko auzo guztietan banatuta, eta erabiltzaileei aukera ematen die gustukoen dituzten baseen artean ibiltzeko. Eguneko 24 orduetan erabil daiteke, urteko egun guztietan, San Fermin jaietan izan ezik. Bizikleta guztiak elektrikoak dira eta pedalei eragiteko laguntza dute. Energia % 100 berriztagarri ziurtatua erabiltzen dute bizikletak kargatzeko. Herritarren eskura 400 bizikleta daude guztira. Sistemak bizikletak erretiratzeko eta uzteko 42 base ditu, eta horietan, erabiltzen ez direnean, bateriak kargatzen dira. 42 base horiek 824 ainguraketa dituzte guztira bizikletak uzteko.^[7]^[8]

Proiektuak

Azken hamar urtetan Iruñerriaren itxura erabat aldatu da. Azpiegitura eta etxebizitza berriak eraiki dira, hazkunde demografiko handiak hiriaren kanpoaldean auzo berriak eraikitzera bultzatu ditu agintariak, pixkanaka Iruñea eta inguruko herrien artean zeuden eraiki gabeko hutsuneak betez.

Eraikin berriak

Azpiegiturak

Azken urteetan autobide berriak eta bestelako azpiegiturak eraiki dira. 2007ko azaroan, Iruñeko autobus geltoki berria inauguratu zen Ianguas Miranda kalean, zaharkituriko geltokia ordezkatuz.

Auzo berrien eraikuntzak autobus linea berriak ezartzea ekarri du eta Iruñerriko Eskualdeko Hiri Garraioaren erabilpenaren hazkundea, 2006. urtean 36 milioi bidaiari izan zituelarik.

Nafarroa 2012 plagintza

2008ko apirilaren 21ean, Nafarroako gobernuak "Nafarroa 2012" izeneko plangintza onartu zuen PSNren laguntzarekin^[9]. Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik gogor gaitsetsi zuten PSN eta UPNk berriro ere erraztasun handiarekin ados jarri izana eta Nafarroa 2012 plangintzaren ezaugarriak.^[10]

Plangintzak Nafarroan eta Iruñerrian egin beharreko azpiegitura eta egitasmo estrategikoak zehazten ditu, besteak beste, Segurtasunaren Hiria, eta Aireportuaren inguruko azpiegiturak. Bestelako proiektu txikiagoen artean, Nafarroako Artxibo eta filmoteka nabarmentzen da. Erabilera anitzeko egitura hau, 2008an hasi zen eraikitzen Iruñeko Mendebaldea auzoan.

Segurtasunaren Hiria eta kartzela

Nafarroa 2012 plangintzaren arabera Nafarroako gobernuaren herrizaingo sailak 1,5 milioi metro karratuko eremua beharko du Iruñeko gune-metropolitarrean, kartzela berria eta Foruzaingoaren egoitza berria eraikitzeko. Horrez gain, Nafarroako larrialdien agentziaren egoitza, Segurtasun eskola eta bestelako erakundeak egongo dira bertan.

Kokapen zehatza zehazteke dagoen arren, Nafarroako gobernuak Eguesibarrean, Arangurenen edo Iruñean bertan eraiki nahi du Segurtasunaren hiria.^[11]

Azkenik 2008ko azaro bukaeran, Nafarroako gobernuak proiektua aurkeztu zuen. Kokalekua, Badoztain eta Iruñerriko ekialdeko ingurabide autobidearen arteko gunea izan zen, Eguesibar, Aranguren eta Iruñeko lurretan.

Aireportuaren hiria

Iruñeko aireportua handitzeko proiektua 2007an aurkeztu zuen AENAk, eta lanak hilabete batzuk beranduago hasi ziren. Aireportua handitzeaz gain, ingurua berregituratu nahi da, gune metropolitarrean garapen gune berri bat eraikitzeko. Aireportuaren Hiria Nafarroa 2012 plagintzaren barneko egitasmoetako bat da.

Nafarroa Arena

Erabilera anitzeko pabilioi berria Sadar futbol estadioaren ondoan eraiki zuten, eta proiektu horretan 66 milioi inguru gastatu. Kirol alorrean pilota partidak, eskubaloi, saskibaloi zein areto futboleko partidak egiteko egokituta dago, eta kultur alorrean kontzertuak, erakusketak eta bestelakoak ere egiteko aproposa da, baina ez du erabilpenik izan, eraikina bukatuta egonda ere. UPNren gobernuak ez zuen abian jarri, kostu handiagatik batez ere, eta oraingo gobernua saiatzen ari da erabilera ematen, esate baterako kirol federazioen egoitzak bertara eramanez.

2017ko udazkenerako instalazioak doitu eta lehenbiziko jarduerak egiteko asmoa adierazi zuen gobernuak. Izan ere, egindako inbertsioari etekina atera ez baina gutxienez urtean mantenimenduan gastatzen diren 900.000 € probestu nahi dira.

Aranzadi Parkea

Iruñeko udalak nazioarteko lehiaketa antolatu zuen Aranzadiko gunean zer eraiki erabakitzeko. Bertan, udalak gune-metropolitarreko bigarren parkerik handiena eraiki nahi du, hiriko Gotorlekuaren parkearen atzetik. 2008ko ekainaren 16an sei proiektu aukeratu ziren eta proiektu irabazlea 2008ko urriaren 15ean jakinaraztea espero bazen ere^[12] azkenean 2008ko abenduaren 11ean aurkeztu zen.

Proiektu irabazlearen arabera, Aranzadiko meandroan lau lorategi ezberdin izango dira, Arga ibaiaren behealdeko gunean, zonalde bat mantenduko dute, ibaiaren uhaldiak sahiesteko, eta horrela, gaur egun dauden ortuan mantenduko dira. Horrez gain, kirol azpiegiturak, pasealekuak eta jatetxeak izango dira. Meandroaren alde batean, hondartza artifizial bat eraikiko da. Aranzadiko meandroko proiektuak 209.312 azalera dauka, eta 9,5 milioi euroko kostua izango du. Proiektua 2010. urtetik aurrera eraikitzea aurrikusten da, eta aldi desberdinetan amaitzea espero da.^[13]

Auzo berriak

2005. urtetik eraikitako edo eraikitzeke dauden etxebizitzak

XXI. mendea hasi zenean Mendillorriko auzoa amaitzen ari ziren bitartean etorkizunerako hirigintzaren plangintza hasi zen. Horrela, etorkizunerako etxebizitza beharra ezarri zen, guztira 70.000 etxebizitza inguru eraikiko zirela erabaki zen. Plangintza hartako helburuak pixkanaka bete egin dira azken urteetan, eta 2000. urtean plangintzan zeuden auzoetariko batzuk eraiki dira dagoeneko.

Eraikuntzan edo Eraikita

Sarriguren

Sakontzeko, irakurri: «Sarriguren»

Sarriguren irizpide ekologikoak jarraituta eraikitako auzoa da. Eguesibarrean kokaturik dago Iruñerriaren hego-ekialdean. Guztira 6.000 etxebizitza berri eraiki dira, horietako asko babes-ofizialeko etxebizitzak. Orotara bi fasetan eraiki da auzoa, lehen fasea 2006an amaitu zen eta bigarrena 2008. urterako buruturik egotea aurrikusten da.

Sarrigurengo auzoaren ikuspegia.

Etxebizitzak Iruñerriaren inguruko autobidearen ekialdean daude Mendillorriko auzoaren ondoan. Auzoaren hiritartzea burutzean Sarrigurengo herri zaharraren etxe zaharrak mantendu dira, guztira lau etxe eliza zaharraren inguruan. Etxe horiek berreskuratuko direla aurrikusten da.

Garapen iraunkorra irizpide harturik, auzo berrian etorbide zabal eta luzeak nagusi dira, eta berdegune handiak. Iruñeko auzo berri askotan egin bezala, Mendillorri edo Barañainen esaterako, auzo berriak laku bat barne du. Etxebizitza eraikuntzen altuera 4-5 solairutakoa da, eta babes-ofizialeko etxebizitza eskaria handitzeko asmoarekin Nafarroako gobernuak 9 solairu arteko eraikinak altxatuko zituela esan zuen 2008ko maiatzean, auzoak duen zerbitzu eta denda gabezia ere agerian utziz.

Arrosadia-Lezkairu

Lezkairu Iruñeko zabalgunearen luzapen moduan planteaturiko auzo berria da. Proiektuak Arrosadia Iruñearekin hobeto integratzeko asmoarekin eta hiriaren hegoaldeko komunikabideak hobetzeko asmoarekin sortu zen. Auzo berriaren eraikitze lanak 2007. urtean hasi ziren eta guztira 6.000 etxebizitza inguru eraikiko dira.

Auzo berriaren ardatza Joan Paulo II.a etorbidea izango da. Eraikinak Iruñeko Bigarren Zabalgunearen hirigintza bera izango du, 6-7 solairuko eraikinekin. Guztira 250.000 metro karratu parke eta plaza izango dira, eta kultura eta irakaskuntza erabilera izango duten 95.000 metro karratu gehiago.

Ardoi

Sakontzeko, irakurri: «Zizur Nagusia#Ardoi»

Hiritartze lanak 2006. urtean hasi ziren eta Obenasa eta Arian eraikuntza enpresek burutu zituzten. Eraikitze gunea Zizur Nagusia eta Gazolatz batzen dituen autobidearen bi aldeetan eta A-12 autobidearen ondoko gunera zabaldu zen. Erabilera anitzeko auzoa izango da, batetik, etxebizitzak, Zizur urbanizazio auzoaren ondoan eraiki dira, eta bestetik zerbitzu eta hirugarren sektoreko enpresak ezartzeko gunea A-12 autobidearen ondoan kokatzen da. Hiritartzeak 35,5 milioi euroko kostua izan du eta 749.459 metro karratuko zabalerako gunera zabaldu da. Errepide, espaloi eta lurpeko zerbitzuez gain, A-12 autobidearen gaineko zubi bat eraiki da.^[14]

Erripagaina

Erripagaina, lau udalerri edo auzoren artean kokatzen den egitasmoa da. Zehazki, Burlata, Uharte, Sarriguren eta Mendillorri. Guztira 4.000 etxebizitza inguru eraikiko dira, horietatik 900 babes-ofizialekoak.

Mutiloa eta Mutiloabitarte

Sakontzeko, irakurri: «Mutiloabitarte»

Egitasmoaren arabera 1.600 etxebizitza berri eraikiko dira Mutiloagoiti eta Mutiloabeitiko kontzejuak batzeko asmoarekin. Auzo berria dentsitate txikikoa izango da eta txaleta eta 2-3 solairuko etxebizitzak izango dira. Horrez gain, Arangurengo udalak, udaletxe berria eraikiko du bateraturiko gunearen udaletxe moduan erabiltzeko.

2008ko abenduan Nafarroako gobernuak Arangurengo Mugarteako gunean 1.000 etxebizitza gehiago eraikitzeko konbenioa sinatu zuen, auzune berri hau Mutiloagoiti eta Mendillorri bitartean kokatuko da. Lehen etxebizitzak 2012. urtean amaituko dira, eta eraikiko diren bizitokien %70a babes-ofizialekoak izango dira.dira.^[15]

Ugarrandia

Artika Berriko etxebizitza berriak.

Ugarrandia Uharteko zabalgunea da eta Arga ibaiaren zeharrunean eraikitzen hasi zen 2003. urtean. Auzo berrian 1.000 etxebizitzatik gora eraiki dira, eta hurrengo urtetan 889 eraikitzea aurrikusten da. Ugarrandia Uharteko udalerriaren erdigune historikotik hegoaldera dago.

Artika Berria

Artika Berria Berriobeitiko enklabea da, udalerritik banatuta Berriozarrek eta Iruñeak inguraturik. Guztira, 1.800 etxebizitza eraiki dira eta Iruñerriko beste egitasmoetan ez bezala, Artika Berrian etxebizitza libreak nagusi dira, babes-ofizialekoen ordez. Proiektuaren hegoaldera "Artiberri" izeneko auzo berria eraikitzea aurrikusten da, Artika Berria, Iruñeko Buztintxuri auzoarekin elkartuz.

Proiektuan

Gendulain

Sakontzeko, irakurri: «Gendulain (Zizur)»

Gendulain, Zizur Zendeako kontzeju hustua da gaur egun. Antzinako jauregiaren arrastoak baino ez dira geratzen bertan. 2005. urtean Nafarroako udalak bertan hiri berri bat eraikitzeko asmoa erakutsi zuen, 1960ko hamarkadan Barañain, Burlata eta Iruñea inguruko hainbat herriren eraikuntzarekin egindakoa errepikatu nahiean.

Hasierako plangintzaren arabera 15.000 etxebizitza ziren eraiki beharrekoak. 2006. urtean behin-behineko plangintza aurkeztu eta gero, etxebizitza kopurua 18.000ra igo zen. Ondoren, Iruñeko tranbiaren proiektua aurkeztu eta gero, tranbia Gendulainera eramango zela esan zen. Lehen etxebizitzak 2009. urtean eraikiko zirela uste zen, dena den, Iruñerrian dagoen etxebizitza eskaeraren arabera lehenago edo beranduago hasiko dira eraikuntza lanak.

Higiezinen eta mundu mailako krisialdi ekonomikoaren eraginak 2007. urtean zabaltzen hastean, Gendulaingo hirigintza egitasmoa bertan behera geratu zen. Etxebizitzen salmenta erdira murrizteak, Nafarroako hiriburutik hamar kilometrora zegoen lur haietan etxebizitza berriak eraikitzeko eskarian eragina izan zuen. Bertan lurrak erositako eraikuntza enpresei laguntzeko, PSN alderdiak diru-laguntza proposamena aurkeztu zuen Nafarroako legebiltzarrean, Nafarroa Bai eta Nafarroako Ezker Batuaren aurkako iritzia sortaraziz.

Etxabakoitz

Sakontzeko, irakurri: «Etxabakoitz»

Etxabakoitz, Barañain eta Iruñea artean dagoen gunea da. Abiadura Handiko Trenaren eraikuntzarekin batera, 8.000 etxebizitza inguru eraikiko dira bertan, horietatik hirurena babes-ofizialekoak izango direlarik. Horrez gain, trenaren geltoki berria eta Sanduzelaiko trenbidearen birgaitzea ere egingo dira.^[16]

Iruñerriko beste auzo berrietako dentsitate txikia alde batera utziz, Etxabakoitzen eraikin garaiagoak izango dira nagusi, 12 eta 15 solairu bitarteko eraikinak, eta 25 solairurainoko dorre bat, etorkizuneko tren geltokiaren ondoan.

Cordobilla

Nafarroako etxebizitza sailak 4.000 etxebizitza eraiki nahi ditu Galar Zendeako Cordobillako kontzejuan. Etxebizitza gehienak babes-ofizialekoak edo prezio tasaturiko etxebizitzak izango lirateke proiektuaren arabera. Galar Zendeako udala, proiektuaren aurka azaldu zen, gehiegizko dentsitatea erakusten zuelako, horrela, udalak 2.500 etxebizitza eraikitzeko plana aurkeztu zuen, 6-8 solairuetako eraikinen ordez, dentsitate baxua aukeratuz.

Etxebizitza berriez gain, bulego eta industrialdeak eraikiko dira Iruñeko Zaragoza etorbidea ardatz harturik.

Burlatako morea

2008an Nafarroako gobernuak 1.116 etxebitza berri eraikitzeko proiektua onartu zuen. Burlata eta Iruñea bitartean egitekoa da, Txantreako udalaren mugan. Proiektuaren arabera, 6 eta 12 solairu bitarteko eraikinak altxatuko dira, eta eskualdeko biztanleentzako parke berri bat egingo.^[17]

Krisialdi ekonomikoaren eragina

2007. urtetik aurrera hedatzen hasitako Subprime maileguen krisialdia eta honen ondorioz sorturiko 2008ko krisialdi ekonomikoak eragina izan zuten Iruñerriko hainbat etxebitza proiektuetan. Bankuek maileguak ematerakoan jarritako murrizketek, tasaturiko etxebizitzak bertan behera uztera behartu zituen iruindar asko^[18], hau nabaria izan zen Zizur Nagusiko Ardoi auzune berrian eta Arangurengo Mutiloabitarte auzoan.

Iruñeko zabalgune berria izan behar zuen Lezkairu auzoan, 2009. urteko urtarrilean, auzoaren hiritartzea ia erabat bukaturik zegoen arren, etxebizitzen eraikuntza hasi gabe zegoen oraindik.^[19]

Euskara

Euskararen lege-egoera desberdinak Nafarroan

Sakontzeko, irakurri: «Euskararen Foru Legea»

Nafarroan "Euskararen legea" onartu zenetik, Iruñerriko udalerrietako karteldegia, administrazioarekiko harremanak, eta umeen eskolaratzea arautzen dituen zonaldeetako banaketak, egoera desberdina sortu ditu gune-metropolitarrean. Horrela, udalerri euskaldunak, udalerri mistoak, eta udalerri ez-euskaldunak daude Iruñerrian, Nafarroako gobernuak eginiko sailkapenaren arabera.

Iparraldean, Esteribarko udalerria, Iruñerriaren inguruko udalerria izanik, "gune euskaldunaren" barneko herria da, sailkapen hau duen gune-metropolitarreko herri bakarra. Iparraldeko eta erdialdeko gainontzeko herri guztiek, sailkapen "mistoa" dute, Atarrabia, Uharte, Burlata, Iruñea, Berriozar, Eguesibar, Zizur Zendea eta Zizur Nagusia barne. Hegoaldeko herriak, Galar Zendea, Aranguren, Beriain eta Noain "gune ez-euskaldunean" daude, eta hortaz, bertako biztanleek ez daukate euren seme-alabak euskara irakasten den eskola publikoetara eramateko aukerarik, ezta euren udalekin euskaraz harremanetan jartzeko aukerarik.

2008an, Euskararen legea onartu eta 22 urtera, Nafarroa Baik gune mistoan udalerri gehiago sartzeko proposamena egin zuen Nafarroako legebiltzarrean, Beriain, Galar Zendea eta Arangurengo alkateek babestuta^[20]. Bozketa, 2008ko maiatzaren 7an burutu zen, eta proposamena ez zen aurrera atera, Nafarroa Baiko parlamentari bat, oporretan zegoelako^[21]. Horrez gain, Nafarroako Ezker Batuak proposamena berriz aurkeztuko zuela esan arren, PSNren jarrera aldaketak, ekimena atzera bota zuen, UPNren poza sortuz.^[20]

Hauteskundeak

Iruñerriko udaletako alkateak eta alderdirik bozkatuena zein izan zen 2007ko udal hauteskundetan:^[22]

#	Udalerria	Alkatea	Alderdia	Alderdirik bozkatuena
1	Antsoain	Antonio Gila Gila	PSN	PSN
2	Aranguren	Manuel Romero Pardo	AIHK (Indep.)	AIHK
3	Atarrabia	Pello Gurbindo Jimenez	Nafarroa Bai	Nafarroa Bai
4	Barañain	Jose Antonio Mendibe	UPN	UPN
5	Beriain	Rafael Blanco Peña	PSN	UPN
6	Berriobeiti	Jose Maria Irisarri	AAB (Indep.)	AAB
7	Berriozar	Francisco Javier Lasa	Nafarroa Bai	Nafarroa Bai
8	Burlata	José Muñoz Arias	PSN	PSN
9	Eguesibar	Jose Andia	UPN	UPN
10	Ezkabarte	Carola Gutiérrez Collazos	(Indep.)	(Indep.)
11	Galar Zendea	Ricardo Aritz Imizkotz	(Indep.)	(Indep.)
12	Iruñea	Yolanda Barcina Angulo	UPN	UPN
13	Noain	Jose Miguel Elizari	UPN	UPN
14	Orkoien	Casimiro Larrea Ruiz	UIO-Nafarroako Ezker Batua	UIO-Nafarroako Ezker Batua
15	Uharte	Francisco Javier Basterra	Nafarroa Bai	GIH (Indep.)
16	Zizur Nagusia	Pedro Uharte Iribarren,	Nafarroa Bai	UPN
17	Zizur Zendea	José Ricardo Pérez Torrano	(Indep.)	(Indep.)

Ondarea

Noaingo ubidea.

San Miguel baseliza, San Cosme eta San Damian eliza eta San Cosme eta San Damian eliza berria Antsoainen.^[23]
Garbikundearen eliza, Arangurengo hilarriak, San Andres eliza, San Emeterio eta San Zeledonio parrokia, San Esteban parrokia eta San Joan Batailatzailearen eliza, Arangurenen.^[24]
San Esteban eliza, Barañainen.^[25]
Perdongo Santo Kristoaren eliza, San Martin eliza eta Gaztelu etxea, Beriainen.^[26]
Ezpeleta Jauregia eta Alde Zaharreko San Esteban eliza Berriozarren.^[27]
Eguesibarko 14 kontzeju bakoitzeko eliza.^[28]
Iruñeko katedrala, San Nikolas eliza, San Zernin eliza, Nafarroako jauregia, Nafarroako Legebiltzarra eta Gayarre Antzokia, Iruñean.
Noaingo Ubidea eta San Miguel eliza, Noainen.^[29]
San Miguel eliza,Orkoienen.^[30]
San Esteban eliza eta San Joan Ebanjelariaren eliza, Uharten.^[31]

Jaiak eta ospakizunak

Iruñeko katedrala. Fatxada Ventura Rodríguez arkitektoak diseinatu zuen 1783an.

Antsoain

Antsoaingo jaiak iraileko hirugarren astean ospatzen dira, ostegunean txupinazoa bota eta igandean jaiak amaitu arte. Herriko patroiak San Cosme eta San Damian dira. Urtean zehar, bestelako iharduera eta ospakizunak antolatzen dira:

Kultur Zirkola: maiatzeko bigarren astean antolatzen da. Ipuin kontolari, bertsolari, herri kirol erakustaldiak, musika eta dantzak izaten dira.
Euskararen Astea: maiatzeko hirugarren edo laugarren astean antolatzen da.
San Juan eguna: ekainaren 23an ospatzen da.
Herri zaharreko erromeria: iraileko azken asteburuan antolatzen da, antzina herriko jaiak ospatzen ziren egun beretsuetan. Meza eta ekitaldi desberdinak izaten dira.
Aste kulturala: iraileko bigarren astean ospatzen da, dantza, antzerki, musika, kale-antzerki, erakusketa eta abarrekin.^[23]

Aranguren

Nafarroako jauregia, Iruñean

Aranguren: abuztuko lehen astean.
Labio: abuztuko azken asteburua.
Lakidain: azaroak 11an.
Mutiloagoiti: maiatzeko hirugarren asteburuan.
Mutiloabeiti: iraila erdialdean ospatzen dira, irailaren 14aren inguruan.
Taxoare: iraileko lehen asteburuan.
Zolina: urriaren 7tik hurbilen dagoen asteburuan.^[24]

Barañain

Barañainek ekaineko azken astean ospatzen ditu bere jaiak, herriko patroi den San Pabloren egunaren inguruan.^[25]

Beriain

Abenduaren 4a: Santa Barbara, Beriaingo patroia. Meatzarien Anaiarteak antolaturiko jaieguna da, hainbat ekitaldi izaten dira herriko kiroldegian, herri bazkaria esaterako.
Maiatza: Gurutze Santuaren baselizara erromeria.^[26]

Berriobeitiko Zendea

Entzierroa Udaletxe plazan

Berriobeitiko herri bakoitzak bere jai propioak ospatzen ditu. Aitzoainek Santa Ageda eguna ospatzen du otsailean. Larragetako herriak urriaren 2an ospatzen ditu Errosarioko Ama Birjinaren omenez.

Jaiez gain, urtean behin, zendearen eguna ospatzen da, iraileko azken larunbatean normalean. Hamar herrietan bizi diren bizilagunen topaketa eguna izaten da eta urtero herri desberdin batek antolatzen du jaieguna.^[32]

Aipatzekoa da bertako Lotza herrian dagoen more, putzu edo aintzira, naturgune baliosa non hegazti migrarien aterpe berezia baitagoen, Pirinio mendietara bidean sarritan azken pausaleku. 42 hegazti espezie desberdin ere ikuskatu izan dira.

https://web.archive.org/web/20091217140919/http://www.berrioplano.es/eu/ayuntamiento/saludo/index.aspx

Burlata

Jai nagusiak: Abuztuaren 14tik abuztuaren 21era.
Ihauteriak: Burlatako Martingala.
San Juango jaiak: Ekainaren 23an.^[33]

Iruñea

Sakontzeko, irakurri: «Sanferminak»

Sanferminak Iruñeko jai ospetsuena da, uztailaren 6 eta 14 bitartean ospatzen dira San Ferminen omenez. San Fermin, San Frantzisko Xabierrekin batera Nafarroako patroia da. Tradizioaren arabera, Firmus III. mendeko senatariaren semea izan zen Fermin. San Saturninok berak batailatua, Tolosa Okzitaniakoan egin zen apaiz. Iruñera bueltatu zen hiriko apezpikua izatera. Amiensen hil zen burua moztuta 303ko irailaren 25ean.

Orkoien

Entzierroa hasi baino unetxo bat lehenago, Santo Domingo aldapa

Orkoiengo jaiak ekaineko azkenaurreko asteartean hasten dira, eta sei egun irauten dute. Horrez gain, urtean zehar bestelako jaiak ere antolatzen dira, besteak beste, Kupuetako auzoaren jaiak, maiatzaren 1ean San Josef langilearen jaia, eta irailaren 29an San Mikel, herriko zaindaria baita.^[30]

Uharte

Uharteko jaiak iraileko hirugarren astean ospatzen dira, Andre Maria Zuriaren omenez. Iraileko garai berdinean Uharteko Anaiarte jaia ere ospatzen da.^[31]

Zizur Zendea

Zendeako eguna, ekainaren 14tik ekainaren 15era.
Larraiako jaiak, ekainaren 6tik ekainaren 8ra.
Baternaingo jaiak, maiatzaren 30etik ekainaren 1era.^[34]

http://www.cendeadecizur.es/es/

Kirolak

Klubak

Lagunak kirol kluba.
MRA Navarra, areto futbol taldea.
Oberena Kirol Elkartea, futbol taldea.
Osasuna, futbol taldea.
Portland San Antonio eskubaloi taldea.
Txantrea Kirol eta Kultur Elkartea, futbol taldea.

Kirol azpiegiturak

Erreferentziak

↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
↑ Iruñeko eskuzko estazioko balio klimatologikoak. Landa Garapen, Industria, Enplegu eta Ingurumen Departamentua. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
↑ Nafarroa Bairen webgunea.
↑ Noticias de Navarra egunkaria.^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ Canal 6 Navarraren bideoa.
↑ (Gaztelaniaz) Actual, Pamplona. «Iruñea, bizikleta elektrikoen sistema berria estreinatzear, aparkatzeko eta kargatzeko 42 punturekin» Pamplona Actual (Noiz kontsultatua: 2022-01-06).
↑ (Gaztelaniaz) «Iruñeak bizikleta elektrikoen sare bat estreinatu du» Navarra Capital (www.navarracapital.es) 2021-12-14 (Noiz kontsultatua: 2022-01-05).
↑ (Gaztelaniaz) Pamplona, Diario de Navarra. (2021-12-14). «Iruñeak bizikleta elektriko publikoa alokatzeko lehen sistema estreinatu du» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-05).
↑ El Economista egunkaria.
↑ Noticias de Navarra egunkaria.
↑ Diario de Navarra egunkaria.
↑ Diario de Navarra egunkaria.
↑ Diario de Navarra egunkaria.
↑ Nafarroako Gobernuaren webgunea.
↑ Diario de Navarra egunkariko albistea.
↑ Albistea ya.com webgunean.^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ Diario de Navarra egunkaria.
↑ Albistea Noticias de Navarra egunkarian.
↑ Albistea Noticias de Navarra egunkarian.
↑ ^a ^b Diario de Noticias egunkaria.^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ Diario de Navarra egunkaria.
↑ Espainiako Barne Ministeritzaren webgunea.
↑ ^a ^b Antsoaingo udalaren webgunea.
↑ ^a ^b Arangurengo udalaren webgunea.
↑ ^a ^b Barañaingo udalaren webgunea.
↑ ^a ^b Beriaingo udalaren webgunea.
↑ Arangurengo udalaren webgunea.
↑ Eguesibargo udalaren webgunea.
↑ Noaingo udalaren webgunea.
↑ ^a ^b Orkoiengo udalaren webgunea.
↑ ^a ^b Uharteko udalaren webgunea.
↑ Berriobeitiko udalaren webgunea.^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ Burlatako udalaren webgunea.
↑ Zizur Zendeako udalaren webgunea.

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Nafarroa

(Gaztelaniaz) Iruñerriko Mankomunitatearen webgunea
(Gaztelaniaz) Iruñerriko Autobus Garraioa
(Gaztelaniaz) Audes5 Gune metropolitarren txostena.

Datuak: Q2598724
Multimedia: Cuenca de Pamplona / Q2598724

Aipuaren errorea: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found

[1] Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .

[meteonavarra-4] Iruñeko eskuzko estazioko balio klimatologikoak. Landa Garapen, Industria, Enplegu eta Ingurumen Departamentua. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).

[5] Nafarroa Bairen webgunea.

[6] Noticias de Navarra egunkaria.^{[Betiko hautsitako esteka]}

[7] Canal 6 Navarraren bideoa.

[8] (Gaztelaniaz) Actual, Pamplona. «Iruñea, bizikleta elektrikoen sistema berria estreinatzear, aparkatzeko eta kargatzeko 42 punturekin» Pamplona Actual (Noiz kontsultatua: 2022-01-06).

[9] (Gaztelaniaz) «Iruñeak bizikleta elektrikoen sare bat estreinatu du» Navarra Capital (www.navarracapital.es) 2021-12-14 (Noiz kontsultatua: 2022-01-05).

[10] (Gaztelaniaz) Pamplona, Diario de Navarra. (2021-12-14). «Iruñeak bizikleta elektriko publikoa alokatzeko lehen sistema estreinatu du» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-05).

[11] El Economista egunkaria.

[12] Noticias de Navarra egunkaria.

[13] Diario de Navarra egunkaria.

[14] Diario de Navarra egunkaria.

[15] Diario de Navarra egunkaria.

[16] Nafarroako Gobernuaren webgunea.

[17] Diario de Navarra egunkariko albistea.

[18] Albistea ya.com webgunean.^{[Betiko hautsitako esteka]}

[19] Diario de Navarra egunkaria.

[20] Albistea Noticias de Navarra egunkarian.

[21] Albistea Noticias de Navarra egunkarian.

[#1-22] Diario de Noticias egunkaria.^{[Betiko hautsitako esteka]}

[23] Diario de Navarra egunkaria.

[24] Espainiako Barne Ministeritzaren webgunea.

[#2-25] Antsoaingo udalaren webgunea.

[#3-26] Arangurengo udalaren webgunea.

[#4-27] Barañaingo udalaren webgunea.

[#5-28] Beriaingo udalaren webgunea.

[29] Arangurengo udalaren webgunea.

[30] Eguesibargo udalaren webgunea.

[31] Noaingo udalaren webgunea.

[#6-32] Orkoiengo udalaren webgunea.

[#7-33] Uharteko udalaren webgunea.

[34] Berriobeitiko udalaren webgunea.^{[Betiko hautsitako esteka]}

[35] Burlatako udalaren webgunea.

[36] Zizur Zendeako udalaren webgunea.

[1]

[a]

[b]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]