Wikipedia

Orbaibar

Nafarroa Garaiko ibarra

Orbaibar[3][a] (izarbeibarreraz: Orbaibarra)[b] Euskal Herriko udalerri zaharra eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 26,2 kilometrora. Altuera 430 eta 1166 metro artekoa da, eta 206,60 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 2144 biztanle zituen.

Orbaibar
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Valdorba Leotz.jpg
Leotz, atzealdean Higa eta Alaitz mendilerroa
Orbaibar bandera
Bandera

Orbaibar armarria
Armarria

Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
MerindadeaEscudo de Olite.svg Erriberri
EskualdeaErdialdea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaTafalla
Izen ofizialaEzporogiko bandera.svg Valdorba
Posta kodeak
Ibartarraorbaibartar
Geografia
Koordenatuak42°36′36″N 1°35′50″W / 42.60990336°N 1.59721291°W / 42.60990336; -1.5972129142°36′36″N 1°35′50″W / 42.60990336°N 1.59721291°W / 42.60990336; -1.59721291
Azalera206,60 km²
Garaiera430-1166 metro
Distantzia26,2 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria2.144 (2021: Green Arrow Up.svg 11)
Dentsitatea10,38 biztanle/km²
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 9,99 (2018: Green Arrow Up.svg %3,41)

Erdialdea eskualdeko iparraldeko zatia hartzen du eta Iruñea eta Tafalla arteko korridore natural bat eratzen du. Eskualdeko gainerako eremutan ez bezala, Nafarroako Mendialdeko antolaketa-egitura berezkoagoa du, lurralde osoan sakabanatutako herri txikiekin, baina, aldi berean, tamaina ertaineko herriak ditu, hala nola Barasoain edo Puiu. Pasabide batean egoteak ez du eragotzi Erdi Aroko kultura-ondarea kontserbatzea, hala nola Katalain, Arrazubi edo Etxano baselizak, guztiak ere estilo erromanikokoak.

Bertako biztanleak orbaibartarrak dira. Ibarburua Katalain herri hustua da, gaur egun Garinoain udalerrian.

IzenaAldatu

Orbaibar edo Orbaibarra beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Valle de Orba (1084)
  • Orbaiuar (1178)
  • Oyvar Orbe (1197)
  • Val d'Orba (1268)
  • Baldorba (1349)
  • Val d'Orba (1366)
  • Baldorba (1534)
  • Baldorba (1614)
  • Valle de Orba (1638)
  • Valdorba (1800)
  • Orba (1802)
  • Valdorva (1829)
  • Orbaibarra (1990)
  • Orbaibar (2007)

EtimologiaAldatu

Izen guztiak jatorri berekoak dira: Orba. Euskaraz edo erromantzez, ibar honen izena Orba izenaz eta "haran" eraikuntzaz osatzen da (euskaraz ibar bezala, atzizki moduan, eta erromantzez Val edo Valle eran, aurrizki edo hitz bereizi gisa).[5]

Kontuan izan behar da, euskaraz, Baldorba forma (erromantze-bertsioa ortografia-arauetara egokitzea) ez dela harritzekoa, nahiz eta haren erabilera ez dagoen aitortua, eta Euskaltzaindiak toponimo ofiziala finkatu aurreko XX. mendeko testuetara mugatzen dela.

Autore batzuek beste herri batzuekin, hala nola Orbaizeta, Orbara edo Orbaitz herriekin, duten harremana adierazten dute, jatorri eta esanahi ezezaguneko sustrai komun bat partekatzen dutelarik.[6]

Beste autore batzuek Oru edo Uru bezalako lehen idatzitako euskal hitza aipatzen dute, dokumentuen arabera, "orube" esan nahi duena, eta Arüe, Orube edo Oruezabal bezalako izen anitzetan agertzen da. Koldo Mitxelenak posible ikusten du oinarri hori Orbe, Orbegozo, Oieregi edo Orueta izenek osatutakoetan.[7]

Azkenik, aipatu behar da Valentziar Herrialdean Orba izeneko udalerri bat dagoela, ibarra honen berdin-berdina. Kasu hau, Orbaibarren berdina izan daitekeena edo izan ez daitekeena, Ur-Obia adierazpen arabieratik dator, zeinaren esanahia "ura menditik isurtzen den tokia" baita. Orbaibarren kasuan, zentzua izan lezake, eremu hori Iruñeko Erresuma eta banukasitar musulmanen arteko muga izan baitzen urte askoan, eta inguru horretan erreka eta ibai ugari jaiotzen baitira, Zidakos edo Leotz kasu.

EzaugarriakAldatu

ArmarriaAldatu

Orbaibarreko armarriak honako blasoi hau du:[8]

« Hondo hori batez eta aurrean zuhaitz berde batez osatuta dago. »

BanderaAldatu

Orbaibarreko banderak Orbaibarreko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

GeografiaAldatu

Orbaibar Nafarroako Erdialdea eremu geografikoan dago, Erdialdea eskualdean.

MugakideakAldatu

Ingurune naturala eta kokapenaAldatu

Ibarra, Nafarroa erdialdean kokatzen da, Erriberriko merindadearen iparreko muturrean eta Erriberriko merindadea Zangozako eta Iruñeko merindadeekin batzen den tokian.

Oro har, ur gutxi dago, eta oso errekasto gutxik zeharkatzen dute. Ibar historiko-administratiboa ez dator bat haran geografiko batekin. Erliebearen morfologia higadurak biribildutako mendien nahasketa bat da, altuera gutxikoa, eta muino txikien arteko laborantza-eremuena. Ekialdeko eta iparraldeko zatiak dira menditsuenak. Aitzitik, laborantza-lur gehienak hegomendebaldean daude.

Klima eta landarediaAldatu

Klimaren ezaugarri mediterraneoak bai batez besteko tenperaturan (12,5 gradu) bai batez besteko prezipitazioetan (600-900mm batez beste) ikusten dira. Aldaketa termikoa handia da, eta 20 gradurainoko aldea egon daiteke udaberriko eta udazkeneko egun askotan. Udan bi hilabete idor izaten dira, uztaila eta abuztua. Urteroko egun euritsuak 80 eta 100 bitartean dira.

Gizakiaren eragina dela eta, jatorrizko basoen azalera asko gutxitu da, eta mantendu den guneetan ameztiak nabarmentzen dira. Horrez gain, XIX. mendetik aurrera egindako birlandaketen ondorioz, Austriatik ekarritako pinu lariziarren (Pinus nigra) eta beltzen 351 hektarea daude.

Estazio meteorologikoaAldatu

Barasoain udalerrian dagoen, itsasoaren mailatik 524 metrora, Nafarroako Gobernuak 1975ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[9]


      Datu klimatikoak (Barasoain, 1975-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 20.0 22.0 27.0 29.0 36.0 40.0 42.0 41.0 37.0 31.0 25.0 18.0 42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.2 10.9 14.3 16.1 20.6 25.3 28.4 28.7 23.8 18.6 12.6 9.5 18.2
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.4 6.4 9.1 10.7 14.7 18.8 21.4 21.8 17.9 13.8 8.6 5.7 12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.6 1.9 3.9 5.3 8.7 12.2 14.4 15.0 12.0 8.9 4.6 2.0 7.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -7.5 -9.0 -10.0 -3.0 0.0 2.0 7.0 7.0 2.0 -3.0 -7.0 -11.0 -11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 44.2 34.6 41.8 66.6 55.1 42.6 25.3 28.8 43.9 54.3 59.9 51.7 548.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 46.0 22.0 44.0 40.0 42.0 38.5 39.0 86.0 95.0 44.0 53.0 40.0 95.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.5 9.0 8.0 10.7 10.5 6.4 5.1 4.9 5.4 9.8 11.4 10.9 102.5
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.9 1.1 0.9 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.2 4.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[10]

BanaketaAldatu

Orbaibarrak 7 udalerri ditu:

Halaber, ibarrean 7 kontzeju ditu:

Gainera, beste 11 leku batzuk ere badaude, hala nola:

Bestalde, 2 etxalde daude ibarrean:

Azkenik, lurraldean 16 herri hustu daude:


 
Orbaibar ibarreko herriak

HistoriaAldatu

 
Karlos Bianako Printzea

Erriberriko merindadeko ibar hau administrazio-unitate bat izan zen XIX. mendera arte. Izena ekialdeko mugan dauden Orba mendietatik datorkio. Kondairak gorabehera, esan daiteke musulmanek ez zutela beren lurraldea erabili Iruñerriranzko inbasioen ohiko bide gisa, zeren eta, karraskoz eta artez osatutako baso mediterraneo trinkoak oso zaila egiten baitzuen igarotzea. Gergako gaztelua, Untzuetik gertu dagoena, Goi Erdi Aroan ibar osoa hartu zuen edukitzaren egoitza izan zitekeen.

1216. urtean Lupo Iruñeko katedraleko priorrak, Antso Iratxeko monasterioko abaderekin Lukingo eta Urbiolako elizekin eta Oibarreko Andre Maria monasterioarekin trukatzen du. Untzue, Orizin, Etxague, Mendibil, Oloritz, Bariain, Leotz, Olleta, Munarrizketa, Amatriain, Arrazubi eta Eristain herriei, 1264an, Tibalt II.a Nafarroakoak Barasoaini eman zion gizahilketa kasualen askatasun-pribilegio bera eman zien.

Nafarroako Gerra Zibilean, batez ere agaramondarren alde egin zuen. Karlos Bianako Printzeak arpilatu zuen 1451 eta 1452 artean. 1468an Leonor I.a Nafarroakoak grazia egin zion Orbaibarrari, 13 libera eta 10 soldatako kuartel bakoitzean, eta lehen ordaintzen zituen 97 libera eta 10 soldatetatik jaitsi beharko lirateke, eta kuartel bakoitza 84 liberatara murriztu betiko. Ibarrak Karlos arpilatu ondoren jasandako heriotza eta zorigaitzengatik gertatu zen hori, eta printzea bere jendearekin egon zelako haranean bertan, eta bertako biztanleen abereak eta zituztenak suntsitu zituztelako, eta, horregatik, bost leku jenderik gabe geratu zirelako eta haranak gerra aurretik zituen 153 bizilagunetatik 91 besterik ez zirelako existitzen.[11]

1431 baino lehen, lau korredutan banatuta zegoen: Barasoaingoa (Barasoain eta Garinoain), Basondokoa (Untzue, Etxague, Bariain, Orizin, Oloritz, Soltxaga, Eristain eta Mendibil), Leozko (Leotz, Uzkita, Hiriberri, Olleta, Artariain, Iratxeta, Orisoain eta Santsomain) eta Puiukoa (Amatriain, Makirriain, Bezkitz, Benegorri, Santsoain eta Puiu). Ibarreko errege ordezkaria azpimerinoa zen, eta, Joan II.aren kontzesioz, bertakoa izan behar zuen. Ibarreko gobernua azpimerinoa buru zuen batzar batek zuzentzen zuen, Katalaingo baselizan iltzen zena eta toki bakoitza bere erregidore batek ordezkatzen zuena.

 
Orbaibar ibarreko korreduak eta gaur egungo udalerriak (klikatu ikusteko)

Ibarrak agaramondar kausarekiko zuen leialtasunak gaztelu eta etxe gotortuen suntsipen ugari eragin zituen 1516an, Cisneros kardinala Gaztelako erregeordearen aginduz. Nafarroako konkista burutu ondoren, Fernando Katolikoak 16 urtez kuartelik eta aletxorik gabe geratzeko pribilegioa eman zien Orbaibarrako biztanleei. Hala ere, bakea berrezarrita, harana neurriz kanpo hazi zen XVI. mendearen lehen erdian. Lurraren pobreziak eta gainpopulazioak erreserba demografiko bihurtu zuten Erdi Aro osoan, eta XVI. mendetik gaur egun arte etorkin askok jarraitu zuten bertatik irteten.

1639an lau diputatu aukeratu ziren, bat korredu bakoitzeko, ibarra azpimerinoarekin batera goberna zezaten. Organismo berriak XIX. mendera arte iraun zuen, 1645 eta 1657 bitartean izan ezik, garai horretan diputatu bakarra aukeratu baitzen ibar osoaren ordezkari gisa. 1665ean Barasoainek hiribildu titulua lortu zuen arren, ez zen haranetik erabat banandu. Zatikatze orokorra 1846an gertatu zen, eta sei udalerri sortu ziren: Barasoaingo Korreduak Barasoain eta Garinoain sortu zituen; Leozkoak udalerri bat osatu zuen bere lurraldearekin eta Basondoko eta Puiuko hainbat herriekin (Orisoain izan ezik, bere kontura bat osatu baitzuen). Untzue (Basondokoa), Puiu (Puiukoa) eta Santsoain (Puiukoa) bertze hiru udalerriak osatu zituzten. 1852an Leotz udalerriko Basondoko Korreduko herriak independitzatu egin ziren eta zazpigarren udalerri bat osatu zuten: Oloritz. Azken urte hauetako landa-exodoaren ondorioz, Santsoain desagertu egin da, eta Leozko zati bihurtu da.[12]

1810eko abenduan, Iberiar Penintsulako gerrapean, 1500 infante eta hirurehun oinezko zutabe frantziar bat Orbaibarretik igaro zen, Irunberrirantz, han zegoen Frantzisko Espotz Mina gerrillariak ustekabean harrapatzeko asmoz.

DemografiaAldatu

2021 urteko erroldaren arabera 2144 biztanle zituen Orbaibarrak.

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
4521 6324 6554 6037 6128 6010 6163 6017 5918 5899 5560 5249 4874 4029 3628 3650 3863 4209 4165
Orbaibarrako udalerrietako biztanleriaren banaketa 2021an

EkonomiaAldatu

GarraioaAldatu

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 322 329 330 331 eta 332 lineak zerbitzua ematen diote ibar honi.

  Nafarroako Hiriarteko Garraioa
 Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠
322 Iruñea Noain • Tebas • Arrizabalaga • Untzue • Mendibil • Barasoain • Garinoain • Puiu Tafalla⁠
329 Tafalla Barasoain • Eristain • Soltxaga • Oloritz • Orizin Etxague⁠
330 Tafalla Puiu • Santsoain • Makirriain Olleta⁠
331 Tafalla Barasoain • Orisoain • Artariain • Munarrizketa • Iratxeta • Leotz Uzkita⁠
332 Tafalla Barasoain • Santsomain • Benegorri • Bezkitz Amatriain

Autobus zerbitzuak lan egin dezan, 329 330 331 eta 332 lineak eskariaren araberako lineak baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.

KulturaAldatu

EuskaraAldatu

Ikus, gainera: «izarbeibarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Barasoain, Oloritz, Orisoain eta Untzue udalerriak izarbeibarrera euskalkian sailkatu ziren. Besteak atzerakada-eremuan ziren, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[13]

Koldo Zuazok, 2010ean, Orbaibar ibarraren herriak ez-euskal-eremuan sailkatu ziren.[14]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orbaibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Untzue eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %5,19k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 4,86k eta 2018n % 6,60k.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Orbaibar eremu ez-euskalduneko inarra da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2010eko erroldaren arabera, herritarren %6,58k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 9,99k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean ibarreko udalerri guztiak) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak Garinoain, Leotz, Puiu eta Untzue udalerriak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 39 udalekin batean.

AbestakAldatu

Oi Baldorba! abesti ezaguna, Juan Antonio Urbeltzek sortua eta Benito Lertxundik kantatua. Hauek dira abestiaren lehenengo hitzak:[15]

« Ezkil gabeko elizen

eremu emankorra,
giza murzuriko
zure ardientzat.

Oi Baldorba! Oi Baldorba!
Eguzki eta haize idor;
mahats-ardo ibai,
galburuarena.

 »

JaiakAldatu

Ondasun nabarmenakAldatu

 
Bezkizko San Andres eliza
 
Etxanoko San Petri baseliza
 
Iratxetako garaiaren barnealdea
 
Katalaingo Kristo Santuaren baseliza
 
Uzkitako San Klemente eliza

Orbaibartar ospetsuakAldatu

IrudiakAldatu

OharrakAldatu

  1. ↑ /orβ̞á.iβ̞àɾ/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren eta kamutsa azken silaban
  2. ↑ /orβ̞á.iβ̞arà/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren eta kamutsa azken silaban

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Orbaibar - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ «ORBA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-06-05).
  6. ↑ Euskaltzaindia. Orbaizeta
  7. ↑ «ORU, URU, ORUBE - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-06-05).
  8. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  9. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Barasoain» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  10. ↑ Barasoaingo estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  11. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | ORBAIBAR. (Noiz kontsultatua: 2022-06-06).
  12. ↑ (Ingelesez) «ORBAIBAR - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-06-06).
  13. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  14. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  15. ↑ Lehengo zatia besterik ez dugu aipatuko, Urbeltzek sorturiko hitzak oraindik egile eskubideen pean daudelako

Ikus, gaineraAldatu

Kanpo estekakAldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Orbaibar&oldid=9014586"(e)tik eskuratuta