Wikipedia

Giza migrazio goiztiarrak

Giza migrazio goiztiarrak kontinenteen arteko gizaki moderno eta arkaikoen lehen migrazio eta hedapeneideritze. Ustez, gutxi gorabehera duela bi milioi urte hasi ziren, Homo erectusaren Afrikatik kanpoko hedapen goiztiarrarekin. Hasierako migrazio hau bestelako gizaki arkaikoen migrazioa baino lehenago gertatu zen; hala nola, H. heidelbergensis, duela 500,000 urte inguru bizi zena eta, ustez, Denisovanoen, Neanderthalen eta gizaki modernoen arbasoa.[2]

Ustezko migrazio-olatuak Afrikatik kanpo eta Afrikarantz berriro, bai eta gizaki arkaikoen arrasto fosilen kokaleku nagusiak eta leku arkeologiko nagusiak[1]

Afrikan zehar, Homo sapiens bere espeziazio-denboraren inguruan hedatu zen, duela 300,000 urte inguru[3], 350,000–260,000 urteko tartean.[4][5] Arestiko Afrika-jatorriaren paradigmaren arabera, Afrika-kanpoko anatomikoki modernoa den gizakia duela 70,000–50,000 urte Ekialdeko Afrikatik migraturiko H. sapiensen populazio baten ondorengoa da, Asiako eta Ozeaniako kostaldetik migratuz hedatzen jarraitu zuena, duela 50,000 urte inguru. Europan zehar, era berean, duela 40,000 urte inguru hedatzen hasi zen gizaki modernoa.

Eurasiako Homo sapiens goiztiarraren fosilak Palestina eta Grezian aurkitu dira, duela 194,000–177,000 urtekoak eta duela 210,000 urtekoak, hurrenez hurren. Fosil hauek, ustez, Homo sapiens goiztiarraren huts egindako sakabanatze-prozesuak lirateke, seguruenik populazio Neanderthal lokalek ordezkaturikoak.[3][6][7][8][9]

Migratu zuten giza populazio modernoek zaharragoak ziren populazio lokalekin gurutzatzu zirela aski ezaguna da egun; hala, gaur egungo giza populazioak, zati batean bada ere –%10ekoa baino gutxiago, non baliorik altuenak Melanesian aurkitzen diren, eta baxuenak, Eurasia eta Afrikan–, giza arkaikoen eskualde-barietateen ondorengo dira.[10][11][12]

Azken Glaziazioaren Maximoaren ostean, Ipar Eurasiako populazioak Ameriketara migratu zuten duela 20,000 urte inguru, Ipar Eurasiako iparraldeeneko lurraldeak Holozenoaren hasierara arte –duela 12,000 urte inguru– populatua izan ez zen arren. Kanada Artikoa eta Groenlandia duela 4,000 urte izan zen giza hedaduraren helburu, Paleo-Eskimoak bertara ailegatu zirenean. Amaitzeko, Polinesia duela 2,000 urte inguru populatu zen ere, Austronesiarren hedapenaren azken fasean.

Gizaki goiztiarrak (Homo sapiensaren aurretik)

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Afrikatik kanpoko hedapen goiztiar»

Gizaki goiztiarrenak beren arbaso australopitezinoetatik garatu ziren duela hiru milioi urte inguru, seguruenik Ekialdeko Afrikako Keniako Rift Haranean, non ezagutzen diren harrizko tresna zaharrenak kokatzen diren. Era berean, aipagarri da duela gutxi Txinako Shangchen-eko leku arkeologikoak duela 2.12 milioi urteko harrizko erramintak aurkitu direla, Afrika-kanpoko homininoen ebidentzia zaharrena litekeena, Dmanisi-koa (Georgia) baino 300,000 urte zaharragoa.[13]

Homo erectus

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Homo erectus» eta «Olduvai aldia»

Duela 2,000,000–1,000,000 urte, Homo Ekialdeko Afrikatik Hegoaldeko Afrikara hedatu zen –Homo ergasteraren fosilek aditzera ematen dutenez–, baino ez Mendebaldeko Afrikara. Duela 1.8 milioi urte, Homo erectusa Afrikatik kanpo hedatu zen lehen aldiz Levanteko korridorea zein Afrikako Adarra erabilita, Eurasiarantz. Operazio hau, ustez, duela 1.9 milioi urte hasitako "Saharako ponparekin" erlazionaturik legoke. Homo erectusa Mundu Zaharraren gehiengoan zehar hedatu zen, Hego-ekialdeko Asiaraino ailegatuz, H. erectusaren Olduvai aldiko industria litikoa aztertuz inferi daitekeena duela –adibidez, duela 1.3 milioi urteko harri-tresnak 40. paraleloan, Xiaochangliang-en–.

Aipatutako hedatze-bideen leku klabeen artean, bereziki dira aipagarri Pakistaneko Riwat –duela, gutxi gorabehera 2 milioi urte–[14] Levanteko Ubeidiya –duela 1.5 milioi urte– eta Georgiako Dmanisi –duela 1.81± 0.03 milioi urte–.[15]

Bestalde, Txinan ere Homo erectusaren Afrika-kanpoko migrazioaren ebidentzia-iturri nagusia da; hala nola, Lantian barrutiko Gongwangling-en, duela 2.12 milioi urtekoak.[16] H. erectusaren bi ebakortz ere aurkitu dira Yuanmou inguruan (Hegoaldeko Txina), duena 1.7 milioi urtekoak, bai eta duela 1.63 milioi urteko garezur bat, Lantian barrutian. Era berean, duela 1.6–1.7 milioi urteko artefaktuak ere aurkitu dira Nihewan arroko Majuangou III eta Shangshazui lekuetan.[16][17] Shanxi probintziako Xihoudu arkeologia-lekuan (西侯渡) Homo erectusaren su-erabileraren lehen aztarnak ere identifikatu dira, duela 1.27 milioi urtetakoak.[18]

H. erectusa Hego-ekialdeko Asiara, berriz, –adibidez, Java uhartea– duela 1.7 milioi urte heldu zen –Meganthropus hominidoaren aztarnen datazioaren arabera–, Mendebaldeko Europa duela 1.2 milioi urte populatu zen bezala –Atapuercako leku arkeologikoaren datazioen arabera–.[19]

Robert G. Bednarik-en arabeta, Homo erectusa ozeanoak gurutzatzeko ahalmena eduki zuen baltsak sortzeko ahalmena zuelako, kontrobertsia anitz sustatu duena.[19]

H. erectusaren ostean

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Neandertalen iraungitze», «Klaktoniar», «Mikokiar» eta «Mousteriar»

Homo erectusaren sakabanatze-momentutik milioi bat urte geroago, H. erectusa espezie berrietan dibertsifikatu zen. Kronoespezie bat den heinean ezin dugu zehaztu H. erectusaren iraungitze-denborarik, konbentzio taxonomikoetatik haratago, behintzat. H. erectusaren forma berantiarrenak duela 500,000–143,000 urtera arte biziraun zurela uste da –Javako Homo erectus soloensis azpiespeziearen iraungitze-data, hasiera batetan, duela 50,000–40,000 urte kokatzen zen arren, gaur egun, gutxienez, duela 143,000 urte kokatzen da, seguruenik duela 500,000 urte baino gehiago–,[20] H. erectusaren forma eratorriak –Homo antecessor Europan eta Homo heidelbergensis Afrikan– duela 800,000-600,000 urte aurki daitezkeelarik. H. heidelbergensis, ostean, Ekialdeko Afrikan zehar hedatu zen –ikus Homo rhodesiensis– eta, bertatik, Eurasiara, nondik Neanderthalak eta Denisobanoak agertu ziren.

Homo sapiens

aldatu

Afrikan zeharreko hedapena

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «L makrohaplotaldea (mtDNA)» eta «Saharaz hegoaldeko Afrika»

Ustez, Homo sapiensa Afrikan duela 300,000 urte inguru agertu zen, 2017. urtean Jebel Irhoud-en (Maroko) aurkitutako arrasto eta artefaktuen datazio termoluminiszentearen arabera –286±32 eta 315±34 mila urte artean, hain zuzen ere–.[21] Era berean, Florisbad-eko (Hegoafrika) Florisbadeko garezurra, duela 259,000 urtetan dataturikoa, Homo sapiens goiztiar bezala dago ere sailkaturik.[22][23][24][25] Aztarna hauek baino lehenago aurkitu ziren Omo arrastoak, 1967–1974 tartean lortutakoak Etiopiako Omo Parke Nazionalean, urte askotan zehar Homo sapiensaren aztarna zaharrenak zirenak, duela 200,000 urtetakoak.[26]

2019ko uztailean, antropologo talde batek Europako Homo sapiensaren eta Homo heidelbergensisaren aztarna zaharrenak aurkitu zituzten Grezia hegoaldeko Apidima Kobazuloan, duela 210,000 eta 170,000 urtetakoak, hurrenez hurren, momentura arte Europan aurkitutako Homo sapiensaren aztarnak baino 150,000 urte zaharragoak.[3][7][8][9] Era berean, 2019ko irailean, anatomikoki modernoak diren Homo sapiens guztien azken arbaso komunaren garezur birtuala osotu zen, 260 OTAtan oinarriturik, Homo sapiens goiztiarrenaren irudi izango zitekeenarena lortzeko. Ikerketa berdinak, halaber, lehen Homo sapiensa Hego Afrikako eta Ekialdeko Afrikako populazioen batzearen ondorioz agertu zen, duela 260,000–350,000 urte inguru.[27][28]

Gizaki moderno goiztiarrak Hegoaldeko zein Erdialdeko Eurasiara zein Hegoaldeko Afrikara hasiera-hasieratik hedatu ziren. Eurasiarako sakabanatze goiztiarrek porrota jaso bazuten ere,[1][29] Homo sapiensaren Hegoaldeko zein Erdialdeko Afrikarako sakabanatzea dibergentzia tenporal handia suposatu zuen garaiko giza populazioentzako. Aipatutako sakabanatze hauen adibide dugu, bestalde, Acheul aldiko Fauresmith industria, duela 130,000 urte inguru. Sakabanatze honen ondorioz, gainera, gizaki moderno eta arkaikoak duela 12,000 urte arte, gehienez, batera bizi behar izan zuten seguruenik, bereziki Mendebaldeko Afrikan lurraldearen kontrolearen ondorioz borrokak sorrarazi zituena.[30]

 
L makrohaplotaldearen banaketa nagusia, Afrikan zehar: L0 haplotaldea eta L1-6 haplotaldeak.

Gaur egungo Khoisan modernoen arbasoak Hego Afrikara hedatu ziren duela 150,000 urte baino lehen –izan liteke duela 260,000 urte baino lehenago ere–,[4] duela 130,000 urteko MIS 5eko lehorraldi handiaren hasierarako Afrikan bi populazio-cluster nagusi egon zedin; Hego Afrikako L0 haplotaldea eta egungo Khoisanen arbasoak eta L1-6 haplotaldea, bestelako guztion arbaso. Era berean, duela 75,000–120,000 urteko tartean L0 haplotaldearen atze-migrazioa gertatu zen ere, Ekialdeko Afrikarantz.[31]

Bestalde, Erdialdeko Afrikaranzko hedapenari dagokionez, Afrikako pigmeoek bideratutakoa izan zena, duela 130,000 urte gertatu zen seguruenik, dudarik gabe duela 60,000 urte baino lehenago.[32][33][34][35][36]

Amaitzeko, Mendebaldeko Afrikako egoera kronologikoki azaltzea askoz zailagoa da, ebidentzia fosilak urriak baitira bertan. Ustez, Homo sapiensa duela 130,000 urte ailegatu zen Sahel eskualdeko mendebaldera, Mendebaldeko Afrikako gune tropikalagoak ostera kolonizatu ziren bitartean. Afrikako bestelako lurraldeetan ez bezala, arkaikoen Erdialdeko Harri Aroa askoz berandurango arte iraun zuen bertan, Holozeno hasierara arte –duela 12,000 urte–. Aipatutako azkeneko honek, aditzera eman lezake Mendebaldeko Afrikako gizaki arkaikoen biziraupen berantiarra eta honen ondoriozko Homo sapiensarekin edukitako hibridazio berantiarrak ere.[30]

Afrika Iparraldeko arestiko barreiatzea

aldatu

Homo sapiensaren populazioak Levanteko korridorera eta Europara duela 115,000–130,000 urte migratu zuten, duela 185,000 urteko olatu goiztiarrak teorizatzen badira ere; izan ere, zenbaiten arabera, duela 177,000 urte gizaki modernoaren presentzia emango zitekeen Europan.[29]

Misliyako Kobazuloan aurkitutako baraila-zati zortzihortzdun bat duela 185,000 urtetan dago dataturik. Era berean, kobazulo berdinean, duela 140,000–250,000 urtetako estratuan Levallois teknikadun artefaktuak aurki daitezke ere, migrazio goiztiar hauen data are atzerago bultzatuko luketeenak –betiere, artefaktu hauek fosilei egokitzekotan soilik–.[37][38] Halere, migrazio goiztiar hauek ez dirudite gaur egungo egoeraren erantzule eta, are gehiago, migrazio horren azkeneko banakoak duela 80,000 urte iraungi zirela uste da.[1] Izan liteke lehen migrazio goiztiar hau gaur egungo Txinara –eta, duda askoz gehiagorekin, Ipar Amerikara ere–[39][erreferentzia behar] heldu izana, seguruenik duela 125,000 urte, baina gaur egungo Homo sapiens modernoon genoman arrastorik utzi gabe desagertuz.[1]

 
Bab el-Mandeb itsasartearen bidezko hedapena, gaur egungo Djibutitik gaur egungo Yemeneraino.

Aztarnek diotenez, gizaki modernoa Afrikatik ateratzeko unean, duela 125,000 urte, gutxienez, bi bide ezberdin jarraitu zituen: Nilo Bailara zehar Ekialde Ertainera, gutxienez gaur egungo Palestinara arte –Qafzeh-en, duela 100,000–120,000 urteko aztarnak aurki daitezke– zein gaur egungo Bab el-Mandeb itsasartearen bidez, Itsaso Gorrian –kontutan hartu beharrekoa da, garai hartan, itsas maila baxuagoa zela rta, ondorioz, itsasarte hau askoz estuagoa zela–, Arabiako Penintsulara ailegatuz[40][41] eta gaur egungo Arabiar Emirerri Batuetan –duela 125,000 urte–[42] zein Omanen –duela 106,000 urte–[43][44] geratuz. Posible liteke ere, bigarren bide honetan, Indiako azpikontinentera ere ailegatu izana, Jwalapuram-eko duela 75,000 urteko aztarnek aditzera ematen dutenez –azken hau zalantzagarria bada ere, ez baitira fosilik aurkitu–.[45][46] Aztarna fosilik aurkitu ez den arren, bestalde, Indiako harrizko artefaktuek antzekotasun asko aurkezten dute Jebel Faya-n zein Afrikako bestelako arkeologia-guneetan aurkitutakoekin, gizaki modernoek eginak direla aditzera eman dezakeena.[47] Aurkikuntza hau, hala izango balitz, gizaki modernoak gaur egungo Txinara duela 100,000 urte inguru ailegatu zirenaren ideia bultzatuko luke –Zhiren Kobazuloa, Zhirendong, Chongzuo; duela 100,000 urte–[48][49][50][51] eta Liujiang-eko hominidoa, Luijuiangen –duela 111,000–139,000 urte, oso eztabaidatua–.[52] Are gehiago, Lunadong-eko hominidoaren hortzek (Bubing arroa, Guangxi, Hegoaldeko Txina) –besteak beste, goiko zein beheko ezker-hagin bat– hominidoa, gehienez, duela 126,000 urtetan datatzen dute.[53][54] Aipatu bezala, hedatze goiztiar hauek ez zutenez marka genetikorik utzi ez Y kromosomako DNAn ez DNA mitokondrialean ere –halere, giza material genetikoaren parte txikia da hau–, ustez, gizaki moderno goiztiar hauek ez zuten kopuru handian biziraun eta gure arbasoen migrazio berantiarragoek ordezkatu zituzten. Beste batzuen ustez, ordea, duela 74,000 urteko Tobako erupzioa izan zen gizaki goiztiar hauen iraungitzearen zergatia, Tobaren katastrofe deritzonaren ondorioz, hain zuzen.[55]

Kostaldeko migrazioa

aldatu
 
Afrikatik kanpoko bi bideek Hegoaldeko Barreiaduraren paradigma berdinean bukatzen dute, gaur egungo India ingurutik duela 50,000–70,000 urte inguru

"Duela gutxiko barreiatzea" duela 50,000–70,000 urte hasi zen, gaur egungo giza populazioon sorrera izan zena; bigarren barreiatze honek, lehenengoak ez bezala, ez zuen porrota jaso, beraz.[56][57][58]

Ekialdeko Afrikako populazio batetako talde txiki batek, genetikoki L3 haplotaldeduna eta kopuruan 1,000 banako baino txikiagokoa,[59][60] gaur egungo Yemen ingurutik Itsaso Gorria zeharkatu zuen Bab el-Mandeb itsasartetik, duela 75,000 urte inguru.[61] Era berean, aipatutako "iparraldeko bidearen" aldeko aztarna berriak aurkitu dira Afrikako Levanteko korridorean zehar, egungo Sinai, Palestina eta Sirian zehar, hain zuzen ere.[1] Populazio honen ondorengoak, orduan, kostaldeko bidetik hedatu ziren Arabiar penintsula eta egungo Irango kostaldetik barrena, Indiako azpikontinentera ailegatuz, gehienez, duela 55,000 urte. Halere, bestelako ikerketek Out of Africa-dispertsio hau denboran orainaldirago kokatzen dute, duela 50,000–65,000 urte.[3][1][62] Hala, esan daiteke kostaldeko migrazio hau, dudarik gabe, duela 50,000–70,000 urte gertatu zela, L3 haplotaldearen eratorriak diren M eta N haplotaldedunak ziren populazioek bideratutakoa.

Hedapen-bidean zehar, gainera, Homo sapiensa Neanderthalekin zein Denisobanoekin elkargurutzatu zen;[63] hala, egun oraindik ere, Asia kontinentaleko zein Amerikako indigenoen DNAren %0.2a denisobano-jatorrikoa da.[64]

Ozeania inguruko migrazioa

aldatu
 
Duela 20,000 urte inguruko ur- eta lur-masen banaketa, Azken Glaziazioaren maximo-aldean; bertan, hainbat muga geografiko ikus daitezke: Sunda eta Sahul lur-masak, Wallace Lerroa (Wallace Line bezala adierazia), Lombok uhartea eta Weber Lerroa (Weber Line).
 
Gaur egungo Australia eta Ginea Berriaren populaketak, duela 50,000–60,000 urte inguru.

Migrazioek Asiako kostaldetik zehar jarraitu zuten, Hego-ekialdeko Asiara zein Ozeaniara ailegatuz eta Australia kolonizatuz duela 50,000–65,000 urte.[65][66][67] Australiara ailegatzearen ondorioz, Homo sapiensak, lehen aldiz, Homo erectusak baino banaketa geografiko handiagoa lortu zuen. Denisobanoak bizi ziren lekuetan, bereziki Ekialdeko Asian, H. sapiensaren eta Denisobanoen arteko elkargurutzaketa azter daiteke bertako jatorriko populazioen genoman; hala nola, Mamanwa taldean, Filipinetako Negritoetan zein Melanesiarretan.[68][69][70] Hala, Denisobanoek, ustez, Wallace Lerroa gurutzatu bazuten ere Wallacea-raino ailegatuz,[71][72] eta H. erectusa Floresko itsasoraino ailegatu bazen ere, Lombok itsasartea gurutzatuz, ez bata ez bestea ez zen Australiaraino ailegatu, Homo sapiensa ez bezala.[73][74]

Garai hartan itsas maila askoz baxuagoa zen, eta Hego-ekialdeko Asiako itsas aldea Sunda izenarekin ezaguna den lur-masa bakarra osatzen zuen. Hala, kostaldeko migrazioak Sunda eta Sahul arteko –egungo Australia eta Ginea Berriak osatzen zuen lur-masa– itsasartetik zehar jarraitu zuen. Halere, aipagarri da Weber Lerroan zeharreko itsasarteak 90 kilometroko zabalera har zezaketela,[75][76][77] Homo sapiensari nolabaiteko itsasoan ibiltzeko trebezia eskatu ziona, gaur egungo Australia eta Ginea Berriaren kolonizazioaren bermatze bidean. Kostaldeko migrazioak gehiago ere jarraitu zuen, ipar-ekialderanzko bidea hartuz, berriro ere Txinarantz, eta Japoniara ailegatuz, kontinente barnerantz bideratu aurretik. Hau genetikoki analizagarria da M haplotaldearen ondorengoak zein Y kromosomako C haplotaldea ikertuz.

Mendebaldeko Australian aurkitutako ile-lagin zahar bateko genoma indigenoaren sekuentziazioaren arabera, analizatutako banakoa duela 62,000–75,000 urte Ekialdeko Asiatik migratutako jendearen ondorengoa zen; honek, egungo Australia zein Ginea Berriaren populaketa migrazio-olatu bakar baten ondoriozkoa izan zenaren hipotesia indartzen du, Asiar Modernoen populatzearen aurretik gertatuko zena betiere, duela 25,000–38,000 urte, ostean Ipar Amerika kolonizatuko zutenak ere.[78] Migrazio-ebentu bakar hau, ustez, duela 50,000 urte gertatuko zen, Sahul lur-masa betirako banatu baino 8,000 urte inguru lehenago.[79][80] Datazio honen alde, era berean, hurrengo frogak aipa daitezke –datazio zaharrenak aipatuko dira, kasu guzietan–: duela 50,000–60,000 urteko kokalekuen aztarnak, Australian;[4][81] duela 40,000 urte inguruko giza aztarnak;[4] duela, gutxienez, 65,000 urteko artefaktuen presentzia[82] eta duela 15,000–46,000 urteko Australiako megafaunaren iraungitzea,[83] Amerikako populaketan gertatutakoaren analogo. Halere, harri-tresnen presentzia erlatiboki modernoak zalantzan jarri ditu azken urteotan ezarritako data hauek.[84]

Eurasian zeharreko barreiatzea

aldatu

Kostaldeko migrazioaren bidez Hegoaldeko Asiara ailegatu zen populazioa denbora batez egon zen bertan –gutxi gora behera, duela 50,000–60,000 urte–, Eurasiarantz hedatu aurretik. H. sapiens goiztiar hauen banaketa, Goi Paleolitoaren hasieran, gaur egungo populazio nagusien sorrera-puntua izan zen, bai Mundu Zaharrean zein Mundu Berrian.

Hegoaldeko Asiako mendebaldeko Goi Paleolitoko populazio jakin batzuk, R haplotaldedunak –eta honen eratorriak diren haplotaldedunak– Asia eta Europan zehar hedatu ziren, M1 haplotaldearen atze-migrazio bat ere sortuz Iparraldeko Afrikara zein Afrikako Adarrera, duela milurteko batzuk. H. sapiensaren presentzia, Europan, duela 40,000 urtetan koka daiteke duda zantzik gabe, seguruenik duela 43,000 urtetan ere,[85] modu oso azkarrean garaiko Neanderthal populazioak ordezkatuz. Gaur egungo europearrek Neanderthal-ekarpenak baditugu ere, ustez, Neanderthalen eta Homo sapiensen arteko elkargurutzatzean duela 47,000 urte baino gehiago eten zen; hau da, material genetikoaren trukatze hau gizaki modernoak Europara sartu baino aurrekoak dira.[86]

DNA mitokondrialak aditzera ematen duenez, gizaki modernoek gutxienez botila-lepoko ebentu bat pairatu genuen, non genoma-dibertsitatea asko murriztu egin zen. Henry Harpeding-en arabera, Homo sapiensa duela 100,000 urte gune geografiko isolatu batetik hedatu zen –botila-lepoa pairatuz geografiaren ondorioz– eta, populazio genetikoki mugatu hori, izugarri hedatuz duela 50,000 urte inguru, lehenik Afrikan eta, ostean, mundu osoan zehar.[87] Era berean, bestelako froga klimatologiko eta geologikoek ere botila-lepo honen aldeko frogak agertzen dituzte; esaterako, Tobaren erupzioak, ustez, 1,000 urteko hotz-periodo bat sortu zuen, potentzialki giza populazio osoa izugarri mugatu zuena, zenbait tropikoetako babeslekuetan zeuden populazio isolatuak soilik biziraun baitzuten –estimazioen arabera, 15,000 bat banako biziraun zuten soilik–. Halako testuinguruetan, jito genetikoko prozesuak –botila-lepoa zein fundatzaile efektuak– indar handia edukiko lukete. Era berean, Afrikako genometako dibertsitate handiak –Afrika-kanpokoarekin alderaturik– aipatutako babeslekuen presentziaren froga ere izan liteke.[88] Hala ere, ikerketa berri batek aditzera eman zuen Afrikaz-kanpoko populazioen jatorri bakarra konsistentzia gutxikoa dela, elkargurutzeak izan dituen populazio misto bat kokatuz Eurasiako populazioen populazio arbaso bezala.[1]

Europa

aldatu

Anatomikoki modernoak ziren gizakiak Europara duela 40,000 urte ailegatu ziren, Ekialde Ertainetik eta Erdialdeko Asiatik, estepa azpi-glaziarretako faunaren ehizak sortutako adaptazio kulturalaren ondorioz.[89] Neanderthalak Ekialde Ertainean zein Europan bizi ziren garai hartan, "Cro-Magnonekin" edo Europako gizaki moderno goiztiarrekin, maila batean behintzat, elkargurutzatu zirenak; hala, Iberiar penintsulan eta Ekialde Ertainean, adibidez, Homo sapiens- eta Neanderthalen populazioak batera bizi izan ziren. Aipatutako gurutzatzearen ondorioz, gainera, gene neanderthalak Eurasiako zein Ozeaniako populazio paleolitiko eta modernoetan ageri dira. Europak berezitasun bat aurkeztu zuen bestelako mundu populatu berriarekin alderaturik; Europaren ipar-latitudea. Ebidentzia arkeologikoen arabera, Neanderthal zein "Cro-Magnonak" Errusia Artikora ailegatu ziren duela 40,000 urte inguru –adibidez, Mamontovaya Kurya gune arkeologikoa, Komien Errepublikan–.[90]

"Cro-Magnonak" Europa populatu zuten lehen H. sapiens modernoak dira, Eurasiara sartutakoak Zagros Mendietatik –gaur egungo Iran eta ekialdeko Turkia ingurutik, hain zuzen ere– duela 50,000 urte inguru. Populazio horretako talde bat azkar finkatu zen Indiako Ozeanoko kostalde-eskualdetan, beste talde batzuk Erdialdeko Asiako estepetan kokatu zen bezala. Honen adibide, Italia eta Britainia Handiko duela 43,000–45,000 urteko giza aztarnak ditugu,[91][92] bai eta aipatutako duela 40,000 urtetako Errusiako aztarnak ere.[3][93]

Ural Mendietako mendebaldeko gunea ere kolonizatua izan zen –bereziki elur-oreinaren ehizaz baliatuz–,[94] baina aldaketa adaptatiboak pairatu behar zituzten, negu-tenperaturek -20 eta -30ºCko balioak lortzen baitituzte, bereziki erragaiak eta babeslekuak urriak zireneko testuinguruetan. Hala, ondorioz, bertako taldeak nomadagoak ziren, bidaiatzen zuten bitartean ehizatuz. Arazo hauek aurrerapen teknologikoen bidez konpondu ziren: animalia-larruarekin arropak eginez, hezurrak erregai bezala erabiliz eraikitako babeslekuetako sutondoetan eta haragi- eta hezur-biltegiak osatuz permafrostean, "izotz-ganbaren" bidez.[1][95]

Italiako Paglicci Kobazuloko bi "Cro-Magnon" arrastoetako DNA mitokondrialaren sekuentzia, duela 23,000 –Paglicci 52– eta 24,000 urtetakoak –Paglicci 12–, N haplotaldeko modura modura izan ziren sailkatuak, bigarren taldearen eta ez gizaki arkaikoaren tipikoa dena.[96]

Gizaki modernoaren migrazioa Europan zehar, Currat eta Excoffier (2004)ren arabera.[97]
 
Duela 37,500 urtera arte.
 
Duela 35,000–37,500 urte.
 
Duela 32,500–35,000 urte.
 
Duela 30,000–32,500 urte.

Ustez, gizaki modernoen populazioen hedapena, Europan zehar, duela 45,000 urte hasi bazen ere, 15,000–20,000 urte beranduagora arte Europa ez zen osorik kolonizaturik egon.[98][99] Urte horietan zehar, Neanderthalak pixkanaka ordezkatuak izan ziren, H. sapiens modernoa eta Neanderthalek etengabe lurraren kontrolarengatik borrokatuz. Neanderthalek garun handiagoak zituzten, bai eta fisionomia handiago eta sendoagoa ere; Homo sapiensak baino indartsuago, orokorrean. Gainera, Europan 200,000 urtez bizitzen egon izanak Europako klima hotzera ohitzeko denbora izan zuten Neanderthalek. Hala, H. sapiensek bideratutako ordezkapenaren atzean teknologia modernoen garapena eta H. sapiensen korrika egiteko gorputz aproposagoak ditugu, Neanderthalak Iberiar penintsulara mugatzera eraman zuena. Hala, azkenean, duela 25,000 urte Neanderthalen erregistro fosila amaitu egiten da, iraungipen-seinale dena. Azken populazio ezaguna, bestalde, Iberiar penintsulako hegoaldeko muturrean dagoen egungo Gibraltarren kokatzen da, duela 24,000–30,000 urte.[erreferentzia behar]

Lotura-desorekaren arabera, Neanderthalen azken gurutzaketak Homo sapiensekin duela 47,000–65,000 gertatu ziren; beraz, datu genetikoek aditzera ematen dutenez, bestelako ebidentzia fosil eta arkeologikoekin batera, elkargurutzaketa Mendebaldeko Eurasian gertatuko zen; seguruenik, Ekialde Ertainean.[100] Era berean, Ekialdeko Asiako biztanleen genomaren ehuneko handiago bat jatorri neanderthalekoa da, europarrekin alderaturik.[101][102] Iparraldeko Afrikako populazioek Afrikaz-kanpoko populazioen ehuneko antzekoa aurkezten dute, beste alde batetik, Saharaz-azpiko populazioek Neanderthal-jatorriko ekarpenik ez duten bitartean,[103] salbuespenak salbu; Saharaz-azpiko populazio batzuetan –oso gutxitan– Neanderthalekin erlazionaturiko distropina proteinaren DMD genearen B006 haplotaldea aurkitu daiteke Sahel eta Afrikako Adarrean, Iparraldeko populazioen presentziaren seinalea da, Saharaz-azpiko Afrikako iparraldeko eta ipar-ekialdeko perimetroan.[104]

Ekialdeko eta Iparraldeko Asiako barreiatzea

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Mongoloide» eta «Antzinako Ipar Eurasiarrak»

Tianyuan-eko gizonak, duela 40,000 urtetako gaur egungo Txinako banako batek, H. sapiens–Neanderthal elkargurutzatzearen arrastoak aurkezten ditu. 2017. urtean egindako ikerketa baten arabera, banakoaren antzinako DNA aztertuz ikus daiteke banakoa erlazionaturik dagoela gaur egungo asiar zein amerindiar indigenoekin.[105] 2013ko beste ikerketa baten arabera, Ekialdeko Asiako populazioen HYAL eskualdean –3p21.21 eskualde kromosomikoan– introgresio neanderthalaren ondoriozko Neanderthal-jatorriko 18 gene aurkitu ziren. Introgresio hauek positiboki hautatuak izan ziren, baina soilik Ekialdeko Asiako populazioetan, duela 45,000 urtetik azken 3,000–5,000 urtetara arte. Introgresio-gene hauek, beraz, maiztasun askoz handiagoan agertzen zira populazio hauetan, Europako edo Hegoaldeko Asiako bestelako populazioekin alderatuz, bai eta amerindiarretan ere. Honek, Neanderthal-jatorriko introgresio hau Ekialdeko Asiako zein Amerikako jatorriko populazioen arbaso komun batetan gertatu zela adierazten du, era berean.[106]

2016ko ikerketa baten arabera, Japoniako iparraldeko Ainu taldearen populazio-genetika Ekialdeko Asiaren populatze goiztiarra azaltzeko baliagarri liteke. ikerketaren arabera, Ainuek, Ekialdeko Asiako populazio berantiarragoekin alderaturik, Eurasiarekin konexio estuagoa aurkezten dute, ipar-ekialdeko siberiarrekin konexio aurre-neolitikoa adieraz dezakeena. 2013ko beste ikerketa batek, ere, mongoloideen zenbait ezaugarri fenotipiko –hala nola, izerdi-guruinak, hortzak, ile-lodiera eta bular-ehuna–[107][108] EDAR genearen mutazio bakarrarekin daude erlazionaturik, duela 35,000 urte agertutakoa.[109]

A, B eta G haplotaldeak duela 50,000 urte inguru agertu ziren, haplotalde hauetako kideek Siberia, Korea eta Japonia kolonizatu zutelarik duela 35,000 urte inguru. Populazio hauetako batzuk izan ziren, gainera, Azken Glaziazioaren Maximoan, Ipar Amerikara migraturikoak.

Azken Glaziazioaren Maximoa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Azken Glaziazioaren Maximo»

Eurasia

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Solutre aldia» eta «Madeleine aldia»

Duela 20,000 urte, Neanderthalak iraungi eta 5,000 urtetara inguru, Azken Glaziazioaren Maximoak ipar hemisferioko iparrean bizi ziren hainbat biztanleei babeslekuetara (latinez, refugia modura ezagunak direnak) migratzera behartu zien. Glaziazio honen ondoriozko hegoalderanzko migrazioa izan zen, gainera, ustez, Europaren birrokupazioaren erantzule, zeinetatik gaur egungo Europako populazioak agertu ziren. Ostera, Europako populazioen genoma eraldatua izan zen bestelako migrazioen ondorioz; horietatik, bereziki aipagarria da Ekialde Ertaineko Neolitoko hedapena, bai eta aitzinindoeuroparren migrazioekin asoziaturiko kalkolito-populazioena ere.[erreferentzia behar]

Siberiako Jana ibaian aurkitutako gune arkeologiko batean –71ºN latitudean, Zirkulu Polar Artikotik iparralderago– duela 27,000 urtetako arrastoak aurki daitezke, glaziazio garaikoak. Honek, Homo sapiensa hotzera, latitude altuetara eta gune gogorretara ustez baino askoz lehenago ohitu zela adierazten du, Pleistozeno Berantiar bertan eta ez Holozenoan zehar.[110]

Amerika

aldatu
 
Beringiako migrazioa: Beringiako mamut esteparako ailegatzea –duela 25,000 urte inguru– eta Amerikaren populaketa –duela 15,000 urte inguru–.

Paleoindiarrek Erdialdeko Asian dute jatorria, Beringiako lurzubia gurutzatuz gaur egungo Alaska eta Siberia artean.[111] H. sapiensa Amerikan bizi izan zen azken glaziazioan amaierarako; zehatzako, Azken Glaziazioaren Maximorako.[111][112][113][114] Aipatutakoaz kanpo, Paloindiarren migrazioa eta migrazio-bideak Amerikako kontinentean zehar, bai eta migrazio-datak ere, gaur egun oraindik oso eztabaidatuak dira.[115]

Estimazio konbentzionalen arabera, jendartea Ipar Amerikara duela 15,000–20,000 urte ailegatu zen.[116][116][116][117] Teoria tradizionalenaren arabera, migrante goiztiar hauek kostaldetik mugitu ziren –Kuaternarioko glaziazioaren ondorioz itsas maila jeistearen ondoriozko kostaldeko lehorretik–,[3][1] gaur egun iraungirik dauden pleistozenoko megafaunaren taldeak jarraituz, bi inlandsisen arteko izotzik-gabeko korridoreak erabiliz –Laurentiar eta Mendikateko inlandsisak–.[118] Beste teoria batzuen arabera, oinez edo ontzi primitiboak erabiliz, Ozeano Bareak mugatutako kostaldetik Hego Amerikaraino ailegatu ziren, Txileraino.[119] Halere, bigarren teoria horren arazo nagusia da, egun, potentzialki egindako bide hori itsas mailaren igoeraren ondorioz ehundaka metrotako itsas sakonetara dagoela, fosilen lorpena zailagotuz.[120] Halere, aipagarri da ere, australasiar indigenoetan analizatutako material genetikoak kostaldeko bidearen teoria hau indarberritu duela.[121][122]

Holozenoko migrazioak

aldatu
 
N haplotaldearen –Y kromosoma-jatorrikoa– migrazio aurre-historikoak, duela 18,000–22,000 urte, Azken Glaziazioaren Maximoaren ostean.[123]
Sakontzeko, irakurri: «Giza migrazio aurre-modernoak», «Mesolitiko» eta «Urheimat»

Holozenoa duela 12,000 urte hasi zela onartzen da, Azken Glaziazioaren Maximoaren amaieraren ostean. Holozenoko Klima Optimoan zehar, duela 9,000 urte hasitakoa, refugiatan zeuden gizaki modernoak, geografikoki konfinatuak, migratzen hasi ziren berriro. Garai honetarako, mundu-mailako gune gehienak Homo sapiensak kolonizaturik zituen, bai eta glaziarrek okupaturiko gunean birpopulatuak ere.[123]

Garai horretan Mesolitoko garaietik Neolitorako garaiera pasatzeko ahalmena eman zuen klima epeletan; ondorioz, Mundu Zaharreko kulturak Brontzezko Aroan sartu ziren, bai eta idatziz-jasotako historiari hasiera eman zion ere Ekialde Hurbilean zein Txinan.[123]

Aldaketa kulturak honen ondoriozkoak ere izan ziren mundu-mailako hizkuntza-familien banaketa aurre-modernoa; hala nola, Niger-Kongo, Nilo-Saharar, Afro-Asiar, Uraldar, Sino-Tibetar eta Indoeuropear hizkuntzak.[123]

Eurasia

aldatu

2014ean argitaratutako ikerketa batean arabera, non antzinako Homo sapiensen aztarnetako analisi genomikoak bideratu ziren, gaur egungo Europako populazio nagusiak hiru leinu ezberdinetatik dira eratorriak: Mendebaldeko Ehiztari-Biltzaileak –Europako "Cro-Magnon"-populazioen eratorriak–, Europako Nekazari Goiztiarrak –iraultza neolitikoaren testuinguruan, Ekialde Hurbiletik Europara sartutako populazio berantiarragoetatik eratorritakoak– eta Antzinako Ipar Eurasiarrak, indoeuropearren hedapenen testuinguruan Europara hedatutakoak.[124]

Bestalde, Afroasiarren Urheimata ezjakina da egun, Asian zein Afrikan kokatu baitaiteke.[125][erreferentzia behar]

Saharaz-hegoaldeko Afrika

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Nilo-saharar hizkuntzak» eta «Niger-Kongo hizkuntzak»

Herri nilotikoetako biztanleak, ustez, duela 3,000 urtera arte banaturik gabe zegoen Ekialdeko Sudaneko batasun batetik eratorriak dira, non aurrenilotikoen garapena, talde moduan, ganaduaren etxekotzearekin erlazionaturik egon liteke. Ekialdeko Sudandarren taldea, bestalde, duela 5,000 urte inguru banatu zela uste da, duela 15,000 urte inguru sortutako Nilo-Sahariar batasunetik banandu zenean, Goi Paleotitoan. Herri nilotikoaren Urheimata, seguruenik, gaur egun Hego Sudan deneko Nilo ibaiaren ekialdean kokatzen da. Aurrenilotikoak, duela 3,000 urte, pastoralistak ziren, beren bizilagunak, antzinako Erdialdeko Sudaneko biztanleak, nekazariak ziren bitartean.[126]

Niger-Kongoko hizkuntza-phyluma, ustez, duela 6,000 urte agertu zen Mendebaldeko edo Erdialdeko Afrikan, non Niger-Kongo hizkuntzen zabaltzea duela 4,100 urteko Sahararen lehortzearen ondoriozko Sahel nekazaritzaren garapenarekin egon daiteke erlazionaturik.[127] Bantuen hedapenak Bantu hizkuntzen hedapena burutu zuen, Erdialdeko, Ekialdeko zein Hegoaldeko Afrikara, partzialki bada ere bertako populazio indigenoan ordezkatuz. Hedapen-prozesu hau, duela 3,000 urte hasi zena, duela 1,700 urte inguru amaitu zen, Hegoaldeko Afrikarako ailegatzearekin.[128]

Ebidentzien arabera –besteak beste, 2016ko ikerketa bat–, Saharaz-azpiko populazioek Eurasiako jatorriko gurutzaketa moderno eta ez-modernoak jaso zituzten.[129] 2018ko bestelako ikerketa baten arabera, antzinako Eurasiako populazioek Afrikara migratu zuten, gaur egungo Saharaz-azpiko populazioen genomaren %0–50 tartean elkargurutzaketa hau ikus daitekeelarik, balio altuenak Sahelen eta Afrikako Adarrean aurkituz, bai eta maila baxuenak Mendebaldeko Afrikako gune jakinetan eta Hegoaldeko Afrikan, egungo migrazio-ebentuen ondoriozko immigranteak kontutan hartu gabe.[130]

Indo-Pazifikoa

aldatu
 
Austronesiar hedapenaren mapa kronologikoa, Ozeano Barerantz zein Indikorantz.
Sakontzeko, irakurri: «Austronesiar hizkuntzak» eta «Austronesiar hedapena»

Mundu-mailan, lehen gizakion ontzi-bidaiak austronesiarrek bideratu zituzten, egungo Taiwanetik, Austronesiar hedapena deritzonari hasiera emanez.[131] Teknologia aurreratua erabiliz –hala nola, katamaranak, Polinesiako kanoak eta bela austronesiarrak edo ingeleseko claw crab sailak– beren lehenengo itsas bidaiak bideratu zituzten ontziak erabiliz, Hego-ekialdeko Asiako irlak oso modu azkarrean populatuz duela 1,700–3,200 urte. Filipinak eta ekialdeko Indonesiatik, bestalde, Mikronesiara ere ailegatu ziren duela 1,200–2,400 urte, migrazio-ebentu nagusia, Mikronesian, askoz beranduago gertatu bazen ere.[3][132]

Austronesiarren talde bat Melanesiako irletara –Melanesiako Irlak izeneko eskualdean– ailegatu zen ere duela 1,200 eta 1,800 urte, Lapita kulturari hasiera emanez –Lapita kulturaren izena Kaledonia Berriko Lapitan dagoen gune arkeologikoaren omenez ezarri zen, bertan aurkitu baitziren Lapita kulturako lehen buztingintza-aztarnak–. Talde hau, halaber, gaur egungo polinesiarren arbaso zuzenak dira. Ozeania Urrunera hedatu ziren ere, ostean, Vanuatu (Kaledonia Berria) eta Fiji uharteak oopulatuz duela 1,400 urte eta Samoako eta Tongako uharteetara ailegatuz duela 1,000–1,100 urte. Aipatutako azken irla hauek ditugu Lapita kulturaren ekialdeeneko muga –seguruenik, irla horietako buztin-falta dela eta–, banbuzko eta zizelkatutako zurez eginiko eduki-ontziak agertuz bertatik aurrera. Lapita kulturak atzera-migrazio bat burutu zuen ere duela 1,700 urte, Hego-ekialdeko Asiako irletara berriro, Mikronesiara lehen aldiz helduz duela 400 urte inguru. 700. urtera arte itxaron zuten Ozeano Bareko irletara joateko, Polinesiako hainbat irla-sistema populatu zituzten arte: Cook irlak, Society irlak eta Markesak. Irla-sistema hauetatik, era berean, Hawaii kolonizatu zuten 900. urte inguruan, Rapa Nui 1000. urtean eta Zelanda Berria 1200. urtean.[133][134][135]

Indiako Ozeanoan, Borneon bizi ziren austronesiarrek Madagaskarreko irla eta Komoretako irla-sistema 500. urterako kolonizatu zituzten ere. Indo-pazifikoko irla-taldearen talde etnolinguistiko nagusia dira egun oraindik, besteak beste, austronesiarrak izan baitziren itsas merkataritza-sare bat sortzen lehenak, Ekialdeko Afrikaraino zein Arabiako penintsularaino ailegatzen zena. Beren hedapenean, gainera, Pleistozeno goiztiarreko hedapen goiztiarragoetako papuarrak eta Hego-ekialdeko Asiako irletako negritoak bere egin zituzten.[3][1] Ondorioz, egun oraindik, Austronesiar hedapena Neolitoan zeharreko giza migrazio-ebentu handiena –geografikoki– dugu, bai eta azkenekoa ere.[136]

Karibea

aldatu

Karibea, Amerika-mailan, kolonizatzen azkenetarikoa izan zen lurraldea dugu; izan ere, Antilla Handietako aztarna zaharrenak duela 3,700–4,200 urtetakoak dira, baina, aztarna hauen konpazioak, beren analogo kontinentalekin, aztarna hauek migrazio-ebentuen ondorozkoak ez direla ematen du aditzera, baizik eta Erdialdeko Amerikako joan-etorriko bidaiak Yukataneko itsasartearen bitartez. Ebidentzia guztien arabera, beraz, benetako lehen migrazio-ebentua duela 2,200 urte koktatzen da, Orinoko ibaiaren arrotik, Hego Amerikan. Populazio kolonizatzaile hauen ondorio zuzen dira, beraz, Karibeetako Taino eta Kalinagoak.[137]

Artikoa

aldatu
Sakontzeko, irakurri: «Artikoko populazioak»

Ipar Amerikako erdialdeko eta ekialdeko Artikoko lehen biztaleak duela 2,700 urte kokatzen ditugu bertan, Artikoko tresna txikien kulturaren (ASTt modura ere ezaguna) aztarnek diotenez. ASTt kultura, era berean, zenbait paleoeskimo kulturen batura da; besteak beste, independentzia kulturak eta Dorset-aurreko kultura.[124][138]

Inuitak, bestalde, Thule kulturaren ondorengoak dira, Alaskako mendebaldetik banatutakoak 1000. urte inguruan eta, pixkanaka, Dorset kultura ordezkatu zutenak.[139][140]

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ a b c d e f g h i j (Ingelesez) López, Saioa; Van Dorp, Lucy; Hellenthal, Garrett. (2015-01). «Human Dispersal Out of Africa: A Lasting Debate» Evolutionary Bioinformatics 11s2: EBO.S33489.  doi:10.4137/EBO.S33489. ISSN 1176-9343. PMID 27127403. PMC PMC4844272. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11). Aipuaren errorea: Invalid <ref> tag; name ":1" defined multiple times with different content
  2. ↑ History alive! : the ancient world.. Teachers' Curriculum Institute 2004 ISBN 1-58371-350-6. PMC 55896144. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  3. ↑ a b c d e f g h (Ingelesez) Harvati, Katerina; Röding, Carolin; Bosman, Abel M.; Karakostis, Fotios A.; Grün, Rainer; Stringer, Chris; Karkanas, Panagiotis; Thompson, Nicholas C. et al.. (2019-07). «Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia» Nature 571 (7766): 500–504.  doi:10.1038/s41586-019-1376-z. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  4. ↑ a b c d (Ingelesez) Schlebusch, Carina M.; Malmström, Helena; Günther, Torsten; Sjödin, Per; Coutinho, Alexandra; Edlund, Hanna; Munters, Arielle R.; Vicente, Mário et al.. (2017-11-03). «Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago» Science 358 (6363): 652–655.  doi:10.1126/science.aao6266. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  5. ↑ (Ingelesez) Stringer, Chris. (2012-05). «What makes a modern human» Nature 485 (7396): 33–35.  doi:10.1038/485033a. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  6. ↑ (Ingelesez) Callaway, Ewen. (2018-02). «Israeli fossils are the oldest modern humans ever found outside of Africa» Nature 554 (7690): 15–16.  doi:10.1038/d41586-018-01261-5. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  7. ↑ a b (Ingelesez) Zimmer, Carl. (2019-07-10). «A Skull Bone Discovered in Greece May Alter the Story of Human Prehistory» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  8. ↑ a b (Ingelesez) «'Oldest remains' outside Africa reset human migration clock» phys.org (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  9. ↑ a b (Ingelesez) Delson, Eric. (2019-07). «An early dispersal of modern humans from Africa to Greece» Nature 571 (7766): 487–488.  doi:10.1038/d41586-019-02075-9. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  10. ↑ (Ingelesez) Lohse, Konrad; Frantz, Laurent A F. (2014-04-01). «Neandertal Admixture in Eurasia Confirmed by Maximum-Likelihood Analysis of Three Genomes» Genetics 196 (4): 1241–1251.  doi:10.1534/genetics.114.162396. ISSN 1943-2631. PMID 24532731. PMC PMC3982695. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  11. ↑ (Ingelesez) Reich, David; Green, Richard E.; Kircher, Martin; Krause, Johannes; Patterson, Nick; Durand, Eric Y.; Viola, Bence; Briggs, Adrian W. et al.. (2010-12). «Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia» Nature 468 (7327): 1053–1060.  doi:10.1038/nature09710. ISSN 0028-0836. PMID 21179161. PMC PMC4306417. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  12. ↑ (Ingelesez) Hammer, M. F.; Woerner, A. E.; Mendez, F. L.; Watkins, J. C.; Wall, J. D.. (2011-09-13). «Genetic evidence for archaic admixture in Africa» Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (37): 15123–15128.  doi:10.1073/pnas.1109300108. ISSN 0027-8424. PMID 21896735. PMC PMC3174671. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  13. ↑ (Ingelesez) Zhu, Zhaoyu; Dennell, Robin; Huang, Weiwen; Wu, Yi; Qiu, Shifan; Yang, Shixia; Rao, Zhiguo; Hou, Yamei et al.. (2018-07). «Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago» Nature 559 (7715): 608–612.  doi:10.1038/s41586-018-0299-4. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  14. ↑ Fleagle, John G., ed. (2010). Out of Africa I. Springer Netherlands  doi:10.1007/978-90-481-9036-2. ISBN 978-90-481-9035-5. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  15. ↑ (Ingelesez) Garcia, Tristan; Féraud, Gilbert; Falguères, Christophe; de Lumley, Henry; Perrenoud, Christian; Lordkipanidze, David. (2010-08). «Earliest human remains in Eurasia: New 40Ar/39Ar dating of the Dmanisi hominid-bearing levels, Georgia» Quaternary Geochronology 5 (4): 443–451.  doi:10.1016/j.quageo.2009.09.012. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  16. ↑ a b (Ingelesez) Zhu, Zhaoyu; Dennell, Robin; Huang, Weiwen; Wu, Yi; Qiu, Shifan; Yang, Shixia; Rao, Zhiguo; Hou, Yamei et al.. (2018-07). «Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago» Nature 559 (7715): 608–612.  doi:10.1038/s41586-018-0299-4. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  17. ↑ (Ingelesez) Zhu, R. X.; Potts, R.; Xie, F.; Hoffman, K. A.; Deng, C. L.; Shi, C. D.; Pan, Y. X.; Wang, H. Q. et al.. (2004-09). «New evidence on the earliest human presence at high northern latitudes in northeast Asia» Nature 431 (7008): 559–562.  doi:10.1038/nature02829. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  18. ↑ (Ingelesez) Alsharhan, A.S.; Kendall, C.G.St.C.. (2003-06). «Holocene coastal carbonates and evaporites of the southern Arabian Gulf and their ancient analogues» Earth-Science Reviews 61 (3-4): 191–243.  doi:10.1016/S0012-8252(02)00110-1. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  19. ↑ a b (Ingelesez) Hopkin, Michael. (2008-03-26). «Fossil find is oldest European yet» Nature: news.2008.691.  doi:10.1038/news.2008.691. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  20. ↑ (Ingelesez) Indriati, Etty; Swisher, Carl C.; Lepre, Christopher; Quinn, Rhonda L.; Suriyanto, Rusyad A.; Hascaryo, Agus T.; Grün, Rainer; Feibel, Craig S. et al.. (2011-06-29). Smith, Fred H. ed. «The Age of the 20 Meter Solo River Terrace, Java, Indonesia and the Survival of Homo erectus in Asia» PLoS ONE 6 (6): e21562.  doi:10.1371/journal.pone.0021562. ISSN 1932-6203. PMID 21738710. PMC PMC3126814. (Noiz kontsultatua: 2022-01-11).
  21. ↑ (Ingelesez) Smith, T. M.; Tafforeau, P.; Reid, D. J.; Grun, R.; Eggins, S.; Boutakiout, M.; Hublin, J.-J.. (2007-04-10). «Earliest evidence of modern human life history in North African early Homo sapiens» Proceedings of the National Academy of Sciences 104 (15): 6128–6133.  doi:10.1073/pnas.0700747104. ISSN 0027-8424. PMID 17372199. PMC PMC1828706. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  22. ↑ (Ingelesez) Stringer, Chris. (2016-07-05). «The origin and evolution of Homo sapiens» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 371 (1698): 20150237.  doi:10.1098/rstb.2015.0237. ISSN 0962-8436. PMID 27298468. PMC PMC4920294. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  23. ↑ (Ingelesez) «Oldest Homo sapiens bones ever found shake foundations of the human story» the Guardian 2017-06-07 (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  24. ↑ (Ingelesez) Hublin, Jean-Jacques; Ben-Ncer, Abdelouahed; Bailey, Shara E.; Freidline, Sarah E.; Neubauer, Simon; Skinner, Matthew M.; Bergmann, Inga; Le Cabec, Adeline et al.. (2017-06-08). «New fossils from Jebel Irhoud, Morocco and the pan-African origin of Homo sapiens» Nature 546 (7657): 289–292.  doi:10.1038/nature22336. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  25. ↑ (Ingelesez) Scerri, Eleanor M.L.; Thomas, Mark G.; Manica, Andrea; Gunz, Philipp; Stock, Jay T.; Stringer, Chris; Grove, Matt; Groucutt, Huw S. et al.. (2018-08). «Did Our Species Evolve in Subdivided Populations across Africa, and Why Does It Matter?» Trends in Ecology & Evolution 33 (8): 582–594.  doi:10.1016/j.tree.2018.05.005. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  26. ↑ (Ingelesez) McDougall, Ian; Brown, Francis H.; Fleagle, John G.. (2005-02). «Stratigraphic placement and age of modern humans from Kibish, Ethiopia» Nature 433 (7027): 733–736.  doi:10.1038/nature03258. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  27. ↑ (Ingelesez) Zimmer, Carl. (2019-09-10). «Scientists Find the Skull of Humanity’s Ancestor, on a Computer» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  28. ↑ (Ingelesez) Mounier, Aurélien; Mirazón Lahr, Marta. (2019-12). «Deciphering African late middle Pleistocene hominin diversity and the origin of our species» Nature Communications 10 (1): 3406.  doi:10.1038/s41467-019-11213-w. ISSN 2041-1723. PMID 31506422. PMC PMC6736881. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  29. ↑ a b (Ingelesez) Hershkovitz, Israel; Weber, Gerhard W.; Quam, Rolf; Duval, Mathieu; Grün, Rainer; Kinsley, Leslie; Ayalon, Avner; Bar-Matthews, Miryam et al.. (2018-01-26). «The earliest modern humans outside Africa» Science 359 (6374): 456–459.  doi:10.1126/science.aap8369. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  30. ↑ a b (Ingelesez) Scerri, Eleanor. (2017-10-26). «The Stone Age Archaeology of West Africa» Oxford Research Encyclopedia of African History (Oxford University Press)  doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.137. ISBN 978-0-19-027773-4. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  31. ↑ (Ingelesez) Rito, Teresa; Richards, Martin B.; Fernandes, Verónica; Alshamali, Farida; Cerny, Viktor; Pereira, Luísa; Soares, Pedro. (2013-11-13). Gilbert, Tom ed. «The First Modern Human Dispersals across Africa» PLoS ONE 8 (11): e80031.  doi:10.1371/journal.pone.0080031. ISSN 1932-6203. PMID 24236171. PMC PMC3827445. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  32. ↑ (Ingelesez) Jarvis, Joseph P.; Scheinfeldt, Laura B.; Soi, Sameer; Lambert, Charla; Omberg, Larsson; Ferwerda, Bart; Froment, Alain; Bodo, Jean-Marie et al.. (2012-04-26). Akey, Joshua M. ed. «Patterns of Ancestry, Signatures of Natural Selection, and Genetic Association with Stature in Western African Pygmies» PLoS Genetics 8 (4): e1002641.  doi:10.1371/journal.pgen.1002641. ISSN 1553-7404. PMID 22570615. PMC PMC3343053. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  33. ↑ (Ingelesez) López Herráez, David; Bauchet, Marc; Tang, Kun; Theunert, Christoph; Pugach, Irina; Li, Jing; Nandineni, Madhusudan R.; Gross, Arnd et al.. (2009-11-18). Hawks, John ed. «Genetic Variation and Recent Positive Selection in Worldwide Human Populations: Evidence from Nearly 1 Million SNPs» PLoS ONE 4 (11): e7888.  doi:10.1371/journal.pone.0007888. ISSN 1932-6203. PMID 19924308. PMC PMC2775638. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  34. ↑ (Ingelesez) Tishkoff, Sarah A.; Reed, Floyd A.; Friedlaender, Françoise R.; Ehret, Christopher; Ranciaro, Alessia; Froment, Alain; Hirbo, Jibril B.; Awomoyi, Agnes A. et al.. (2009-05-22). «The Genetic Structure and History of Africans and African Americans» Science 324 (5930): 1035–1044.  doi:10.1126/science.1172257. ISSN 0036-8075. PMID 19407144. PMC PMC2947357. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  35. ↑ (Ingelesez) Quintana-Murci, L.; Quach, H.; Harmant, C.; Luca, F.; Massonnet, B.; Patin, E.; Sica, L.; Mouguiama-Daouda, P. et al.. (2008-02-05). «Maternal traces of deep common ancestry and asymmetric gene flow between Pygmy hunter-gatherers and Bantu-speaking farmers» Proceedings of the National Academy of Sciences 105 (5): 1596–1601.  doi:10.1073/pnas.0711467105. ISSN 0027-8424. PMID 18216239. PMC PMC2234190. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  36. ↑ (Ingelesez) Patin, Etienne; Laval, Guillaume; Barreiro, Luis B.; Salas, Antonio; Semino, Ornella; Santachiara-Benerecetti, Silvana; Kidd, Kenneth K.; Kidd, Judith R. et al.. (2009-04-10). Di Rienzo, Anna ed. «Inferring the Demographic History of African Farmers and Pygmy Hunter–Gatherers Using a Multilocus Resequencing Data Set» PLoS Genetics 5 (4): e1000448.  doi:10.1371/journal.pgen.1000448. ISSN 1553-7404. PMID 19360089. PMC PMC2661362. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  37. ↑ (Ingelesez) «Scientists discover oldest known modern human fossil outside of Africa: Analysis of fossil suggests Homo sapiens left Africa at least 50,000 years earlier than previously thought» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  38. ↑ (Ingelesez) «Modern humans left Africa much earlier» BBC News 2018-01-25 (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  39. ↑ (Ingelesez) Holen, Steven R.; Deméré, Thomas A.; Fisher, Daniel C.; Fullagar, Richard; Paces, James B.; Jefferson, George T.; Beeton, Jared M.; Cerutti, Richard A. et al.. (2017-04). «A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA» Nature 544 (7651): 479–483.  doi:10.1038/nature22065. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  40. ↑ (Ingelesez) Ahmed, Issam. «Human footprints dating back 120,000 years found in Saudi Arabia» phys.org (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  41. ↑ (Ingelesez) Stewart, Mathew; Clark-Wilson, Richard; Breeze, Paul S.; Janulis, Klint; Candy, Ian; Armitage, Simon J.; Ryves, David B.; Louys, Julien et al.. (2020-09-18). «Human footprints provide snapshot of last interglacial ecology in the Arabian interior» Science Advances 6 (38): eaba8940.  doi:10.1126/sciadv.aba8940. ISSN 2375-2548. PMID 32948582. PMC PMC7500939. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  42. ↑ (Ingelesez) Lawler, Andrew. (2011-01-28). «Did Modern Humans Travel Out of Africa Via Arabia?» Science 331 (6016): 387–387.  doi:10.1126/science.331.6016.387. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  43. ↑ (Ingelesez) «Trail of 'stone breadcrumbs' reveals the identity of one of the first human groups to leave Africa» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  44. ↑ (Ingelesez) Rose, Jeffrey I.; Usik, Vitaly I.; Marks, Anthony E.; Hilbert, Yamandu H.; Galletti, Christopher S.; Parton, Ash; Geiling, Jean Marie; Černý, Viktor et al.. (2011-11-30). Petraglia, Michael D. ed. «The Nubian Complex of Dhofar, Oman: An African Middle Stone Age Industry in Southern Arabia» PLoS ONE 6 (11): e28239.  doi:10.1371/journal.pone.0028239. ISSN 1932-6203. PMID 22140561. PMC PMC3227647. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  45. ↑ «Top 10 Discoveries of 2007 - Paleolithic Tools, Jwalapuram Valley, India - Archaeology Magazine Archive» archive.archaeology.org (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  46. ↑ (Ingelesez) Petraglia, Michael; Korisettar, Ravi; Boivin, Nicole; Clarkson, Christopher; Ditchfield, Peter; Jones, Sacha; Koshy, Jinu; Lahr, Marta Mirazón et al.. (2007-07-06). «Middle Paleolithic Assemblages from the Indian Subcontinent Before and After the Toba Super-Eruption» Science 317 (5834): 114–116.  doi:10.1126/science.1141564. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  47. ↑ (Ingelesez) «Hints of earlier human exit from Africa» Science News 2011-01-27 (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  48. ↑ (Ingelesez) Liu, W.; Jin, C.-Z.; Zhang, Y.-Q.; Cai, Y.-J.; Xing, S.; Wu, X.-J.; Cheng, H.; Edwards, R. L. et al.. (2010-11-09). «Human remains from Zhirendong, South China, and modern human emergence in East Asia» Proceedings of the National Academy of Sciences 107 (45): 19201–19206.  doi:10.1073/pnas.1014386107. ISSN 0027-8424. PMID 20974952. PMC PMC2984215. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  49. ↑ (Ingelesez) Dennell, Robin. (2010-11). «Early Homo sapiens in China» Nature 468 (7323): 512–513.  doi:10.1038/468512a. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  50. ↑ (Ingelesez) «Modern humans emerged far earlier than previously thought, fossils from China suggest» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  51. ↑ «Oldest Modern Human Outside of Africa Found» web.archive.org 2020-11-09 (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  52. ↑ (Ingelesez) Shen, G. (2002-12). «U-Series dating of Liujiang hominid site in Guangxi, Southern China» Journal of Human Evolution 43 (6): 817–829.  doi:10.1006/jhev.2002.0601. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  53. ↑ «Mānoa: Lunadong fossils support theory of earlier dispersal of modern man | University of Hawaii News» www.hawaii.edu (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  54. ↑ (Ingelesez) Callaway, Ewen. (2015-10-14). «Teeth from China reveal early human trek out of Africa» Nature: nature.2015.18566.  doi:10.1038/nature.2015.18566. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  55. ↑ (Ingelesez) Balter, Michael. (2010-03-05). «Of Two Minds About Toba's Impact» Science 327 (5970): 1187–1188.  doi:10.1126/science.327.5970.1187-a. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
  56. ↑ (Ingelesez) Posth, Cosimo; Renaud, Gabriel; Mittnik, Alissa; Drucker, Dorothée G.; Rougier, Hélène; Cupillard, Christophe; Valentin, Frédérique; Thevenet, Corinne et al.. (2016-03). «Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe» Current Biology 26 (6): 827–833.  doi:10.1016/j.cub.2016.01.037. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  57. ↑ (Ingelesez) Karmin, Monika; Saag, Lauri; Vicente, Mário; Sayres, Melissa A. Wilson; Järve, Mari; Talas, Ulvi Gerst; Rootsi, Siiri; Ilumäe, Anne-Mai et al.. (2015-04). «A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture» Genome Research 25 (4): 459–466.  doi:10.1101/gr.186684.114. ISSN 1088-9051. PMID 25770088. PMC PMC4381518. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  58. ↑ (Ingelesez) Haber, Marc; Jones, Abigail L; Connell, Bruce A; Asan; Arciero, Elena; Yang, Huanming; Thomas, Mark G; Xue, Yali et al.. (2019-08-01). «A Rare Deep-Rooting D0 African Y-Chromosomal Haplogroup and Its Implications for the Expansion of Modern Humans Out of Africa» Genetics 212 (4): 1421–1428.  doi:10.1534/genetics.119.302368. ISSN 1943-2631. PMID 31196864. PMC PMC6707464. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  59. ↑ (Ingelesez) Zhivotovsky, Lev A.; Rosenberg, Noah A.; Feldman, Marcus W.. (2003-05). «Features of Evolution and Expansion of Modern Humans, Inferred from Genomewide Microsatellite Markers» The American Journal of Human Genetics 72 (5): 1171–1186.  doi:10.1086/375120. PMID 12690579. PMC PMC1180270. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  60. ↑ (Ingelesez) «The Migration History of Humans: DNA Study Traces Human Origins Across the Continents» Scientific American (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  61. ↑ (Ingelesez) Armitage, Simon J.; Jasim, Sabah A.; Marks, Anthony E.; Parker, Adrian G.; Usik, Vitaly I.; Uerpmann, Hans-Peter. (2011-01-28). «The Southern Route “Out of Africa”: Evidence for an Early Expansion of Modern Humans into Arabia» Science 331 (6016): 453–456.  doi:10.1126/science.1199113. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  62. ↑ (Ingelesez) Vai, Stefania; Sarno, Stefania; Lari, Martina; Luiselli, Donata; Manzi, Giorgio; Gallinaro, Marina; Mataich, Safaa; Hübner, Alexander et al.. (2019-12). «Ancestral mitochondrial N lineage from the Neolithic ‘green’ Sahara» Scientific Reports 9 (1): 3530.  doi:10.1038/s41598-019-39802-1. ISSN 2045-2322. PMID 30837540. PMC PMC6401177. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  63. ↑ (Ingelesez) Dennell, Robin; Petraglia, Michael D.. (2012-07). «The dispersal of Homo sapiens across southern Asia: how early, how often, how complex?» Quaternary Science Reviews 47: 15–22.  doi:10.1016/j.quascirev.2012.05.002. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  64. ↑ (Ingelesez) Prüfer, Kay; Racimo, Fernando; Patterson, Nick; Jay, Flora; Sankararaman, Sriram; Sawyer, Susanna; Heinze, Anja; Renaud, Gabriel et al.. (2014-01). «The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains» Nature 505 (7481): 43–49.  doi:10.1038/nature12886. ISSN 0028-0836. PMID 24352235. PMC PMC4031459. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  65. ↑ (Ingelesez) Bowler, James M.; Johnston, Harvey; Olley, Jon M.; Prescott, John R.; Roberts, Richard G.; Shawcross, Wilfred; Spooner, Nigel A.. (2003-02). «New ages for human occupation and climatic change at Lake Mungo, Australia» Nature 421 (6925): 837–840.  doi:10.1038/nature01383. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  66. ↑ (Ingelesez) Wood, Rachel. (2017-09-02). «Comments on the chronology of Madjedbebe» Australian Archaeology 83 (3): 172–174.  doi:10.1080/03122417.2017.1408545. ISSN 0312-2417. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  67. ↑ (Ingelesez) O’Connell, James F.; Allen, Jim; Williams, Martin A. J.; Williams, Alan N.; Turney, Chris S. M.; Spooner, Nigel A.; Kamminga, Johan; Brown, Graham et al.. (2018-08-21). «When did Homo sapiens first reach Southeast Asia and Sahul?» Proceedings of the National Academy of Sciences 115 (34): 8482–8490.  doi:10.1073/pnas.1808385115. ISSN 0027-8424. PMID 30082377. PMC PMC6112744. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  68. ↑ (Ingelesez) Callaway, Ewen. (2011-09-22). «First Aboriginal genome sequenced» Nature  doi:10.1038/news.2011.551. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  69. ↑ (Ingelesez) Reich, David; Patterson, Nick; Kircher, Martin; Delfin, Frederick; Nandineni, Madhusudan R.; Pugach, Irina; Ko, Albert Min-Shan; Ko, Ying-Chin et al.. (2011-10). «Denisova Admixture and the First Modern Human Dispersals into Southeast Asia and Oceania» The American Journal of Human Genetics 89 (4): 516–528.  doi:10.1016/j.ajhg.2011.09.005. PMID 21944045. PMC PMC3188841. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  70. ↑ (Ingelesez) published, Charles Q. Choi. (2011-09-22). «Now-Extinct Relative Had Sex with Humans Far and Wide» livescience.com (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  71. ↑ (Ingelesez) Cooper, A.; Stringer, C. B.. (2013-10-18). «Did the Denisovans Cross Wallace's Line?» Science 342 (6156): 321–323.  doi:10.1126/science.1244869. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  72. ↑ (Ingelesez) Friday, 18 October 2013 Anna SallehABC. (2013-10-18). «Humans dated ancient Denisovan relatives beyond the Wallace Line» www.abc.net.au (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  73. ↑ (Ingelesez) Morwood, M. J.; O'Sullivan, P. B.; Aziz, F.; Raza, A.. (1998-03). «Fission-track ages of stone tools and fossils on the east Indonesian island of Flores» Nature 392 (6672): 173–176.  doi:10.1038/32401. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  74. ↑ «First Mariners - Archaeology Magazine Archive» archive.archaeology.org (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  75. ↑ (Ingelesez) aresetar. (2011-01-12). «Pleistocene Sea Level Maps» Field Museum (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  76. ↑ Voris, H.K. (2000)
  77. ↑ Sathiamurthy, E. eta Voris, H.K. (2006)
  78. ↑ (Ingelesez) Rasmussen, Morten; Guo, Xiaosen; Wang, Yong; Lohmueller, Kirk E.; Rasmussen, Simon; Albrechtsen, Anders; Skotte, Line; Lindgreen, Stinus et al.. (2011-10-07). «An Aboriginal Australian Genome Reveals Separate Human Dispersals into Asia» Science 334 (6052): 94–98.  doi:10.1126/science.1211177. ISSN 0036-8075. PMID 21940856. PMC PMC3991479. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  79. ↑ (Ingelesez) Hudjashov, G.; Kivisild, T.; Underhill, P. A.; Endicott, P.; Sanchez, J. J.; Lin, A. A.; Shen, P.; Oefner, P. et al.. (2007-05-22). «Revealing the prehistoric settlement of Australia by Y chromosome and mtDNA analysis» Proceedings of the National Academy of Sciences 104 (21): 8726–8730.  doi:10.1073/pnas.0702928104. ISSN 0027-8424. PMID 17496137. PMC PMC1885570. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  80. ↑ (Ingelesez) Wade, Nicholas. (2007-05-08). «From DNA Analysis, Clues to a Single Australian Migration» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  81. ↑ (Ingelesez) Clarkson, Chris; Smith, Mike; Marwick, Ben; Fullagar, Richard; Wallis, Lynley A.; Faulkner, Patrick; Manne, Tiina; Hayes, Elspeth et al.. (2015-06). «The archaeology, chronology and stratigraphy of Madjedbebe (Malakunanja II): A site in northern Australia with early occupation» Journal of Human Evolution 83: 46–64.  doi:10.1016/j.jhevol.2015.03.014. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  82. ↑ (Ingelesez) Clarkson, Chris; Jacobs, Zenobia; Marwick, Ben; Fullagar, Richard; Wallis, Lynley; Smith, Mike; Roberts, Richard G.; Hayes, Elspeth et al.. (2017-07). «Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago» Nature 547 (7663): 306–310.  doi:10.1038/nature22968. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  83. ↑ 1956-, Flannery, Tim F. (Tim Fridtjof),. (2010). The future eaters : an ecological history of the Australasian lands and people. Reed New Holland ISBN 978-1-876334-21-5. PMC 1260431470. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  84. ↑ (Ingelesez) Mellars, Paul. (2006-08-11). «Going East: New Genetic and Archaeological Perspectives on the Modern Human Colonization of Eurasia» Science 313 (5788): 796–800.  doi:10.1126/science.1128402. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  85. ↑ (Ingelesez) Wilford, John Noble. (2011-11-02). «Fossil Teeth Put Humans in Europe Earlier Than Thought» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  86. ↑ (Ingelesez) Sankararaman, Sriram; Patterson, Nick; Li, Heng; Pääbo, Svante; Reich, David. (2012-10-04). Akey, Joshua M. ed. «The Date of Interbreeding between Neandertals and Modern Humans» PLoS Genetics 8 (10): e1002947.  doi:10.1371/journal.pgen.1002947. ISSN 1553-7404. PMID 23055938. PMC PMC3464203. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  87. ↑ Cochran, Gregory. (2009). The 10,000 year explosion : how civilization accelerated human evolution. Basic Books ISBN 978-0-465-00221-4. PMC 191926088. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  88. ↑ (Ingelesez) Ambrose, Stanley H.. (1998-06). «Late Pleistocene human population bottlenecks, volcanic winter, and differentiation of modern humans» Journal of Human Evolution 34 (6): 623–651.  doi:10.1006/jhev.1998.0219. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  89. ↑ author., Oppenheimer, Stephen,. (2012). Out of Eden: The Peopling of the World.. Constable & Robinson ISBN 978-1-78033-753-1. PMC 969083900. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  90. ↑ (Ingelesez) Pavlov, Pavel; Svendsen, John Inge; Indrelid, Svein. (2001-09). «Human presence in the European Arctic nearly 40,000 years ago» Nature 413 (6851): 64–67.  doi:10.1038/35092552. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  91. ↑ (Ingelesez) Benazzi, Stefano; Douka, Katerina; Fornai, Cinzia; Bauer, Catherine C.; Kullmer, Ottmar; Svoboda, Jiří; Pap, Ildikó; Mallegni, Francesco et al.. (2011-11). «Early dispersal of modern humans in Europe and implications for Neanderthal behaviour» Nature 479 (7374): 525–528.  doi:10.1038/nature10617. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  92. ↑ (Ingelesez) Higham, Tom; Compton, Tim; Stringer, Chris; Jacobi, Roger; Shapiro, Beth; Trinkaus, Erik; Chandler, Barry; Gröning, Flora et al.. (2011-11). «The earliest evidence for anatomically modern humans in northwestern Europe» Nature 479 (7374): 521–524.  doi:10.1038/nature10484. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  93. ↑ "Mamontovaya Kurya: an enigmatic, nearly 40000 years old Paleolithic site in the Russian Arctic"
  94. ↑ Hoffecker, John F.. (2005). A prehistory of the north : human settlement of the higher latitudes. Rutgers University Press ISBN 0-8135-3746-0. PMC 59717544. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  95. ↑ F., Hoffecker, John. (2005). Desolate landscapes : ice-age settlement in Eastern Europe. ACLS History E-Book Project PMC 278040259. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  96. ↑ (Ingelesez) Caramelli, D.; Lalueza-Fox, C.; Vernesi, C.; Lari, M.; Casoli, A.; Mallegni, F.; Chiarelli, B.; Dupanloup, I. et al.. (2003-05-27). «Evidence for a genetic discontinuity between Neandertals and 24,000-year-old anatomically modern Europeans» Proceedings of the National Academy of Sciences 100 (11): 6593–6597.  doi:10.1073/pnas.1130343100. ISSN 0027-8424. PMID 12743370. PMC PMC164492. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  97. ↑ «Modern Humans Did Not Admix with Neanderthals during Their Range Expansion into Europe» PLOS Biology 2004  doi:10.1371/journal.pbio.0020421. PMID 15562317..
  98. ↑ Maca-Meyer, Nicole; González, Ana M; Larruga, José M; Flores, Carlos; Cabrera, Vicente M. (2001). «[No title found»] BMC Genetics 2 (1): 13.  doi:10.1186/1471-2156-2-13. PMID 11553319. PMC PMC55343. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  99. ↑ (Ingelesez) Currat, Mathias; Excoffier, Laurent. (2004-11-30). David Penny ed. «Modern Humans Did Not Admix with Neanderthals during Their Range Expansion into Europe» PLoS Biology 2 (12): e421.  doi:10.1371/journal.pbio.0020421. ISSN 1545-7885. PMID 15562317. PMC PMC532389. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  100. ↑ (Ingelesez) Sankararaman, Sriram; Patterson, Nick; Li, Heng; Pääbo, Svante; Reich, David. (2012-10-04). Akey, Joshua M. ed. «The Date of Interbreeding between Neandertals and Modern Humans» PLoS Genetics 8 (10): e1002947.  doi:10.1371/journal.pgen.1002947. ISSN 1553-7404. PMID 23055938. PMC PMC3464203. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  101. ↑ (Ingelesez) Meyer, Matthias; Kircher, Martin; Gansauge, Marie-Theres; Li, Heng; Racimo, Fernando; Mallick, Swapan; Schraiber, Joshua G.; Jay, Flora et al.. (2012-10-12). «A High-Coverage Genome Sequence from an Archaic Denisovan Individual» Science 338 (6104): 222–226.  doi:10.1126/science.1224344. ISSN 0036-8075. PMID 22936568. PMC PMC3617501. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  102. ↑ (Ingelesez) Wall, Jeffrey D; Yang, Melinda A; Jay, Flora; Kim, Sung K; Durand, Eric Y; Stevison, Laurie S; Gignoux, Christopher; Woerner, August et al.. (2013-05-01). «Higher Levels of Neanderthal Ancestry in East Asians than in Europeans» Genetics 194 (1): 199–209.  doi:10.1534/genetics.112.148213. ISSN 1943-2631. PMID 23410836. PMC PMC3632468. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  103. ↑ (Ingelesez) Sánchez-Quinto, Federico; Botigué, Laura R.; Civit, Sergi; Arenas, Conxita; Ávila-Arcos, María C.; Bustamante, Carlos D.; Comas, David; Lalueza-Fox, Carles. (2012-10-17). Caramelli, David ed. «North African Populations Carry the Signature of Admixture with Neandertals» PLoS ONE 7 (10): e47765.  doi:10.1371/journal.pone.0047765. ISSN 1932-6203. PMID 23082212. PMC PMC3474783. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  104. ↑ (Ingelesez) Yotova, V.; Lefebvre, J.-F.; Moreau, C.; Gbeha, E.; Hovhannesyan, K.; Bourgeois, S.; Bedarida, S.; Azevedo, L. et al.. (2011-07-01). «An X-Linked Haplotype of Neandertal Origin Is Present Among All Non-African Populations» Molecular Biology and Evolution 28 (7): 1957–1962.  doi:10.1093/molbev/msr024. ISSN 0737-4038. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  105. ↑ (Ingelesez) Yang, Melinda A.; Gao, Xing; Theunert, Christoph; Tong, Haowen; Aximu-Petri, Ayinuer; Nickel, Birgit; Slatkin, Montgomery; Meyer, Matthias et al.. (2017-10). «40,000-Year-Old Individual from Asia Provides Insight into Early Population Structure in Eurasia» Current Biology 27 (20): 3202–3208.e9.  doi:10.1016/j.cub.2017.09.030. PMID 29033327. PMC PMC6592271. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  106. ↑ (Ingelesez) Ding, Qiliang; Hu, Ya; Xu, Shuhua; Wang, Jiucun; Jin, Li. (2014-03). «Neanderthal Introgression at Chromosome 3p21.31 Was Under Positive Natural Selection in East Asians» Molecular Biology and Evolution 31 (3): 683–695.  doi:10.1093/molbev/mst260. ISSN 1537-1719. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  107. ↑ (Ingelesez) Kamberov, Yana G.; Wang, Sijia; Tan, Jingze; Gerbault, Pascale; Wark, Abigail; Tan, Longzhi; Yang, Yajun; Li, Shilin et al.. (2013-02). «Modeling Recent Human Evolution in Mice by Expression of a Selected EDAR Variant» Cell 152 (4): 691–702.  doi:10.1016/j.cell.2013.01.016. PMID 23415220. PMC PMC3575602. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  108. ↑ (Ingelesez) Wade, Nicholas. (2013-02-14). «East Asian Physical Traits Linked to 35,000-Year-Old Mutation» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  109. ↑ (Ingelesez) Peng, Yi; Shi, Hong; Qi, Xue-bin; Xiao, Chun-jie; Zhong, Hua; Ma, Run-lin Z; Su, Bing. (2010-12). «The ADH1B Arg47His polymorphism in East Asian populations and expansion of rice domestication in history» BMC Evolutionary Biology 10 (1): 15.  doi:10.1186/1471-2148-10-15. ISSN 1471-2148. PMID 20089146. PMC PMC2823730. (Noiz kontsultatua: 2022-01-25).
  110. ↑ (Ingelesez) Pitulko, V. V.; Nikolsky, P. A.; Girya, E. Yu.; Basilyan, A. E.; Tumskoy, V. E.; Koulakov, S. A.; Astakhov, S. N.; Pavlova, E. Yu. et al.. (2004-01-02). «The Yana RHS Site: Humans in the Arctic Before the Last Glacial Maximum» Science 303 (5654): 52–56.  doi:10.1126/science.1085219. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  111. ↑ a b Wells, Spencer. (2002). The journey of man : a genetic odyssey. Princeton University Press ISBN 978-0-691-11532-0. PMC 51561904. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  112. ↑ «Encyclopedia Smithsonian: Paleoamerican Origins» web.archive.org 2009-01-05 (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  113. ↑ (Ingelesez) Magazine, Smithsonian; Thompson, Helen. «A DNA Search for the First Americans Links Amazon Groups to Indigenous Australians» Smithsonian Magazine (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  114. ↑ (Ingelesez) Bonatto, S. L.; Salzano, F. M.. (1997-03-04). «A single and early migration for the peopling of the Americas supported by mitochondrial DNA sequence data» Proceedings of the National Academy of Sciences 94 (5): 1866–1871.  doi:10.1073/pnas.94.5.1866. ISSN 0027-8424. PMID 9050871. PMC PMC20009. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  115. ↑ «Atlas of the Human Journey - The Genographic Project» web.archive.org 2011-05-01 (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  116. ↑ a b c Wells, Spencer. (2006). Deep ancestry : inside the Genographic Project. National Geographic ISBN 0-7922-6215-8. PMC 70265481. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  117. ↑ Kicza, John E.. (2016). Resilient Cultures : America's Native Peoples Confront European Colonialization 1500-1800.. (2nd ed. argitaraldia) Taylor and Francis ISBN 978-1-315-50988-4. PMC 962453515. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  118. ↑ (Ingelesez) «The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health» phys.org (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  119. ↑ (Ingelesez) Fladmark, K. R.. (1979-01). «Routes: Alternate Migration Corridors for Early Man in North America» American Antiquity 44 (1): 55–69.  doi:10.2307/279189. ISSN 0002-7316. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  120. ↑ «RealClimate: Sea will rise ‘to levels of last Ice Age’» www.realclimate.org (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  121. ↑ (Ingelesez) «Genetic studies link indigenous peoples in the Amazon and Australasia» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  122. ↑ (Ingelesez) Callaway, Ewen. (2015-07-21). «‘Ghost population’ hints at long-lost migration to the Americas» Nature: nature.2015.18029.  doi:10.1038/nature.2015.18029. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  123. ↑ a b c d (Ingelesez) Shi, Hong; Qi, Xuebin; Zhong, Hua; Peng, Yi; Zhang, Xiaoming; Ma, Runlin Z.; Su, Bing. (2013-06-20). Kivisild, Toomas ed. «Genetic Evidence of an East Asian Origin and Paleolithic Northward Migration of Y-chromosome Haplogroup N» PLoS ONE 8 (6): e66102.  doi:10.1371/journal.pone.0066102. ISSN 1932-6203. PMID 23840409. PMC PMC3688714. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  124. ↑ a b «Three-part ancestry for Europeans | Science/AAAS | News» web.archive.org 2014-10-11 (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  125. ↑ (Ingelesez) Ehret, Christopher; Keita, S. O. Y.; Newman, Paul. (2004-12-03). «The Origins of Afroasiatic» Science 306 (5702): 1680–1680.  doi:10.1126/science.306.5702.1680c. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  126. ↑ A., Clark, J. Desmond (John Desmond), 1916-2002. Brandt, Stephen. (1984). From hunters to farmers : the causes and consequences of food production in Africa. University of California Press ISBN 0-520-04574-2. PMC 993354250. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  127. ↑ Igor., Kopytoff,. (2006). The African frontier : the reproduction of traditional African societies. University Microfilms International ISBN 0-253-30252-8. PMC 851290806. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  128. ↑ (Ingelesez) Vansina, J.. (1995-07). «New Linguistic Evidence and ‘The Bantu Expansion’» The Journal of African History 36 (2): 173–195.  doi:10.1017/S0021853700034101. ISSN 0021-8537. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  129. ↑ (Ingelesez) Busby, George BJ; Band, Gavin; Si Le, Quang; Jallow, Muminatou; Bougama, Edith; Mangano, Valentina D; Amenga-Etego, Lucas N; Enimil, Anthony et al.. (2016-06-21). «Admixture into and within sub-Saharan Africa» eLife 5: e15266.  doi:10.7554/eLife.15266. ISSN 2050-084X. PMID 27324836. PMC PMC4915815. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  130. ↑ (Ingelesez) Choudhury, Ananyo; Aron, Shaun; Sengupta, Dhriti; Hazelhurst, Scott; Ramsay, Michèle. (2018-08-01). «African genetic diversity provides novel insights into evolutionary history and local adaptations» Human Molecular Genetics 27 (R2): R209–R218.  doi:10.1093/hmg/ddy161. ISSN 0964-6906. PMID 29741686. PMC PMC6061870. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  131. ↑ William, Meacham,. (2010-08-04). On the Improbability of Austronesian Origins in South China. University of Hawai'i Press (Honolulu) PMC 652961682. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  132. ↑ Bellwood, Peter. (1991-07). «The Austronesian Dispersal and the Origin of Languages» Scientific American 265 (1): 88–93.  doi:10.1038/scientificamerican0791-88. ISSN 0036-8733. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  133. ↑ Bellwood, Peter. (1991-07). «The Austronesian Dispersal and the Origin of Languages» Scientific American 265 (1): 88–93.  doi:10.1038/scientificamerican0791-88. ISSN 0036-8733. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  134. ↑ New perspectives in Southeast Asian and Pacific prehistory. 2017 ISBN 978-1-76046-095-2. PMC 962481209. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  135. ↑ (Ingelesez) Carson, Mike T.; Hung, Hsiao-chun; Summerhayes, Glenn; Bellwood, Peter. (2013-01). «The Pottery Trail From Southeast Asia to Remote Oceania» The Journal of Island and Coastal Archaeology 8 (1): 17–36.  doi:10.1080/15564894.2012.726941. ISSN 1556-4894. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  136. ↑ (Ingelesez) «Did a butterfly effect change the history of the Pacific?» www.stockholmresilience.org (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  137. ↑ M., Fagan, Brian. (1974). Men of the earth; an introduction to world prehistory. Little, Brown PMC 900774. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  138. ↑ Hoffecker, John F.. (2005). A prehistory of the north : human settlement of the higher latitudes. Rutgers University Press ISBN 0-8135-3746-0. PMC 59717544. (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  139. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).
  140. ↑ (Ingelesez) Wood, Shannon Raye. (1992). Tooth wear and the sexual division of labour in an Inuit population. Theses (Dept. of Archaeology) / Simon Fraser University (Noiz kontsultatua: 2022-01-26).

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Giza_migrazio_goiztiarrak&oldid=9367281"(e)tik eskuratuta