Hegoafrika

Hegoafrikako Errepublika
Hegoafrikako Errepublika; Republiek van Suid-Afrika; iRiphabliki yeSewula Afrika; iRiphabliki yomZantsi Afrika; iRiphabhuliki yaseNingizimu Afrika; iRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika; Repabliki ya Afrika-Borwa; Rephaboliki ya Afrika Borwa; Rephaboliki ya Aforika Borwa; Riphabliki ra Afrika Dzonga; Riphabuḽiki ya Afurika Tshipemba
Bandera	Armarria
	Goiburua: !ke e: ǀxarra ǁke; (Batasuna Aniztasunean)
	Ereserkia: Hegoafrikako ereserki nazionala
Hiriburua	Lurmutur Hiria (legegilea); Pretoria (administratiboa); Bloemfontein (judiziala)
Hiri handiena	Johannesburg
Hizkuntza ofiziala(k)	Afrikaans, ingelesa, zuluera, ; eta xhosera, swaziera, ndebelera, hegoaldeko sothoera,; iparraldeko sothoera, tsongera, tswanera, vendera
Herritarra	hegoafrikar
Gobernua	Demokrazia parlamentarioa
Independentzia
Azalera
Biztanleria
Dirua	Hegoafrikar randa (ZAN)
Ordu-eremua	(UTC+2)
Aurrezenbakia	27
Internet domeinua	za

Artikulu hau herrialdeari buruzkoa da; kontzeptu geografikoari gaitzat duena beste hau da: «Hegoaldeko Afrika»

Hegoafrika^[1]^[2]^[3] Afrika hegoaldeko muturreko estatua da, Atlantiko eta Indiako ozeanoen artean kokatua. Mugakide ditu Namibia, Botswana, Zimbabwe, Mozambike eta Swazilandia; bestetik, Lesotho guztiz inguratzen du.

Hiru hiriburu ditu: Lurmutur Hiria (legegilea), Pretoria (administratiboa) eta Bloemfontein (judiziala). Hala ere, hiri handiena Johannesburg da.

GeografiaAldatu

Hegoafrika, satelite iruditik ebakita

Hegoafrika 1.219.080 km² luze-zabal da eta, izenak berak dioen bezala, Afrika kontinentearen hego muturrean dago. Mugakide ditu Namibia, Botswana, Zimbawe, Mozambike, Swazilandia eta Lesotho (azken herrialde hori guztiz inguratzen du). Hegoaldean Itxaropen Onaren Lurmuturra dago, Indiako ozeanoa eta Atlantikoa banatzen dituen lurmutur ezaguna, Lurmutur Hiriari izena ematen diona.

Haren eremu zabala dela-eta, muturreko klimak ditu: hegoaldean eta mendialdean, epela (Mediterraneokoa bezalakoa); ipar-mendebaldean, azpi-tropikala; eta ekialdean, erdi-lehorra. Batez besteko euri prezipitazioa 464 mm-koa da.

Ibai nagusiak hiru hauek dira: Orange (Atlantikora isurtzen da), Vaal eta Limpopo (Indikora isuriak).

HistoriaAldatu

Sakontzeko, irakurri: «Hegoafrikako historia»

Jan van Riebeck Lurmuturrera iristean

Hegoafrikako historia askotarikoa eta aberatsa da, Historiaurretik hainbat herri, kultura eta etnia bildu eta nahastu baitira. San herriaren —europarrek boskimano deiturikoen— kultura duela gutxienez 25.000 urte dago eta bantuena, duela 2.500.

Historia idatzia europarren etorrerarekin hasi zen. Portugaldarrak iristen lehenengoak izan baziren ere, lurraldea ez zuten kolonizatu. Lehen kolonizatzaileak herbeheretarrak izan ziren, XVIII. mendearen bukaeratik aurrera, britaniarrekin lehian. Azken urteotako historia apartheid izeneko erregimen baztertzaileak eta haren amaierak markatu zuten.

Hizkuntza ofizialakAldatu

Hegoafrikan hamaika hizkuntza ofizial daude: afrikaansa, ingelesa, ndebelera, iparraldeko sothoera, hegoaldeko sothoera, swaziera, tsongera, tswanera, vendera, xhosera eta zuluera. Kopuruaren aldetik, Indian bakarrik daude gehiago.

Hegoafrikako hizkuntzak.

1996ko Errolda Nazionalaren arabera, ama-hizkuntza mintzatuenak zulua (9,2 milioi hiztun), xhosa (7,2 milioi) eta afrikaansa (5,8 milioi) dira eta bigarren hizkuntza gisa, ingelesa (2,2 milioi hiztun), afrikaansa (1,1 miloi) eta zulua (0,5 milioi).

Horretaz gain, beste zortzi hizkuntza onartzen dira, ofizialak ez badira ere: fanagaloa, khoea, lobedua, nama, ndebelea, phuthia, sana eta Hegoafrikako keinu hizkuntza. Zenbait lurraldetan egoera babestuagoa daukate, baina hiztun kopuru txikia dela eta, ez dute nazio osoko onarpenik. San eta khoikhoi herrien hizkuntzak Namibia eta Botswana aldera hedatzen dira. Nolanahi ere, ehiztari-biltzaile herri horien kultura eta hizkuntza, Afrikako beste herrien aldean hain desberdina, baztertuta egon dira oso, eta galtzeko zorian daude. Hegoafrikar zuri askok beste hizkuntza europarrez hitz egiten dute: portugesez (Angolan eta Mozambiken ere mintzatua), alemanez eta grekoz, besteak beste. Horiekin batera, asiar eta indiar askok Hego Asiako hizkuntzeztan hitz egiten dute: teluguz, hindiz, gujarateraz eta tamileraz.

Banaketa administratiboaAldatu

Sakontzeko, irakurri: «Hegoafrikaren banaketa administratiboa» eta «Hegoafrikako probintziak»

Apartheida 1994an amaitzean, Hegoafrikako 4 probintziak eta 10 bantustan independenteak bertan behera geratu eta 9 probintziok sortu ziren:

Lurmutur Mendebaldea (Western Cape): lehengo Lurmutur probintziaren hego-mendebaldea.
Lurmutur Iparraldea (Northern Cape): lehengo Lurmutur probintziaren iparraldea
Lurmutur Ekialdea (Eastern Cape): lehengo Transkei eta Ciskei bantustanak eta lehengo Lurmutur probintziaren hego-ekialdea, gehi Indiako ozeanoko bi hegoafrikar uharteak (Marion eta Eduardo Printzearen uharteak).
KwaZulu-Natal: Natal eta Zululand.
Estatu Askea (Free State): lehengo Orangeko Estatu Librea eta zenbait bantustan
Ipar-mendebaldea (North West): lehengo Transvaal mendebaldea, Lurmutur probintziaren iparraldea eta Bophuthatswana bantustana.
Gauteng: lehengo Pretoria-Witwatersrand-Vereeniging.
Mpumalanga: lehengo Transvaal ekialdea.
Limpopo: lehengo Transvaal iparraldea.

Hegoafrikar ezagunakAldatu

Henry Hare Dugmore (1810-1896), misiolaria eta xhosazko itzultzailea.
John Ronald Reuel Tolkien (1892-1973), idazlea.
Pieter Botha (1916-2006), apartheid sistemaren sustatzailea eta herrialdeko buruzagia izandakoa (1978-1989).
Nelson Mandela (1918-2013) politikaria, giza eskubideen aldeko ekintzailea eta herrialdeko presidentea izandakoa (1994-1999).
Desmond Tutu (1931-) apezpikua eta giza eskubideen aldeko ekintzailea.
Miriam Makeba (1932-2008), abeslaria.
Frederik de Klerk (1936-) herrialdeko presidentea izandakoa (1989-1994).
John Maxwell Coetzee (1940-), idazlea.
Joseph Shabalala (1941-), musikaria.
Thabo Mbeki (1942-), herrialdeko presidentea izandakoa (1999-2008).
Mark Shuttleworth (1973-), informatikari eta enpresaburua.
Charlize Theron (1975-), aktorea.
Benny McCarthy (1977-), futbolaria

ErreferentziakAldatu

↑ 38. araua Euskaltzaindia . Noiz kontsultatua: 2010-06-01 .
↑ Terminologia Bankua Euskalterm . Noiz kontsultatua: 2010-06-01 .
↑ Hegoafrika sarrera Elhuyar Hiztegia . Noiz kontsultatua: 2010-06-01 .

Ikus, gaineraAldatu

Kanpo loturakAldatu

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Hegoafrika

Hegoafrikari buruzko kanala Argia.com-en
Hegoafrika, apartheidetik Munduko Kopara kronologia ilustratua
Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
Hegoafrikari buruzko 'Bakearen irribarrea' erreportajea Argia astekarian

[1] 38. araua Euskaltzaindia . Noiz kontsultatua: 2010-06-01 .

[2] Terminologia Bankua Euskalterm . Noiz kontsultatua: 2010-06-01 .

[3] Hegoafrika sarrera Elhuyar Hiztegia . Noiz kontsultatua: 2010-06-01 .

[1]

[2]

[3]