Yemen Ekialde Hurbileko estatu bat da, Arabiar penintsularen hegoaldean kokatua, Arabiako itsasoaren eta Itsaso Gorriaren kostaldean, 1990ean Hego Yemen eta Ipar Yemen bateratzetik sortua. Mugakide ditu Oman ipar-ekialdean, Saudi Arabia iparraldean eta ipar-mendebaldean, Itsaso Gorria mendebaldean eta Adengo golkoa hegoaldean.

Yemengo Errepublika
الجمهوريّة اليمنية
(Al-Jumhuriyah al-Yamaniyah)
Ereserkia: National anthem of Yemen (en) Itzuli

flag of Yemen (en) Itzuli

Emblem of Yemen (en) Itzuli
Geografia
HiriburuaSana eta Aden
15°21′0″N 44°12′0″E
Azalera555.000 km² eta 527.970 km² (49.)
Punturik altuenaJabal an Nabi Shu'ayb (en) Itzuli (3.666 m)
Punturik sakonenaArabiako itsasoa (0 m)
KontinenteaAsia eta Afrika
MugakideakSaudi Arabia eta Oman
Administrazioa
Gobernu-sistemaerrepublika eta presidentzialismo
Yemengo presidenteaRashad al-Alimi (en) Itzuli
Yemengo lehen ministroaMaeen Abdulmalik Saeed (en) Itzuli
LegebiltzarraParliament of Yemen (en) Itzuli
Epai autoritateaQ12192498 Itzuli
Harreman diplomatikoak Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria28.250.420 (2017) (51.)
2.066.744 (2014)
Dentsitatea50,9 bizt/km² (129.)
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Erlijioaislam
Ezkontzeko adinagenero guztiak: 15
Emankortasun-tasa4,16 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak2.337.346 (2012)
Bizi-itxaropena64,953 (2016)
Giniren koefizientea35,9 (2005)
Giza garapen indizea0,455 (2021)
Ekonomia
BPG nominala18.213.328.571,429 $ (2016)
−16.389.151.767,349 (2015)
BPG per capita1.106 $ (2017)
−214 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa73.631.681.642 nazioarteko dolar (2017)
−3.191.620.585 (2016)
BPG per capita EAPn2.606,392 nazioarteko dolar (2017)
−178,654 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala−9,8 % (2016)
Erreserbak5.344.296.890 $ (2013)
−806.484.136 (2012)
Inflazioa22 % (2016)
3,2 (2015)
Historia
Sorrera data: 1990
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+967
ISO 3166-1 alpha-2YE
ISO 3166-1 alpha-3YEM
Ordu eremua
Elektrizitatea230 V. 50 Hz.NEMA 1-15 (en) Itzuli, AC power plugs and sockets: British and related types (en) Itzuli eta BS 1363 (en) Itzuli
Internet domeinua.ye
yemen.gov.ye

Hiriburua Sana da. Beste hiri nagusiak Aden, Al Xaab, Hudaida, Ibb, Marib, Moka, Mukalla, Saada, Ta’iz, Tarim eta Xeik Uthman dira.

Banaketa administratiboa aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Yemenen banaketa administratiboa»
Yemengo barrutiak[1]
Barrutia (Muhafazah) Azalera (km²) Populazioa (2004) Hiriburua
Abyan 16.500 433.819 Zinjibar
'Adan 750 589.419 Aden
Ad Dali' 4.000 470.564 Ad Dali'
Al Bayda' 9.300 577.369 Al Bayda
Al-Hudaida 13.300 2.157.552 Al-Hudaida
Al Jawf 39.500 443.797 Al Jawf
Al Mahrah 67.000 88.594 Al Ghaydah
Al Mahwit 2.300 494.557 Al Mahwit
Amanah al-'Asmah 400 1.747.834 Sana
'Amran 7.900 877.786 Amran
Dhamar 7.600 1.330.108 Dhamar
Hadramaut 167.000 1.028.556 Al Mukalla
Hajjah 8.300 1.479.568 Hajjah
Ibb 5.400 2.131.861 Ibb
Lahij 12.700 722.694 Lahij
Ma'rib 17.500 238.522 Ma'rib
Raymah 1.900 394.448
Sa'dah 12.400 695.033 Sa'dah
Sana 11.900 919.215 Sana
Shabwah 39.000 470.440 'Ataq
Ta'izz 10.000 2.393.425 Ta'izz

Ingurunea eta klima aldatu

 
Yemengo mapa.

Hiru lurralde-mota bereizten dira, oro har, Yemenen: itsasertzeko lautada estua (6-6,5 kilometroko zabalera); Yemengo goi-lautada eta mendialdea erdialdean (Al Asha, 3.227 m, eta Hadur Shuayb, 3.760 m, dira mendialde gorenak); eta Yemengo basamortua, ipar eta mendebaldera. Yemengo goi-lurrek hartzen dute azalera handiena (hiru bosten).

Arabiako penintsulako beste lurraldeen aldean, Yemengo lurra hezeagoa eta oparoagoa da, oro har. Euria garaieraren araberakoa da. Basamortuan eta itsasertzean oso euri-kantitate apalak jasotzen dira (100 mm-tik behera) eta askoz ere handiagoak (400–700 mm bitartekoak) goi-lurraldeetan. Tenperatura beroak nagusitzen dira Yemen osoan urtaro guztietan (25-32 °C bitartean, batez beste), baina neguak hotzak izaten dira barneko mendialde garaietan.

Biztanleak aldatu

Yemengo biztanle gehienak arabiarrak dira arrazaz eta musulmanak (suniak eta xiitak) erlijioz. Emigrazio-herria da Yemen; lanerako sasoian dauden gizonezko askok sortaldea utzi eta Saudi Arabiara eta petrolio asko duten emirerrietara jo dute azken aldi honetan bizibidearen bila. Joera hori guztiz aldatu zen Yemengo errepublika batuak Irakeko Sadam Husseinen politika babestu zuenean, Saudi Arabiak langile yemendarrak lan-eskubiderik gabe utzi baitzituen (1991). Judu-komunitate bat bizi izan da Yemenen, Sanako hirian bereziki, XX. mendea arte, baina Israel aldera jo dute gehienek azken hamarkada hauetan.

 
Yemengo Sana hiriburua.

Historia aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Yemengo historia»

Lau erresuma bereizten ziren antzina Yemengo lurraldean, K.a. lehen milurtekoan: Saba, Main, Qataban eta Hadramaut. Sabako Erresuma izan zen guztietan garrantzitsuena; preziatuak ziren oso bertako lurrinak Asiako sortalde guztian eta, Itsaso Gorriaren eta Indiako ozeanoaren artean zegoelarik, garrantzi handia hartu zuen erresuma hark merkataritzan. K.a. V. mendean Eritrea eta Abisinia aldera zabaldu ziren sabatarrak, eta Yemengo beste erresumak menderatu zituzten ondoko mendeetan.

K. o. IV. mendetik aurrera, kristautasun-guneak sortuz joan ziren alde hartan, eta zailtasun handiak eduki zituzten, juduen eragin handia baitzuten bertako agintariek (himyari tribu sabatarrak). K.o. VI. mendearen hasieran (525), etiopiar kristau monofisitak nagusitu ziren Yemenen, eta Persiako osteek konkistatu zuten berrogei urte geroago. Orduan, antzinako Sabako Erresumaren gainbehera etorri zen (guztiz hondatu ziren garai bateko ubide eta ureztatze-eraikinak), eta beduino-tribu arabiarrak egokitu ziren arian-arian Yemengo lurretan. Beduino haiek eraman zuten islama, eta musulmanak nagusitu ziren (632-634).

IX. mendean, Bagdadeko kalifaren mendean geratu zen Yemen, baina bertako dinastia txikiak ziren han benetan nagusi, eta estatu burujabe bat sortu zuen Ipar Yemenen (Yahya ibn al-Hussayn), zaidi dinastiaren aitzindariak (893-894). Saladinek Egiptoko aiubtarren mende ezarri zituen Yemengo lurrak XII. mendean eta lurralde oparoa izan zen hurrengo mendeetan, Mediterraneo itsasoaren eta Indiako ozeanoaren arteko merkataritzari esker.

XVI. mendearen hasieran zabaldu zen inperio otomandarra Yemen aldera, baina bertako herriak aurre egin eta turkiarrak ez ziren sekula erabat nagusitu. Ingelesak 1618an finkatu ziren lehenengoz Moka hirian, eta XIX. mendean erabaki zuten hango kostaldea erabat hartzea (Aden, 1839; Perim, 1857), Indiarako bidea zaintzearren. 1872. urtean zehaztu ziren inperio otomandarraren eta Adengo kolonia ingelesaren arteko mugak, eta matxinada ugari izan zen otomandar eta ingelesen aurka eta, turkiarren inperioa behera etorri ondoren (1919), Yahya al-Mutawakkil Alaallah iman zaidiak zehaztu zuen Saudi Arabiarekiko muga iparraldean, eta 1939an amaitu zen britainiarren okupazioa Adenen.

Yemengo herria giro feudalean bizi izan zen, 1962. urtean errepublika arabiarra onartu zen arte. Berehala piztu zen erregezaleen eta errepublikazale ezkertiarren arteko gerra zibila. 1967. urtean sortu zen Hego Yemengo herri errepublika (Aden hiriburu) eta 1970. urtean sinatu zen Yemen bitan banatzen zuen hitzarmena: Hego Yemengo herri-errepublika demokratikoa (Aden hiriburu zela), marxista, eta Ipar Yemengo errepublika arabiarra (Sana hiriburu zela), gobernu militar baten manupean eta Saudi Arabiak eta mendebaldeko potentziek bultzatua. Berriro hasi ziren 1979ko hasieran bi Yemenen arteko guduak, baina hilabete geroago amaitu ziren.

1986an gudu latzak izan ziren Hego Yemenen, moderatuen eta ezkertiarren artean (10.000 hildakotik gora), eta 1988tik aurrera hasi zen Yemen bateratzeko prozesua. 1990eko maiatzean batu ziren Yemengo bi errepublikak, eta Ipar Yemengo presidentea zena, Ali Abdullah Saleh, bilakatu zen Yemen batuko lehendakari. Eragin handia izan zuen prozesu honetan Irakeko gobernuak), eta Sadam Husseinen alde agertu zen Yemengo gobernua urte bereko abuztuan, Irakeko armada Kuwaiten sartu ondoren. Erabaki horren ondoren, bazter utzi zuten Yemengo errepublika Saudi Arabiak, emirerri arabiarrek eta mendebaldeko potentziek.

Saleh lehendakariak, gobernuaren eta estatuaren baliabideak kontrolatuz eta tribuekin negoziatuz, boterea atxiki zuen hurrengo urteetan. 1999ko hauteskundeetan botoen % 96 eskuratu zituen, eta 2006ko hauteskundeak ere irabazi zituen, oposizioak hauteskunde-iruzurra izan zela salatu bazuen ere. 2011n, lehendakariaren kontrako herri-matxinada piztu zen. Matxinoek lehendakariaren jauregiari eraso zioten, eta lehendakaria eta lehen ministroa larri zauritu zituzten. 2011ko azaroan, estatua krisi politiko sakonean murgilduta zegoela, Salehek boterea uztea onartu zuen.

 
Aden hiria, antzinako sumendi-krater batean kokatua.

2011ko protestek Ali Abdullah Saleh presidentea kargutik kenarazi eta harekin lehendakariorde zen Saleh presidentetzara eraman zutenetik, gatazkak areagotu egin ziren Yemenen. Iparraldean xiiten eta suniten arteko liskarrak ohikoak ziren, eta hutiak euren boterepeko eremua handitzen ari ziren; hegoaldean mugimendu independentista indartuz zihoan; eta bitartean Al Kaida ekialdean gotortu da, hegoaldeko zenbait eremutatik egotzia izan ostean. Hutien eta xiiten kontrako mezuak gogortzen ari zen, gainera, Al Kaida.

Ekonomia aldatu

Laborantzak garrantzi handia du (kotoia, fruituak, laboreak, moka kafea eta qat izeneko landare haluzinogenoa), baina ez da aski, oro har, biztanle guztien beharrak asetzeko. Abere-hazkuntzak ez du halako muntarik (ardi- eta ahuntz-azienda, gameluak) eta yemendarrak gero eta ardura handiago ari dira jartzen arrantza-baliabideen ustiapenean. Mea-hobi aberats samarrak daude Yemenen (burdina, batez ere, eta gatza, ikatza, kobrea, sufrea, beruna, zinka, urrea eta uranioa), eta, Arabiako penintsulako beste lurretan ez bezala, 1980tik aurrera hasi ziren ustiatzen bertako petrolioa eta gas naturala.

Azpiegitura-proiektu handietara bideratu dira industria mailan eginiko ahalegin garrantzitsuenak (lurrak ureztatzeko proiektuak, hirietako azpiegitura, oinarrizko industria, janari-industria, petrolio-findegiak). Errepide-sarea, bestalde, osatu gabe dago oraindik, eta bideen egoera txarra da oro har.

Portu nagusia Hudeida da, eta nazioarteko aireportuak daude Sana, Hodeida eta Ta'izz hirietan.

Yemendar ezagunak aldatu

Erreferentziak aldatu

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu


Asiako herrialde eta lurraldeak    (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)

Erdialdeko Asia
 

AfganistanErrusiaKazakhstanKirgizistanUzbekistanTadjikistanTurkmenistan

Asiako Ekialdea
(Asia-Pazifikoa)

 

Hego KoreaIpar KoreaJaponiaMongoliaTxina

Hego-mendebaldeko Asia
Ekialde Hurbila
 

Arabiar Emirerri BatuakArmeniaAzerbaijanBahrainEgiptoGeorgiaIranIrakIsraelJordaniaKuwaitLibanoOmanQatarSaudi ArabiaSiriaTurkiaYemen

Hego-ekialdeko Asia
 

BruneiEkialdeko TimorFilipinakIndonesiaKanbodiaLaosMalaysiaMyanmarSingapurThailandiaVietnam

Hegoaldeko Asia
 

BangladeshBhutanIndiaMaldivakNepalPakistanSri Lanka

Beste entitate
politiko batzuk

PalestinaTaiwan