Aezkoa

Aezkoa ([aes̻koa]) Nafarroa Garaiko ipar-ekialdeko ibar bat da, Zangozako merindadean eta Auñamendiko eskualdean kokatua. Oso biztanle gutxi ditu gaur egun, 891 (2016), aetzak izenekoak. Orbaizeta da herririk populatuena 9 udalerrien artean (205 biztanle 2016an).

Aezkoa
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Abaurrepea.
Kokapena
Ezaugarriak
Azalera	198,41 km²
Biztanleria	974 (2010)
Dentsitatea	5 biztanle/km²
Udalerriak	9
Herririk handiena	Orbaizeta (241 biztanle)

Herri apalena Aribe da (699 m); eta Abaurregaina (1.040 m), ordea, garaiena (bai eta Nafarroa Garaiko nahiz Euskal Herriko herririk garaiena ere).

Mugakideak

Mugakideak hauek ditu: iparraldean Donibane Garaziko Kantonamendua (Nafarroa Beherea); hegoaldean Urraulgoiti ibarra; ekialdean Zaraitzu ibarra; eta mendebaldean Artzibar, Orotz-Betelu, Orreaga eta Auritz herriak.

Udalerriak

Azalera eta populazioa

Udalerria	Biztanleak (2017)	Azalera	Dentsitatea
Abaurregaina	124	21.36	5.81
Abaurrepea	34	10.89	3.12
Aria	53	8.32	6.37
Aribe	41	4.04	10.15
Garaioa	89	21.26	4.19
Garralda	184	21.51	8.55
Hiriberri (Aezkoa)	110	21.64	5.08
Orbaitzeta	200	81.72	2.45
Orbara	38	8.99	4.23

Euskaldunen portzentajea

Orbaizeta: 220 biztanle zituen 2010ean eta horietatik %36 inguru euskaldunak ziren 2001eko hizkuntza inkestaren arabera. Garralda: 191 (%30). Abaurregaina: 138 (%34). Hiriberri: 124 (%49). Garaioa: 108 (%16). Aria: 57 (%37). Aribe: 47 (%21). Orbara: 48 (%29). Abaurrepea: 41 (%8).

Ondarea

Orbaizetako ola

Eskualdeko arkitektura ondarearen artean, ikur nagusia Orbaizetako ola da XVIII. eta XIX. mendeen artean abian egon zena. Espainiako koroaren arma fabrika izan zen, hainbat liskar belikotan xedea izan zena armada espainiar, frantziar, karlista edo liberalentzat.

Aztarna erromatarrak

Erromatar garaikoa da Urkuluko dorrea, Orbaizetako mugetan dagoena izen bereko mendiaren magalean. K. a. I. mendean eraiki zuten, eta gaur egun ondarrak baino ez dira gelditzen.

Garaiak

Reka etxeko garaiaren irudia, Hiriberri.

Aezkoak Euskal Herriko garai kontzentrazio handiena du:

• Aria: Apat etxeko garaia, Etxeberri etxeko garaia, Xamar etxeko garaia eta Jauri etxeko garaia.
• Aribe: Domentx etxeko garaia.
• Garaioa: Maizterra etxeko garaia.
• Garralda: Masamigel etxeko garaia.
• Hiriberri: Jauki etxeko garaia, Portal etxeko garaia, Reka etxeko garaia eta Elizondo etxeko garaia.
• Orbaizeta: Estankero etxeko garaia, Etxegarai etxeko garaia eta Larraineta etxeko garaia.
• Orbara: Xabat etxeko garaia.

Kultura

Hizkuntza

Eskualdeko euskalkiari dagokionez, aezkera edo Aezkoako uskara, gaur egungo sailkapenaren arabera (Koldo Zuazorena) nafarreraren barruan dago.

1863an euskararen ezagutza %90.16koa zen, 1935ean %65.72koa, 1972an %30.47ra jaitsi eta ordutik hor mantendu da: 1991an %30.67, 1996an %28.46 (gehi %25.93 ia euskaldunak) eta 2001ean %31.72 (gehi %29.16).

1935ean eskualdean Aingeru Irigaraik egindako ikerketaren arabera, herririk euskaldunenak 'Ayezkoa-Iriberri', 'Abaurre gaiña', 'Abaurre peko', Orbara eta Aria ziren. Bertan, umeek ere erabiltzen zuten hizkuntza. Garraldan, bestela, 30 urtetik gorakoek bai baina umeek ez. 'Orbaiceta' eta 'Garayoa'n 50 urtetik gorakoek, eta 'Arive'n adin horretakoek jakin bai baina ez zuten erabiltzen.

Gaur egun, euskaldun gehien dituzten herriak (2001eko hizkuntza inkestaren arabera) Hiriberri, Aria, Orbaizeta eta Garralda ditugu, hurrenkera horretan, guztietan % 30etik gora baitira euskaldunak.

Jaiak

Hauek dira ibarreko xei edo jai nagusiak:

• Inauteriak edo Igautreak: Orbara, Orbaizeta eta Abaurregainan.
• Maiatzean: Hiriberriko festak.
• Ekainean: Aria, Abaurregaina, Abaurrepea, Garaioa eta Orbaizetako festak.
• Abuztuan: Orbara eta Garraldako festak.
• Irailean:
  • Aezkoako Eguna: Hilaren hirugarren asteburuan ospatzen dute, urtero ibarreko herri batean txandaka.
  • Aribeko festak.

Inguru naturala

• Iratiko Oihana: Europako pagadirik zabalenetarikoa dugu, Orbaizetatik sarbide daukana.
• Aezkoako mendiak: Ortzantzurieta dute tontorrik altuena (1.567 m.). Abodi mendilerroa ere aipatzekoa da, 1.400-1.500 metroko tontorrekin, Aezkoa Zaraitzu ibarrarekin lotzen duena.

Pertsonaia ezagunak

• Miguel Intxaurrondo (Aribe, 1879-1979), euskal idazle eta apaiza.
• Ramón Bengarai (Garralda, 1896-1936), sindikalista errepublikarra.
• Joaquina Eguaras (Orbaitzeta, 1897-1981), ikertzaile hebraista eta arabista.
• Pablo Mandazen (Aribe, 1912-2011), biologoa, antropologoa eta apaiza.
• Mikel Zabalza (Orbaitzeta, 1952-1985), bus gidaria.
• Juan Carlos Etxegoien "Xamar" (Garralda, 1956-), hizkuntzalaria.

Kanpo estekak

• Aezkoako Batzarre Nagusiaren webgunea
• Aezkoari buruzko artikulua Argia astekarian
• "Turismo Abaurrea" bloga

• Datuak: Q3054022