Aezkera

Aezkera ekialdeko goi-nafarreraren azpieuskalki bat da, Nafarroa Garaiko Aezkoa ibarreko berezko euskalkia. Pirinioetako Auritzera eta Zaraitzuera euskalkien artean dago, nafar-lapurtera euskalkitzat hartzen den arren.

Aezkera
aezkera — uskara
Aezkera, eremu euskaldunaren barruan
Sailkapena
Euskalkia	Ekialdeko goi-nafarrera
Kokapena
Egoera
Estatusa	berehalako desagerpena

1970. urtea, 535 aezkerazko euskaldun behintzat baziren. Euskarabidearen arabera, desagertzeko arrisku larrian dagoen euskalkia da, eta bere transmisio naturala eten egin da, nahiz eta bere egoera ez den zaraitzuerarena bezain desesperatua. Hala ere, iluna da aezkeraren etorkizuna, haraneko hainbat herritan (Abaurrepea, Aribe, Garaioa) bertako euskara erabat itzali delako, beste batzuetan itzaltzeko bidean dagoelako, eta aezkera dakiten hiztun gehien duten herrietan ere (Aria, Hiriberri eta Abaurregaina) transmisio-katea eten egin delako eta heldu edo adinekoen etxe barneko hizkuntza huts izatera jo duelako.

Herriko hizkeraren aztarna anitz dago Aezkoako toponimian, esaera zaharretan eta eguneroko hainbat hitzetan.

Historia

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Aezkoako herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkiko mendebaldeko azpieuskalkian. Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean 3 200 euskaldun inguru egongo ziren Aezkoan, guztiak aezkera hiztunak.

1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, Aezkera hitz egiten zen Aezkoako herri guztietan, Orbaxtatik Aburregeinara.

Luze Irigarairen 1935eko datuek, biztanleriaren datuekin konbinatuta, adierazten dute urte horretan Aezkoako 1 800 euskaldun izango zirela, guztiak ere aezkera hiztunak.

1930eko hamarkadan, Aezkoako azpieuskalkiak bere nagusitasuna galdu zuen gaztelaniaren mesedetan, asmo politikoko (Frankismoa) eta izaera ekonomikoko hainbat inguruabar sozialengatik, gaztelaniaren aurrerabidea errazten zutenak. Borondatezko berezko hizkuntzaren galera hori euskaraz hitz egiteko debekuarekin batera gertatu zen. Hala, 1937an erabat debekatu zen bide publikoan euskaraz hitz egitea. Hurrengo urtean, euskara erregistroetatik kanpo uzten da, eta horren atzetik daude auzitegiak, saltokiak, eskritura publikoak, aldizkariak, eskolak, irratiak... Horrela, herri landatarrenetan, edo batzuetan ezta hori ere, euskara familiartera bakarrik baztertuta geratu zen.

Ondorioz, 1970ean beste zenbaketa bat egin ondoren, Aezkoako 535 euskaldun aezkera mintzo ziren.

250 urtetik hona jasaten ari zen euskalduntze-ezaren prozesua 2000ko hamarkadan iritsi zen bere punturik kritikoenera, eta Aezkoan aezkera eta euskararen kontserbazio-egoera kritikoa izan zen. Gaur egun, bere transmisio naturala eten egin da, eta eremu pribatuan herri ezberdinetako pertsona gutxi batzuek baino ez dute hitz egiten. Hala ere, euskalkia edo, behintzat, euskalkiaren zati bat kontserbatzeko hainbat ekimen egiten ari dira, ibarreko haurrak euskara batuan heziak baitira.

Ezaugarriak

Erakusleek herskari ahostuna dute hasieran: gau, gori gura: Joanes Iriartek gau erran zako, etxe gontan bizi zire... Leku adberbioak ere: gen (hemen), gor, gan. Eta gain, gainbertze... Ezaugarri hau hego nafarreran ere ezaguna da; Erronkarin eta Zaraitzun ahoskabea dute: kaur, kori, kura

Aditz laguntzailean lehen aldiko adizkiek ez dute bukaerako -n: nitze, ze, zire, nue, ginue, nako, zio...

Hiztegia

Hona hemen aezkerari dagozkion hitz batzuk:

• adaroa: txingarrak biltzeko tresna
• airegaixtoa: tximista
• añegua: irina (bereziki zekalekoa)
• aotza: lastoa
• apitxi, aietxi: aitona
• argizari: argizaloi
• arteia: ukuilua
• atare: ate
• axuria: arkume
• azaro: urri
• baaltxuria: bratxuri
• besku: galdara
• bizkotxada: natila
• dominusandorio: Santu Guztien Eguna
• egurtegi: abartegi
• erleteia: erlauntz
• etsamina: suburu
• ezkatzea: etxearen sarrera
• gabiñare: saguzar
• ganberattoa: ganbarako sarrerako eskaileren, sukaldearen eta logelen arteko eskailera-burua
• gaztanbera: mami
• ilario: hileta
• larantza: sutegi
• ontzitegi: arasa
• oolo: olo
• orantz: legami
• subilaro: Eguberria
• sukua: caldo
• txarla: isurketari eusteko ontzi zilindrikoa
• txerrientei: txerritegi
• urritza: hurrondo
• uxu: uso
• xoxu: biligarro
• xubilaro: gabon-gau
• zalkia: zalke
• zemerona: gaztanbera

Gainera, herri gehienek aezkeraz dute izen tradizionala, eta gaur egungoak, euskara batuaz:

• Abaurregaina: Aburre, Aburregeina
• Abaurrepea: Aurrepea, Aburrepea
• Ezkaroze: Ezkarotz
• Orbaizeta: Orbaxta
• Zarrakaztelu: Zarakastelu

Konparaketa

Horiek bat datoz, alderdi fonetiko txikiren bat izan ezik, Koldo Artolak urte batzuk geroago bildutakoekin. Hemen Auritzera eta Zaraitzuera pareko euskalkietarekin batera aurkezten dira, bertan aezkera sartu baitzen hasiera batean.

Euskara batua	Aezkera	Auritzera	Zaraitzuera
naiz zara da gara zarete dira	niz zira da gira zirate dira	naiz zara da gira zate dire	niz zra da gra zradie dra
nintzen ziren zen ginen zineten ziren	nitze zine ze gine zinate zire	nitzen zinden zen ginden zindeten ziren	nintzan zintzan zen gintzan zintzaien zren

Testigantzak

Hiztunak

Abaurregaina	Aria	Garralda	Hiriberri
Abaurregaineko Julia eta Pedro	Ariako Santiago Nuin	Garraldako Lina Lerindegi	Hiriberriko Anjel Antxo

Testuak

Iratiko ugaldean	Hamar Aginduak
"Orbaran behin gizon multzo bat gango ugaldera ilargia harrapatzekotan hurbildu ze. Gortarako zubitik beiti dilindan xarri zire, erkali eskuak emanez. Barrenean zenak, ezpaitzoken eskua ilargiraino luzatu: - Ep – oihu egin zako goienekoari- Laxa zak piska bat eskua nik gazta harrapatu ahal izateko. Guti bat aski izain duk. Goienekoak bere eskua luzatu zue ta multso osoa urera eroriz, ilargia irriz irriz hurrundu zitzaie."
Martin Arotzarena (Orbara)	Luis Luziano Bonapartek jasoa (XIX. mendea)

Bibliografia

Aditzak

• Yrizar, P (1999). Morfología del verbo auxiliar bajo navarro occidental, Euskaltzaindia.

Azterketa dialektologikoak

• Azkue, R M (1928). Aezkera edo Petiriberro-inguruetako mintzaera, Editorial Vasca.
• Bonaparte, L L (1863). Carte des sept provinces basques montrant la délimitation actuelle de l’euscara et sa division en dialectes, sous-dialectes et variétés, Luis Luziano Bonaparte.
• Bonaparte, L L (1872). Études sur les trois dialectes basques des vallées d’Aezcoa, de Salazar et de Roncal, tels qu’ils sont parlés à Aribe, à Jaurrieta et à Vidangoz, Luis Luziano Bonaparte.
• Camino, I (1989). "Argitasun zenbait Aezkoako dotrinei buruz", Julio de Urquijo Euskal Filologiarako Mintegiaren Urtekaria (ASJU), 23(3), 801-808.
• Camino, I (1994). "Etxenike eta Aezkoako lekukotasun dialektologikoa", Euskera, 39.
• Camino, I (1997). Aezkoako euskararen azterketa dialektologikoa, Nafarroako Gobernua.
• Camino, I (2003). "Hego-nafarreraren egituraz", Fontes Linguae Vasconum (FLV), 94.
• Txillardegi; Aurrekoetxea, G (1987). Euskal dialektologiaren hastapenak, Udako Euskal Unibertsitatea.
• Zuazo, K (1998). "Euskalkiak, gaur", Fontes Linguae Vasconum (FLV), 78.
• Zuazo, K (2003). Euskalkiak. Herriaren lekukoak, Elkar.

Hiztegiak

• Egaña, M; Artola, K eta Arbelaiz, J J (1983). Euskalerriko Atlas Etnolinguistikoa (EAEL), I, Aranzadi Zientzia Elkartea.
• Egaña, M; Artola, K eta Arbelaiz, J J (1990). Euskalerriko Atlas Etnolinguistikoa (EAEL), II, Aranzadi Zientzia Elkartea
• Azkue, R M (1969). Diccionario vasco-español-frances (repr. facsimil), La Gran Enciclopedia Vasca.
• Echaide, A M (1984). "Erizkizundi Irukoitza (Euskara 1925)", Iker, 3.
• Echaide, A M (1989). El euskera en Navarra: Encuestas lingüísticas (1965-1967), Eusko Ikaskuntza.
• Mitxelena, K (1958). "Un vocabulario aezcoano, salacenco y roncales preparado por el principe Bonaparte", Boletin de los Amigos del Pais.
• Sarasola, I eta Mitxelena, K (2005). "Orotariko Euskal Hiztegia", Desclée de Brouwer.

Idazkiak

• Azkue, R M (1939). Euskalerriaren Yakintza. I: Ohitura eta sineskeriak, Espasa Calpe.
• Azkue, R M (1942). Euskalerriaren Yakintza. II: Ipuin eta irakurgaiak, Espasa Calpe.
• Azkue, R M (1945). Euskalerriaren Yakintza. III: Atsotitzak, esaerak, haurren hizkuntza, aho-korapiloak, goitizenak eta igarkizunak, Espasa Calpe.
• Azkue, R M (1947). Euskalerriaren Yakintza. IV: Otoitzak, olerkiak, eguraldia, sendakuntza eta haurren jolasak, Espasa Calpe.
• Azkue, R M (1968). Cancionero popular vasco, I, La Gran Enciclopedia Vasca.
• Bonaparte, L L (1868). Le Cantique des trois jeunes gens dans la fournaise, dans les dialectes basques d’Aezcoa, de Salazar et de Roncal, Luis Luziano Bonaparte.
• Bonaparte, L L (1869). Le petit catéchisme espagnol du P. Astete, traduit en trois dialectes basques: I. Aezcoan, par P.J. Minondo. II. Salazarais, par P. J. Samper. III. Roncalais, par P.Hualde. Verifié et modifié sur les lieux mêmes par L.L. Bonaparte, Luis Luziano Bonaparte.
• Bonaparte, L L (1869, 1976). El salmo quincuagesimo, traducido al vascuence aezcoano, salacenco y roncales de la version castellana del Padre Felipe Scio, por don Martin Elizondo, de Aribe, don Pedro Jose Samper, abad de Jaurrieta, y don Mariano Mendigacha, de Vidangoz, Itxaropena.
• Camino, I (1991). "Aezkerazko testuak, I: Ariako dotrina", Memoriae L. Mitxelena magistri sacrum, 1, 427-458.
• Camino, I (1991). "Aezkerazko Testuak II: Orbarako dotrinak", Julio de Urquijo Euskal Filologiarako Mintegiaren Urtekaria (ASJU), 25(3), 929-960.
• Campion, A (1971).Orreaga. Balada escrita en el dialecto guipuzcoano, acompañada de versiones a los dialectos bizcaino, labortano y suletino y de diez y ocho variedades dialectales de la region bascongada de Nabarra desde Olazagutia hasta Roncal, La Gran Enciclopedia Vascaren argitalpen bereizia.
• Etxabarrengoa Kultur Elkartea (2004). Supazterreko eleak, Nafarroako Gobernua.
• EUSKALERRIA IRRATIA (1993). Nafarroako euskaldunen mintzoak (II), Nafarroako Gobernua, Abaurregaina
• Pagola, R M; Iribar, I eta Iribar, J J (1997). Bonaparte ondareko eskuizkribuak - aezkera, Deustuko Unibertsitatea (Deiker), Euskal Ikaskuntzen Institutua.
• Xamar (2018). "Etxera bidean" (Pamiela).

Ikasteko liburuak

• Cabodevilla, Josu (1990-1991). "Aetzen uskaras", Zer, 11 (43-51), 12 (33-37), 13 (17-23), 14 (27-35), 15 (24-31), 16 (28-34), 17 (42-49).
• Cabodevilla, Josu (1991). Aetzen Uskara, Nafarroako Gobernua.

Erreferentziak

• Euskaltzaindia. Ekialdeko nafarrera. Aezkera.

Ikus, gainera

• Aezkoa
• Ekialdeko goi-nafarrera

Kanpo estekak

• Datuak: Q2879656