Hiriberri (Aezkoa)

Nafarroa Garaiko udalerria
Artikulu hau Aezkoako herriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Hiriberri».

Hiriberri ([iɾiβeri]) edo, izen bereko beste herrietatik bereizteko, Hiriberri Aezkoa[3] ([iɾiβeri aes̻koa]) Nafarroa Garaiko ipar-ekialdeko udalerria da, Aezkoa ibarrean dagoena, Zangozako merindadean, Iruñetik 54 kilometro ipar-ekialdera. Berrendiren oinean dago, Abodi mendilerroaren mendebaldeko muturrean. 2017an 110 biztanle zituen.[4] Hiriberri-Villanueva de Aezkoa du izen ofiziala.

Hiriberri
 Nafarroa Garaia
BerrendiDesdeVillanuevaDeAézcoa.jpg
Berrendi mendia Hiriberritik ikusia.

Hiriberriko bandera

Hiriberriko armarria

Administrazioa
Estatua Espainia
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangozako merindadea
Izen ofiziala Escudo de Aezkoa.svg Hiriberri / Villanueva de Aezkoa
Alkatea Oscar Ancho Remondegui
Posta kodea 31671
INE kodea 31256
Herritarra hiriberriar
Kokapena
Koordenatuak 42° 56′ 45″ N, 1° 13′ 53″ W / 42.9457°N,1.2314°W / 42.9457; -1.2314Koordenatuak: 42° 56′ 45″ N, 1° 13′ 53″ W / 42.9457°N,1.2314°W / 42.9457; -1.2314
Azalera 21,30 km2
Garaiera 930 metro
Distantzia 54 km Iruñera
Demografia
Biztanleria 100 (2020)
Red Arrow Down.svg−2 (2019)
alt_left 48 (%48)54 (%54) alt_right
Dentsitatea 5,31 biztanle/km²
Hazkundea
(2003-2013)[1]		 Red Arrow Down.svg -% 17,36
Zahartze tasa[1] % 31,68
Ugalkortasun tasa[1] ‰ 47,62
Ekonomia
Jarduera tasa[1] % 0 (2011)
Genero desoreka[1] % 0 (2011)
Langabezia erregistratua[1] % 11,71 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1] % 49,63 (2010)
Kaleko erabilera [2] %  (2016)
Etxeko erabilera % 
Datu gehigarriak
Webgunea http://www.hiriberri-villanuevadeaezkoa.es

GeografiaAldatu

Inguru naturala eta kokapenaAldatu

Hiriberri Aezkoako erdi-ekialdean dago, 926 metroko garaieran. Iparraldean Orbaizeta eta Orbararekin du muga, Jaurrietarekin ekialdean, Aria eta Ariberekin mendebaldean, eta Garaioa eta Abaurrepearekin hegoaldean.

Klima eta landarediaAldatu

Aezkoako gainerako herriek bezala, mendialdeko klima ozeanikoa dauka (Cfb) Köppen sailkapenaren arabera.[5] Urteko batez besteko tenperatura 7-10 gradu artekoa da, eta prezipitazioa 1.600-1.800 mm artekoa. Urtean 130-140 euri-egun izaten dira. Udalerriaren iparraldean pago arrunta da nagusi, eta haritz kandugabea hegoaldean; baratzeak, belardiak eta alorrak daude herriaren inguruan.[6]

HistoriaAldatu

Hiriberriko herriaren lehen aipamena 1366. urteko dokumentu batean dago, Ireberri izenaz. Erdi Aroan Aezkoako herri guztiekin batera ordaintzen zuen urteroko petxa. Joan II.a erregeak kaparetasun pribilegioa eman zien aezkoar guztiei 1462an.[6] 1845. urtean udalerri bihurtu zen, Aezkoako udala eratzen zuten herriak bereizi zirenean.[7]

DemografiaAldatu

Aezkoako gainerako herriek bezala, Hiriberrik biztanle anitz galdu ditu XX. mendearen hasieratik hona; 1900ean 426 bizilagun zituen, eta 110 besterik ez 2017an.[4]

Hiriberriko biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

EkonomiaAldatu

Laborantza (patata) eta abelazkuntza (ardi latxak, behi aziendak eta ) dira Hiriberriko jarduera ekonomiko nagusiak. Ardi latxa, piriniotar behi eta Aurizko zaldi ugari dago. Basogintzak ere garrantzi handia du. Hiru jarduera horiek sortzen dituzte lanpostuen %53 (2008ko datuak). Gainerakoak eraikuntzak (%31) eta zerbitzuek (%16) sortutakoak dira.[8]

PolitikaAldatu

Udal hauteskundeakAldatu

2007an ez zen udal hauteskunderik izan Hiriberrin, ez zelako hautagairik aurkeztu. Hori dela eta, Nafarroako Gobernuak 5 kideko Kudeaketa Batzordea izendatu zuen, César del Río Bayonés buru zela.[9]2011n, egoera berdina zela eta, César del Río Bayonések segitu zuen jarduneko alkate. 2015ean ere ez zen talderik aurkeztu, eta 2016ko urtarrilean Kudeaketa Batzordea izendatu zuen Nafarroako Gobernuak.[10]

AlkateakAldatu

2003-2007 María Isabel Ancho Buruzko Aritz Artea
2007-2011 César del Río Bayonés Kudeaketa Batzordea
2011-2016 César del Río Bayonés Kudeaketa Batzordea
2016-2019 Oscar Ancho Remondegui Kudeaketa Batzordea

UdaletxeaAldatu

  • HELBIDEA: San Salbador kalea, z/g

EuskaraAldatu

Hiriberriko Anjel Antxoren[11] testigantza, azkeraren eta euskara batuaren ingurukoa. Euskal Herriko Ahotsak[12][13] proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.

Aezkoako herrietatik Hiriberrik du euskaldun ehunekorik handiena. Adineko gehientsuek badakite euskaraz. 1936. urte arte herriko ia guztiak euskaldunak ziren, 1970ean %54,3,[14] eta 2010ean %49,6. Herriko zenbait etxetan oraindik aritzen dira aezkeraz. Bestalde, herriko gazteak (25-30 urtetik beherakoak) euskaldunak dira ere derrigorrezko ikasketak D ereduan egin dituztelako.[15][16] Nafarroako Foru Komunitateko 1986ko Euskararen Legearen arabera, eremu euskaldunean dago.

KulturaAldatu

Jaiak eta ospakizunakAldatu

Salbatore deunaren omenez ospatzen dira Hiriberriko jaiak, maiatzean.

Ondasun nabarmenakAldatu

Ibarreko etxerik zaharrenak ditu (XVI. mendekoak), apaindutako arku, leiho eta armarri ederrak dituztenak. Aipatzekoak dira armarri landuak dituzten ateburuak.

  • San Salbador eliza. Eraikin gotikoa da, XIV. mende amaierakoa, eta XVII. mendean kapera barrokoa gehitu zitzaion. Habearte bakarrekoa da. XVII. mendeko erretaula erromanista du, Joan Gazteluzar eta Ambrosio Bengoetxeak egindakoa.[17]
  • Arrese etxea, herriko sarreraren ondoan. Arkuteria ikusgarria dauka.[18]
  • Errota berria herri ondoan dago, eta ibaiaren ertzean zegoen errota zaharraren makinaria dauka. Errota zaharra Irati ibaiaren bazterrean dago, Betolegiren aldean, zubi esekia igaro, eta 200 metro hegoaldera. Haren horma handiak ikus daitezke, eta baita errekastoaren kanalizazio txiki bat ere.
  • Gurutzeak. Aipagarriena Arrese deritzona da, 1645ekoa. San Frantzisko bidexendan dago eta gurutzea galdu zuen. Kondairaren arabera, otsoek hil zuten Arrese jaunaren alaba; bertze elezahar baten arabera, Gauekok (gaueko izpirituak) bahitu zuen.
  • Garaiak. Hiriberrin 4 garai gelditzen dira: Reka etxeko garaia, Elizondo etxeko garaia, Portal etxeko garaia eta Jauki etxeko garaia.
  • Zelane muinoko tumulua, 1.200 metroko garaieran; egoera onean dago.
  • Ugaibelko trikuharria.

Ikus, gaineraAldatu

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ a b c d e f g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ a b Navarra: Población por municipios y sexo. 2017. ine.es Noiz kontsultatua: 2018-10-10.
  5. ↑ Nafarroako meteorologia eta klimatologia: Pirinioaldea. meteoeu.navarra.es Noiz kontsultatua: 2018-10-11.
  6. ↑ a b Villanueva. enciclopedianavarra.com Noiz kontsultatua: 2018-10-15.
  7. ↑ Hiriberri. Lur Hiztegi Entziklopedikoa, euskara.euskadi.eus Noiz kontsultatua: 2018-10-15.
  8. ↑ Plan General Municipal de Hiriberri-Villanueva de Aezkoa. siun.navarra.es Noiz kontsultatua: 2018-10-14.[Betiko hautsitako esteka]
  9. ↑ Nombrada la Comisión gestora de Hiriberri/Villanueva de Aezkoa. navarra.es Noiz kontsultatua: 2018-10-15.
  10. ↑ Otros asuntos aprobados por el Gobierno de Navarra en su sesión de hoy, navarra.es
  11. ↑ «Antxo Moleres, Anjel - Ahotsak.eus» ahotsak.eus Noiz kontsultatua: 2018-10-02.
  12. ↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus Noiz kontsultatua: 2018-10-02.
  13. ↑ «Etxean beti euskaraz - Ahotsak.eus» ahotsak.eus Noiz kontsultatua: 2018-10-02.
  14. ↑ de Yrizar, Pedro. Aezkera: Subdialecto del Euskara del Valle de Aezkoa. academia.edu Noiz kontsultatua: 2018-10-12.
  15. ↑ «Hiriberri - Ahotsak.eus» ahotsak.eus, Creative Commons Aitortu-PartekatuBerdin 2.0 Generikoa Noiz kontsultatua: 2018-10-02.
  16. ↑ «Aezkoakoa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus Noiz kontsultatua: 2018-10-02.
  17. ↑ Arozamena Ayala, Ainhoa. Hiriberri/Villanueva de Aezkoa. Auñamendi Eusko Entziklopedia, aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus Noiz kontsultatua: 2018-10-15.
  18. ↑ Hiriberri/Villanueva de Aezkoa. turismo.navarra.es Noiz kontsultatua: 2018-10-15.

Kanpo estekakAldatu

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Nafarroa


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Hiriberri_(Aezkoa)&oldid=8399562"(e)tik eskuratuta