Wikipedia

Hiriberri (Aezkoa)

Nafarroa Garaiko udalerria
Artikulu hau Aezkoako udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Hiriberri».

Hiriberri[3][a] —edo, izen bereko beste herrietatik bereizteko, Hiriberri Aezkoa—[b] (aezkeraz: Ireberri)[c] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 62,9 kilometrora. Altuera 698 eta 1403 metro artekoa da, eta 21,64 km²-ko azalera hartzen du. 2022 urtean 99 biztanle zituen.

Hiriberri
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
NFA - Hiriberri Aezkoa.jpg
Herriko aireko ikuspegia mendebaldetik
Hiriberri (Aezkoa) bandera
Bandera

Hiriberri (Aezkoa) armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
MerindadeaEscudo de Sangüesa.svg Zangoza
EskualdeaPirinioak
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
MankomunitateaBidausi
Izen ofizialaAezkoako bandera.svg Hiriberri / Villanueva de Aezkoa
Alkatea
(2019-2023)		Miriam Buruzko Arese
Posta kodea31671
INE kodea31256
Herritarrahiriberritar, ireberriar
Geografia
Koordenatuak42°57′14″N 1°12′39″W / 42.95398484°N 1.21079731°W / 42.95398484; -1.2107973142°57′14″N 1°12′39″W / 42.95398484°N 1.21079731°W / 42.95398484; -1.21079731
Azalera21,64 km²
Garaiera698-1403 metro
Distantzia62,9 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria99 (2022: Red Arrow Down.svg −2)
alt_left 48 (%48,5)(2019) (%54,5) 54 alt_right
Dentsitatea4,57 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 31,68
Ugalkortasuna[1]‰ 47,62
Ekonomia
Jarduera[1]% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 11,71 (2013)
Euskara
Eremuaeremu euskalduna
Euskaldunak[1][2]% 35,70 (2018: Red Arrow Down.svg %-13,93)
Datu gehigarriak
Sorrera1845 (independentzia)
Webguneawww.hiriberri-villanuevadeaezkoa.es

Hiriberri Pettuberro eta Berrendi mendilerroen arteko lautada txiki batean dago, eta horrek asko zailtzen du bertara iristea. Etxeak muino txiki baten inguruan agalopatzen dira, eta horrek nolabaiteko egonkortasuna ematen dio lursailari. Bertako arkitektura, aetz estilokoa, harrizko fatxada zuriak eta egurrezko apaingarriak dituzten etxeetan erakusten da. Ibarreko behealdean ez bezala, harria grisaxka da, eta etxearen zati gehiago hartzen ditu; ohikoena alboko fatxadetako lehen solairuetan ere ikustea da. Nabarmengarriak dira amiantozko teilatuak, ibarreko beste herri batzuetan ez bezala.

Aezkoa ibarran kokatuta da, baina 1845etik udalerri independentea da. Bertako biztanleak hiriberritarrak (aezkeraz: ireberriarrak) dira.

IzenaAldatu

Hiriberri edo Ireberri beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Iriberri (1085)
  • Iriberri (1104)
  • Iriberri (1174)
  • Iriueri (1322)
  • Villanueua (1330)
  • Iriuerri (1330)
  • Villanueva de Aezcoa (1342)
  • Villanueba (1350)
  • Yriuerri (1366)
  • Uillanoua (1532)
  • Villa Nueua (1587)
  • Villanueva (1601)
  • Villanueva de Aezcoa (1796)
  • Villanueva de Aezcoa (1829)
  • Hiriberri (1909)
  • Iriberri (1956)
  • Iriberri (1974)
  • Hiriberri (1990)

EtimologiaAldatu

Hiriberri motako izenek populazio-berritzeak edo populazio-elkartzeak eragindako faktura berriko herriak izendatu ohi dituzte. Bitxia bada ere, Aezkoa ibarran dagoen Hiriberri, izena izan arren, ibar horretako herri zaharrenetako bat da. Bere izena gardena da ("hiri berria").

Historikoki Iriberri izen ofiziala jaso du, Aezkoa izena izen bereko beste herri batzuetatik bereizteko lagunarteko izaera besterik izan ez duelarik. Euskararen estandarizazioarekin, h- bat gehitu zen izenaren hasieran, Hiriberri izatera pasatuz. 1989ko urtarrilaren 31n Hiriberri/Villanueva de Aezkoa izen ofizial elebiduna onartu zen. Hiriberri aezkerazko Ireberri izenaren euskara batuko forma arauemailea da. Herriaren gaztelaniazko izenerako, de Aézcoa abizena gehitzea erabaki zen, baina ibarraren izena euskaraz eta tradizioz erabiliz (Aezkoa), horrela izen hibrido bat sortuz.

EzaugarriakAldatu

ArmarriaAldatu

Hiriberriko armarria Aezkoako armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[5]

« Hondo zuri batez eta aurrean haritz berde batez osatuta dago, basurde beltz bat bere oinetan. Uhinak dituen ertz gorri bat du. »


BanderaAldatu

Hiriberriko bandera Aezkoako bandera da. Bandera honek Aezkoako armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Aezkoa" inskripzioa duela ere.

GeografiaAldatu

Hiriberri Aezkoa ibarran barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Erroibar eta Zaraitzu ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Irati ibaiak, Aragoi ibaiaren adarrak.

MugakideakAldatu

Inguru naturala eta klimaAldatu

Orografia menditsua du, guztiak 1 500 metrotik beherakoak. Pirinio Garaiaren eta Pirinio Beherearen arteko trantsizio-eremu bat da, eta, beraz, mendietan txertatutako mendigune harritsuak ere badaude. Haritz eta pago baso izugarriek erakargarri egiten dute Aezkoako paisaia, Irati ibaiaren ur biziak osatzeko.

Neguak elurte oparoak eskaintzen ditu Aezkoan, eta udak, berriz, leunak eta atseginak.

Estazio meteorologikoakAldatu

Aezkoan dagoen Abaurregaina udalerrian, itsasoaren mailatik 1050 metrora, Nafarroako Gobernuak 1931an jarritako estazio meteorologikoa dago.[6] Gainera, 1971an, beste estazio meteorologiko bat inauguratu zen Aribe udalerrian, itsasoaren mailatik 701 metrora.[7] Aribeko estazioa da Hiriberrirako balio egokienak ematen dituena, hurbilen dagoena baita.


      Datu klimatikoak (Aribe, 1972-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.0 21.0 24.0 27.0 31.0 35.0 38.0 37.0 35.0 28.0 22.0 21.0 38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 7.4 8.4 11.5 13.1 17.2 21.5 24.3 24.5 21.1 16.0 10.6 8.0 15.3
Batez besteko tenperatura (ºC) 3.5 4.2 6.6 8.3 11.9 15.7 18.1 18.1 15.0 11.2 6.5 4.2 10.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -0.4 -0.1 1.7 3.5 6.6 9.8 11.8 11.7 8.8 6.3 2.4 0.3 5.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -16.0 -14.0 -15.0 -6.0 -2.0 1.0 2.0 2.0 -1.0 -4.0 -11.0 -14.0 -16.0
Pilatutako prezipitazioa (mm) 142.5 138.5 131.7 143.8 116.3 72.0 50.9 53.6 91.1 139.2 165.0 148.0 1392.6
Euri egunak (≥ 1 mm) 12.6 11.8 11.5 13.5 13.3 8.2 5.6 6.9 8.2 12.1 12.6 12.3 128.6
Elur egunak (≥ 1 mm) 2.5 2.8 2.7 1.6 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 1.1 1.6 12.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

HistoriaAldatu

HistoriaurreaAldatu

 
Aizpeako leizean aurkitutako emakumearen hezurdura

Paleolitoaren amaierako presentziari buruzko datuak daude (Zatoiako leizean aurkitutako 10 000 urteko antzinatasuneko aztarnak eta Aizpeakoa 8 000 urtekoak). Neolito garaikoak monumentu megalitiko ugari daude. Inguruko metal aberastasuna eta Orbaizeta eta Ezterenzubi arteko Azpegi mendatean aurkitutako aztarnak kontuan hartuta, metalurgia ezagutu zutela uste da. Jarduera horrek XIX. mendera arte iraun zuen Burdinezko Munizioen Fabrikan.

Erdi AroaAldatu

 
Antso VII.a Nafarroakoa

Erdi Aroko lehen mendeetako iluntasunean, Aezkoako ibarraren eta bere herrien eraketa ezkutatzen da. Iruñeko monarkia IX. mendean ezarri aurretik ere bazen Aezkoako komunitatea. Suposatzen denez, aetzak Orreagako guduan ere parte hartu zuten (778. urtea), non Karlaundi eta bere armada garaituak izan ziren, eta Europa osoan ospetsu egin zen Errolanen kantua, non Errolan enperadorearen izurde eta ilobaren heriotza kontatzen den.[9]

Aezkoako herri guztiek bezala, Hiriberrik urteroko petxa ordaindu beharra zeukan. Horrezaz gainera, beste ordainketa bat egin behar izaten zioten koroari, “ehiztariak” izateagatik. 1462an, Joan II.a erregeak kaparetasun pribilegioa eman zien aezkoar guztiei.[10] Errege horrek berak kaparetasun pribilegioa eman zien aezkoar guztiei 1462an.[10] XIX. mende hasierara arte, Aezkoako alkateak eta herritarrek aukeraturiko erregidore batek gobernatzen zuten herria.[10]

Ibarreko elizei dagokienez, ustez Antso Larrosa (1134-1135) gotzainak Orreagako ospitalera transferitu zituenak eta erromatar aita santuek (1137, 1203 eta 1218) horrela berretsi zituztenak, jasota dago Abaurregaineko, Abaurrepeko eta Garaioako elizak benetan Eugenio IV.a aita santuak 1441ean kolegiatari gehitu zizkiola. Erregearen laguntza jaso zuen 1319an, haranak urtean 600 soldata ordaintzen baitzituen afari gisa.

XV. mendearen bigarren erdian agaramondarren eta beaumondarren arteko borrokek ondorio tamalgarriak ekarri zizkioten ibarrari, agaramondarren bandoan mantendu baitzen. Beaumondarrek herriak erre, ondasunak lapurtu eta jende asko hil zuten.

Aro ModernoaAldatu

 
Orbaizetako ola, 1748an eraikita

Aezkoak goranzko joera demografikoa izan zuen XVI-XVIII. mendeetan. XVI. mendean jazarritako sorginkeria-praktiken eszenatoki izan zen. Eremu horretan, Nafarroako konkistaren ondoren, goinabartarren eta baxenabartarren arteko harremanen historiaren ezaugarri diren mugako istiluak gertatu ziren, bereziki larreen kontuengatik. 1595ean, zehazki, berrogeita hamar garazitar banda batek Hiriberri eraso zuen, Joan Iriarte hilez zauritu eta Martin Berria eskribaua hil zuen. Abizenaz, Hiriberri, Garralda eta Garaioako kanpaiez, ibarreko alkate eta kapitain Antso Elizondoren aginduz deiturik, sarkinak preso hartu zituzten. Mugako posizio horrek aukera ematen zien, hala ere, muga-zergen legedia errazago urratzeko. 1612an erregeordeak aetzak eta mugako beste ibarra batzuetako bizilagunak indultatu behar izan zituen ogia eta ardoa esportatzeagatik jarritako isunengatik.[11]

Frantziarekiko gerretan, beren mendiak defendatzeko obligazioa zuten, beren alkate eta kapitainaren agindupean, eta harana uztera behartu gabe. Horregatik, XVIII. mendearen hasieran, Erresumako Gorteei memoria bat aurkeztu zieten, erregeordeak Auritz eta Orreagako mendiak defendatzera eta, ondoren, Zangoza defendatzera joateko aginduen aurka. Mende honetan ibarreko bizitza markatzen duten hiru gertaera nabarmentzen dira. Lehena, 1774tik 1775era bitarteko azienda-izurritea da, Nafarroako ia behi-azienda guztia deuseztatu zuena. Bigarrena, Orbaizetako Munizio Fabrikaren eraikuntza izan zen, eta, horren ondorioz, ibarreko mendien gaineko jabetza eta eskubideak galdu ziren, 1984ra arte itzuli ez zirenak. Hirugarrena, Konbentzioaren Gerra da (1793-1795), non ibarreko herri gehienak suntsituak izan ziren, baita setioen xede nagusi izan zen munizio-fabrika ere. 1794ko udan frantziarrek 247 etxe, eliza, garai eta borda erre zituzten. Aezkoako herriek gero Nafarroako Foru Aldundira eraman zituzten memorialek ez dute, antza, handik gutxira 1802ko Historiaren Akademiaren Hiztegian irakur daitekeena puzten. Hiztegi horretan esaten denez, ibar osoan 208 etxe zeuden, eta gerran ia erabat hondatuak izan ziren; beraz, jabeak berreraikitzen saiatzen diren arren, haietako asko oraindik ere etxolatan bizi dira.[12]

Aro GaraikideaAldatu

 
Hiriberriko ikuspegia mendebaldetik, Orbararako bidean

Aezkoa erregibar zen, baina, beharbada, bere muga-egoeragatik, erregeordea bere administrazioan sartzen zen, eta berak izendatzen zituen alkatea eta kapitaina; gainera, herri bakoitzak bere bizilagunen artean erregidore bat aukeratzen zuen. Ibarreko batzarre da, egungo Aezkoako Batzarre Nagusiaren aitzindaria.

Iratiren gainean, XXI. mendearen hasieran, bi irin-errota eta beste hainbeste batan zeuden. Bere abeltzaintza-ekonomiaren garrantziak azaltzen du 1724an Nafarroako Gorteetara eraman zuen memoriala, Gaztelako, Aragoiko eta Frantziako azienda txikiak sartzea debekatzeko.

1807an, erregeren aginduz, Aezkoako eta beste ibar batzuetako nobleak arma-zerbitzutik kanpo utzi zituzten. Baina, hurrengo urtean, frantziarren inbasioa jasan zuen Nafarroako lehen lurraldeetako bat izan zen, Iberiar Penintsulako Gerra hasi zenean. Orbaizetako ola izan zen Aezkoako inbaditzaileen helburu nagusia, nahiz eta honek ere tropak eta Frantzisko Espotz Minako gerrillariak mantentzen lagundu behar izan.[13]

1821-1823an, berriz ere, Erregezaleen matxinadaren eremua izan zen. Gainera, Karlistaldi guztiek arma fabrikari ere eragin zioten, baita ibarreko beste herri batzuei ere, eta suntsipen handia eragin zuten. Horren ondorioz, XIX. mendearen amaieran, 1873an, fabrika behin betiko itxi zen, eta urte batzuk geroago enkantera atera zen.

XX. mendea mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 1 000 biztanle inguru izateraino. Emigratzaileen artean, zati handi batek Amerika izan zuen helmuga. Abiatu zirenen artean, hiru pertsona nabarmentzen dira, han dirutza egin ondoren, ibarrera itzuli eta beren aberastasunaren zati bat azpiegiturak, enpresak eta enplegua sortzeko eman zutenak.[11]

XX. mendea mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 1 000 biztanle inguru izateraino.[14]

DemografiaAldatu

2022 urteko erroldaren arabera 99 biztanle zituen Hiriberrik.[15]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
530 643 535 471 461 466 426 436 436 446 352 355 279 221 195 175 142 117 101

EkonomiaAldatu

Nafarroako goi Pirinioaldeko berezko laboreak. Mendiak eta larreak dira nagusi, eta horien aberastasun nagusiak abeltzaintza eta baso-ustiapena dira. XX. mendearen hasierara arte, orraziak, koilarak eta egurrezko eta zapi zakarrezko sardexkak egiten ziren tokiko janzkera tradizionalerako.

Baso asko daude oraindik, nahiz eta gehiegizko ustiapena jasan duten, batez ere azken urteetan. Pagoek eta haritzek estaliko lukete, egoera naturalean, ibarraren zatirik handiena; Abaurrean bakarrik agertzen da pinu gorria, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarraren proprioa. Ibarraren iparraldeko eta hegoaldeko mendietan pagadi garrantzitsuak daude, Garralda, Aria eta Aribeko behealdeetan hariztiak.

Aezkoa abeltzaintza ibarra izan da beti. Hala ere, lanbide horrek atzerakada handia izan du XX. mendean, bereziki transhumantziaren galeran (lehen Errege Bardearaino joaten zen Milagro-Aezkoa errege-abelbidea zela eta). Nabarmentzekoa da idien eta behien desagerpena, nekazaritzako mekanizazioari esker. Haragitarako behi-aziendak dira nagusi, arraza piriniarra eta pardoalpinoa dutenak. Nekazaritzak garrantzi txikia du. Lehorreko lurrak behera egin du, eta belardi artifizialak, berriz, gora 1970era arte, eta behera gero. Landatutako azaleran hazitarako patataren eta bazka-landareen nolabaiteko aurrerapena egon da; gero eta gehiago esku hartzen du ukuiluko aziendaren elikadurak, mendian artzaintzarekin lortzen denaren osagarri gisa. Basoen ustiapena aberastasun potentziala da, eta batzuetan erreala, bailarako komunitatearentzat eta udalentzat, partikularrentzat baino gehiago; zura 1940-1950 urteetara arte garraiatzen zen almadien sistematik, ibaian behera zeharkatzen zutena, lehenengo Irati ibaia eta gero Aragoi eta Ebro ibaiak.

PolitikaAldatu

Hiriberriko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Aribeko eta Garaioako Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Miriam Buruzko Arrese da, Berrendi hautagai gisa aurkeztu zena.

HauteskundeakAldatu

Udal hauteskundeakAldatu

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Berrendi - - - 2 - - 5 - - - 5
Aritzartea - - - - - - - 4 - - -
Hiriberriko Independenteak - - - 3 - - - - - - -
Gure Aezkoako Herriak 5 - - - - - - - - - -

Tradizio politiko handirik ez duen herria da, eta, horregatik, askotan ez zen zerrendarik aurkeztu hauteskundeetara, eta kudeaketa-batzorde bat sortu behar izan zen. Behin bakarrik aurkeztu ziren bi zerrenda (1991) eta beste 6tan ez zen inor aurkeztu. Gainerakoa hautagaitza soil bat izan zen automatikoki alkatetzara pasa zena.

Foru hauteskundeakAldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Euskal Herria Bildu 37 56,92 ▼ 1
 Geroa Bai 23 35,38 ▲ 7
 Navarra Suma 4 6,15 -
 Izquierda-Ezkerra 1 1,54 ▼ 0
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Euskal Herria Bildu 38 55,88 ?
 Geroa Bai 16 23,53 ?
 Nafar Herriaren Batasuna 8 11,76 ?
 Nafarroako Alderdi Popularra 4 5,88 ?
 Izquierda-Ezkerra 1 1,47 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 1 1,47 ?

UdalaAldatu

Udalaren egoitza eta udaletxea erdialdean dago.

Egungo banaketaAldatu

Hiriberriko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Miriam Buruzko Arrese da, Berrendi zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:[16]

  • Maite Antxo Remondegi (Berrendi)
  • Iker Zelai Reka (Berrendi)
  • Mikel Reka Goikoa (Berrendi)
  • Leire Reta Trebejo (Berrendi)

AlkateakAldatu

1979tik, Hiriberrik 7 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[17]
Angel Juango Agerre 1979 1983 Gure Aezkoako Herriak
Angel Juango Agerre 1983 1991 kudeaketa-batzordea
Martin Arostegi Inda 1991 1995 Hiriberriko Independenteak
Martin Arostegi Inda 1995 1999 kudeaketa-batzordea
Andres Buruzko Antxo 1999 2003 Berrendi
Maria Isabel Antxo Buruzko 2003 2007 Aritzartea
Cesar del Río Bayonés 2007 2015 kudeaketa-batzordea
Oscar Antxo Remondegi 2015 2019 kudeaketa-batzordea
Miriam Buruzko Arrese 2019 jardunean Berrendi

KulturaAldatu

EuskaraAldatu

Ikus, gainera: «aezkera» eta «nafar-lapurtera»
Hiriberriko Anjel Antxoren[18] testigantza, azkeraren eta euskara batuaren ingurukoa. Euskal Herriko Ahotsak[19][20] proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Aezkoako herri guztiak sailkatu zituen, behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[21]

Koldo Zuazok, 2010ean, Aezkoak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.[22]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Aezkera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Aezkoako mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, hamar bat aezkerazko euskaldun behintzat baziren, baina horietako bat besterik ez zen 50 urtetik beherakoa.

Euskararen Foru LegeaAldatu

Sakontzeko, irakurri: «Euskararen Foru Legea»

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legeari jarraituz, Aezkoa eremu euskalduneko udalerria da. 2018eko erroldan, herritarren % 35,70ek zekien euskaraz.

JanzkeraAldatu

 
Aezkoako jantzi tradizionalak zeramatzaten 3 emakumeko talde baten erretratua, Elizalde etxearen aurrean 1924an hartua
Artikulu nagusia: «Aezkoako janzkera»

Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Aezkoa ibarreko bizilagunak eta bertakoak beren oihal zuri-beltzezko jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta beltzez tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten galtzerdiak, txupak, basapiztiak eta golillak, kaputxa txikiarekin erabiltzen zituztenak, mahuka bikoitzekoak, bizidun haragitsuekin, eta haietako batzuk eliza, ezkontza, bataio eta Ibarreko Batzarretako eginkizunetarako gala-jantziak ziren.

MusikaAldatu

Resureccion Maria Azkuek bere Euskal Kantutegi Herrikoia argitaratu dituen narrazio, maitasun, areka, erlijioso, elegia eta erronda kantu batzuk jaso ditu. Eguberrietako kantak aipa daitezke aipagarritzat. Guztiak aezkeraz daude. Hauek dira: Eguberri, Birjiña Arantzazukoa, Ama Birjiña, Nora zoazun erran daztazu, Abu nina, Katalina, Ea Mea, Gure Jesus, Kristi on batek, Ttakur ttiki gorritto bat, Sugea dabil bularrez, Kantatzen bear det asi, Arrosaren botigak eta Sujet eder bat.[23]

MitologiaAldatu

 
Basajaun eta Basandereren karikatura

Hainbat pertsonaia mitologiko ezagun daude ibarran:[24]

  • basajaun eta basandere: basoetako jaun-andreak dira Iratiko Oihaneko ezagunenak, bertako sei kobazulotan bizi baitira. Orhi mendikoa nabarmentzen da, Donibane egunean kea ateratzen duen tximinia batekin. Kristautasunak, jentil hauen aurkako borrokan, Ibañetako San Salbatzailearen baseliza, Otsagabiako Muskildako Andre Mariaren baseliza eta Orreagako Andre Mariaren eliza osatutako zirkulu magiko batean giltzapetu zituen. Luzaidera ihes egin dezakete apaiza uxatu dutelako. Izaki iletsuak dira, altuak eta hanka borobildua dutenak. Bera, oso ederra, biluzik ibili ohi da edo traje dotoreak eramaten ditu. eilalamiei bezala, ez zaizkie ardi zuriak gustatzen, eta, beraz, artalde beltz bat dute. Mugitzeko, arra sorbaldan jartzen du, jarrai diezaioten. Basajaun paseatzen entzuten dutenean artzainak lasai ibiltzen dira, badakite otsoek ez diotela artaldeari erasoko.
  • eilalamiak (aezkeraz; laminak): sirena bihurriak dira. Ile luzeak eta ahate oinak dituzte. Kobazuloetan bizi dira, eta urrezko orrazi batez gain, altxorrak ere badituzte, artzainei erakargarri egiteko. Jendea beldurtzen dute, gauez tximinietatik sartzen dira eta horregatik batzuk zigortuak izan dira, Luzaiden adibidez, 200 urtez Laminenxamindeia kobazuloan bizitzera kondenatuak izan zirenak. Ligikoa bezalako zubiak edo Mendibeko trikuharriak eraiki dituzte. Aezkoan ere oso ezagunak izan dira. Eilalamiek ikasle ilegorri ederrak eta gauez irteten ziren neska iruleak jazarri dituzte. Baten bat ez da inoiz itzuli. Hainbeste gogaituta, Abaurrepeko Santa Engrazia baselizan bizi ziren moja batzuk kanporatzea lortu zuten.
  • unaia: Iratiko Oihanean sortutako pertsonaiarik bereziena da. Hartz-gizaki izan zen. Mendibeko neska gazte bat Otsagabiara bidean zihoala kontatzen du istorioak, eta Iratitik igarotzean hartz batek bahitu zuela. Honek bere leizean gorde zuen, eta seme bat irten zen erlaziotik. Haurrak sei urte bete ondoren, ama-semeek ihes egitea lortu zuten. Hasieran, herriko bizilagunei eta baita ganaduari ere kosta egin zitzaien indar ikaragarriko gizon-hartz honen itsustasunera ohitzea, baina azkenean onartu egin zuten, behi-artzain onena bihurtuz, oihaneko Unaia bat.
  • zazpiburusugea: zazpi buruko sugea, Arnegiko Xiximurruko haitzulora hurbiltzen ziren neskak bahitzen zituena.
  • gaueko: Iratin, bere kobazulora hurbiltzen ziren neskatxak bahitzen zituen gaueko iratxoa.
  • mamuak: jendeari enbarazu egiteko gogoa dela-eta, ohikoagoa da herrietan aurkitzea. Amesgaiztoak sortzen dituzte eta biktimak ito ditzakete, baina isilpeko otoitz batekin izutzen dira.
  • azantzilak: gauez egiten dute zarata, eta ez dago jakiterik iratxoak edo arima penagarriak diren. Arima alderrai horiek saihesteko, norbait hiltzen denean, teila bat mugitzen dute etxetik, bere izpiritua atera dadin.
  • bokatalatsariak: gauez garbitzen dituzten iratxo handiak.

JaiakAldatu

Hauek dira udalerriko xei (aezkeraz; jai) nagusiak:

  • Jasokuntzeko xeiek: maiatzaren hirugarren asteburuan
  • Aezkoako Eguna: irailaren hirugarren asteburuan

Ondasun nabarmenakAldatu

Ikus zerrenda: «Garaioako kultura ondasunak»

IrudiakAldatu

OharrakAldatu

  1. ↑ /iɾiβ̞éri/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren silaban
  2. ↑ /iɾiβ̞éri a.és̻kò.a/ ahoskatua (laguntza)
  3. ↑ /iɾeβ̞éri/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren silaban

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
  4. ↑ «Hiriberri - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Abaurregaina» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  7. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Aribe» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. ↑ Aribeko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  9. ↑ (Ingelesez) Dutton, Paul Edward, ed. Charlemagne's Courtier: The Complete Einhard. in: Einhard at the Latin Library. Peterborough, Ontario: Broadview Press, 21-22 or..
  10. ↑ a b c Aribe. enciclopedianavarra.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-10).
  11. ↑ a b Historia – AEZKOA IBARRA. (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  12. ↑ Etxegoien, Juan Carlos. (2006). Orhipean : the country of Basque. (5th ed. argitaraldia) Pamiela ISBN 84-7681-478-X. PMC 71443038. (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  13. ↑ Egia, Victor Manuel. La real fabrica de municiones de Orbaizeta. Nabarralde, 2015-12-14, nabarralde.eus (Noiz kontsultatua: 2010-10-29).
  14. ↑ Historia – AEZKOA IBARRA. (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
  15. ↑ «Hiriberri» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  16. ↑ «HIRIBERRI» Hirriberriko Udala (Noiz kontsultatua: 2021-12-05).
  17. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  18. ↑ «Antxo Moleres, Anjel - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-02).
  19. ↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-02).
  20. ↑ «Etxean beti euskaraz - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-02).
  21. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  22. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  23. ↑ «AEZKOA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2021-11-27).
  24. ↑ Mitoak eta Elezaharrak – AEZKOA IBARRA. (Noiz kontsultatua: 2021-11-27).

Ikus, gaineraAldatu

Kanpo estekakAldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Hiriberri_(Aezkoa)&oldid=9181938"(e)tik eskuratuta