Wikipedia

Erroibar

Nafarroa Garaiko udalerria eta ibarra

Erroibar[3][a] (erroibarreraz: Erroiberra)[b] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 32,2 kilometrora. Altuera 575 eta 1458 metro artekoa da, eta 144,28 km²-ko azalera hartzen du. 2022 urtean 796 biztanle zituen.

Erroibar
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Erroibarreko ikuspegia.jpg
Erro kontzejua, Adimendiaren azpian
Erroibar bandera
Bandera

Erroibar armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
MerindadeaEscudo de Sangüesa.svg Zangoza
EskualdeaPirinioak
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
MankomunitateaBidausi
Izen ofizialaErroibarreko bandera.svg Erro
Alkatea
(2003-2023)		Enrique Garralda Erro
(talde independente)
Posta kodea31697
INE kodea31092
Herritarraerroibartar, erroiberrar
Geografia
Koordenatuak42°57′26″N 1°25′41″W / 42.95713784°N 1.42812896°W / 42.95713784; -1.42812896
Azalera144,28 km²
Garaiera575-1458 metro
Distantzia32,2 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria796 (2022: Green Arrow Up.svg 6)
alt_left 351 (%44,1)(2019) (%56,4) 449 alt_right
Dentsitatea5,52 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 18,67
Ugalkortasuna[1]‰ 72,46
Ekonomia
Jarduera[1]% 84,38 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 5,32 (2013)
Euskara
Eremuaeremu euskalduna
Euskaldunak[1][2]% 21,30 (2018: Red Arrow Down.svg %-2,66)
Datu gehigarriak
Webguneawww.erro.eus

Historian zehar garrantzi handiena izan duen Pirinioetako ibarra da, baina gaur egun bigarren maila batean geratzen da. Iruñea eta Donibane Garazi arteko bidean kokapen estrategikoa du, eta herri txiki sakabanatuak ditu, guztiak ibarraren eskema tradizionalaren arabera eraikiak, kale-herria, fatxada zuridun etxeekin eta harrizko ukituekin, zurezko dekorazioekin. Teilatuak, bi edo lau isurkikoak, nahiko aldapatsuak dira, zonaldean elurte ugari izaten direlako. Ibarraren iparraldea menditsua da, eta Sorogainibar bezalako ibar zabalak eta Kintoa bezalako oihanak ezkutatzen ditu.

Bertako biztanleak erroibartarrak (erroibarreraz: erroiberrarrak) dira. Ibarburua Lintzoain kontzejua da, non udaletxea da. Gainera, Lintzoain Pirinioak eskualdeko eskualdeburua ere bada.

IzenaAldatu

Erroibar edo Erroiberra beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Valderro (993)
  • Vallis de Erro (1007)
  • Ual d'Erro (1107)
  • Val d'Erro (1264)
  • Ro (1330)
  • Herro (1587)
  • Erro (1638)

EtimologiaAldatu

Erroibar Erro (kontzejuetako baten izena) eta ibar (haran) elkartzetik dator. Erro, esanahi eta jatorri ezezaguneko toponimo bat da. Erro hitzak sustraia esan nahi du eta Arturo Kanpion bezalako autore batzuek ibarraren izenak jatorri etimologiko posible hori izan zezakeela defendatu zuten. Ibarraren izenaren eta euskal hitzen arteko harremana bilatzen saiatu gara, hala nola "errota", "errotu", "errobi" edo "erroitz".

Beste hipotesi posible bat, ibarraren izena, izen propio ezezagun batetik datorrela uste duena da. Bada Nafarroa Garaiko Arakil ibarran Errotz izeneko herri bat, -oz bukaerako nafar toponimoen patroiari jarraitzen diona. Julio Caro Barojak, toponimo hauek, -oz atzizkiari lotutako izen propio batetik zetozela defendatzen zuen, -iz edo -ez bezalako atzizkiak bezala, -icus atzizki latindarraren eboluziotik sortuko liratekeenak. Atzizki honek Iberiar penintsulako latinezko hizkuntzetan erabiltzen ziren patronimikoak ere sortuko zituen. Euskal Herrian Caro Barojak uste zuen toponimiari aplikatutako -oz, -ez e -iz atzizkiek adierazten zutela antzinaroan lekua atzizkiari lotuta agertzen zen pertsonaren jabetzakoa zela, Erdi Arotik Erromatar Inperioaren garaira arte bere jatorria irauli daitekeelarik. Errotz patroi horretan sartzen dela kontsideratzen bada, orduan izen propio bat izango litzateke Erro, toponimo hori sortu zuena eta Erroibarren izenaren atzean ere egon zitekeena. Hala ere, ez dago hipotesi hori bermatzen duen dokumentaziorik.[5]

EzaugarriakAldatu

ArmarriaAldatu

Erroibarko armarriak honako blasoi hau du:[6]

« Hondo urdin batez eta aurrean jarritako gerlari busto batez osatuta dago, koraza eta zilarrezko kaskoz armatua, hau, urrezko errege koroa batez elkartua. Goialdean kasket bat dago. »


BanderaAldatu

Erroibarko banderak Erroibarko armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarriak kasket bat du gainean. Gainera, euskarri gisa, alde bakoitzean hiru ezpel-sorta erabiltzen ditu, ezkutuaren azpian gurutzatzen direnak, eta horien gainean "Erroibar" inskripzioa dago.

GeografiaAldatu

Mendebaldeko Pirinioetan kokatua, Adi mendiaren (1 459 m) hegoaldeko magalean dugu Erroibarko Zilbeti herria. Halaber, aipatzekoak dira Sorogaingo ingurunea eta Kintoa izeneko pagadi ezaguna. Erroibaiak ibarra sortu zuen eta inguruneari izena eman zion.

MugakideakAldatu

Ingurune naturala eta klimaAldatu

Udalerriaren azalera handia dela eta bi klima ezberdin daude, iparraldeko klima azpiatlantiarra, pagadi ugari eta urte osoko prezipitazioekin, eta hegoaldeko klima azpimediterraneoa, basa pinuekin eta uda garaiko bi hilabete idorrekin. Urteko batez besteko prezipitazioak 1 200 mm dira hegoaldean, eta 2 000 mm ibarraren iparraldean. Batez besteko tenperatura 7 eta 10 gradu bitartekoa da.

Urteroko egun euritsuak 120 izaten dira ibarraren hegoaldean eta 140-150 egun iparraldean. Gunerik menditsuenetan egun euritsuak 150 baino gehiago izan daitezke.

Estazio meteorologikoakAldatu

Erroibarren dagoen Aurizperri kontzejuan, itsasoaren mailatik 871 metrora, Nafarroako Gobernuak 1972an jarritako estazio meteorologikoa dago.[7] Gainera, 1975ean, beste estazio meteorologiko bat inauguratu zen Erro kontzejuan, itsasoaren mailatik 672 metrora.[8] Erron dagoen neurgailuak balio zehatzagoak ematen dizkie ibarreko herri gehienei, hobeto asimilatzen baitira bertako baldintza klimatikoetara. Aurizperrikoak, bere aldetik, ibarreko goialdeak aztertzea ahalbidetzen du, baita Aurizperri eta Sorogain herriak ere.


      Datu klimatikoak (Aurizperri, 1972-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 15.0 20.0 23.0 25.0 29.0 36.0 35.0 35.0 31.0 27.0 20.0 15.0 36.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 5.7 6.5 9.6 12.8 16.1 20.6 23.2 23.1 19.9 15.4 9.2 6.4 14.0
Batez besteko tenperatura (ºC) 2.2 2.4 5.2 8.1 11.3 15.2 17.5 17.1 1.1 10.6 5.6 2.7 9.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -1.3 -1.6 00.8 3.5 6.5 9.8 11.8 11.1 8.3 5.7 2.0 -1.1 4.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -9.3 -10.3 -5.8 -2.2 0.6 4.1 7.0 5.3 1.1 -2.4 -6.4 -9.3 -2.3
Batez besteko prezipitazioa (mm) 188.2 162.4 162.3 156.3 138.8 80.2 61.7 61.3 95.5 152.8 204.9 176.1 1640.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 123.0 106.8 90.0 79.6 94.0 86.4 85.1 73.4 93.5 92.4 122.4 122.0 123.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 14.5 13.4 13.6 15.4 14.8 9.4 7.8 8.3 9.2 12.7 13.8 14.0 146.9
Elur egunak (≥ 1 mm) 4.9 5.3 4.8 3.0 0.5 0.0 0.0 0.0 0.0 0.4 2.5 3.7 25.0
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.


      Datu klimatikoak (Erro, 1975-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.0 21.0 23.0 26.0 32.0 37.0 39.0 40.0 36.0 28.0 22.0 20.0 40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 6.8 7.9 11.0 12.8 17.4 21.5 24.2 24.7 21.1 16.4 10.6 7.6 15.2
Batez besteko tenperatura (ºC) 2.8 3.4 6.0 7.7 11.7 15.6 18.0 18.1 14.7 11.0 6.5 3.6 9.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -1.3 -1.1 1.1 2.6 6.1 9.6 11.8 11.6 8.2 5.6 2.3 -0.5 4.7
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -9.2 -8.1 -5.0 -2.5 0.0 3.1 5.7 4.8 1.8 -1.4 -5.0 -8.3 -2.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 134.1 121.5 116.4 142.7 102.5 63.9 53.6 52.8 81.4 123.0 156.3 153.4 1301.6
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 71.5 63.5 67.4 59.9 60.0 60.0 61.3 100.0 110.0 86.8 83.5 88.0 110.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 13.5 11.9 12.4 15.1 14.6 9.8 7.0 7.6 9.3 13.1 14.2 14.4 142.8
Elur egunak (≥ 1 mm) 3.0 4.0 3.0 2.1 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 1.4 2.1 15.9
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[10]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

BanaketaAldatu

Erroibarko herrien mapa

Erroibarrek 9 kontzeju ditu:

Gainera, beste 2 leku batzuk ere badaude, hala nola:

Bestalde, 3 etxalde daude ibarran:

Azkenik, udalerrian 6 herri hustu daude:


 
Erroibar ibarreko herriak

HistoriaAldatu

HistoriaurreaAldatu

 
Loizuko gizona, 11 700 urtekoa, Loizuko leize batean aurkitua

Auñamendietako mendateak eta Erroibarko lurraldea Goi Paleolitoko ehiztari eta kolektoreek erabili zituzten duela 30 000 urte baino gehiagotik glaziaraldiaren amaierara arte (K.a. 8000 inguruan). Antropologoek, populazioaren iraupena probabletzat ematen dute, Mesolitoan zehar (K.a. 8000-3000), etnia eta kulturan aldaketarik gabe. Erron eta Ardaitzen kokatutako haitzuloetan aurkitutako aztarnak froga daitezke. K. a. Hirugarren milurtekotik aurrera, Neolito garaian, eskualde honetan bizi da Pirinioetako herria, iberiar aurrekotzat hartua eta euskaldunaren aurrekorik probableena.

2017an, Loizuko gizona aurkitu zuten, K.a. 10000 urte inguruan bizi izan zen gizaki baten hezurdura osoa, Loizu herritik gertu zegoen leize batean, Errotalde I izenekoan, Loizuko errekak zeharkatuta.[11]

Artzain piriniar hauek, kultura megalitikoko beste herri batzuek bezala, euren hildakoak trikuharri xumeetan lurperatzen dituzte. K.a. 1200. urte inguruan iritsi ziren Pirinioetatik indoeuropar edo prezelta herrien lehen migrazioak, hil tumuluen inguruan harrespil edo harri-zirkulu ugari legeztatuz. Sorogainetik iparraldera Zantzet izenekoa dago.

Erromatar AroaAldatu

Erromanizazio garaian (I. mendetik IV. mendera), Summum Pyreneum lekutik (Ibañeta), Estorgatik Bordelera doan bidea zeharkatzen du.

Erroibar zeharkatzen zuen, beraz, inguru honetan erromatar bide garrantzitsu bat, Linzoaindik gertu zegoena. Era berean, I. mendeko harea bat eta beste objektu batzuk aurkitu ziren Ibañetan. Egileren batek puntu honetan kokatzen zuen Iturissako antzinako civitas, Ptolomeok aipatua, nahiz eta gertakari hori ez zen baieztatu Aranzadi Zientzia Elkarteak Aurizperri eta Auritz arteko pagadi batean Iturissaren hondakinak aurkitu zituen arte. Erromanizazioak ez zuen euskara ordezkatu, jatorrizko hizkuntza, Mendebaldean gorde zen hizkuntza preindoeuropar bakarra. Garai honetako ekarpen garrantzitsuenen artean, behi- eta zaldi-aziendaren ustiapena nabarmentzen da, gaur egun arte iraun baitu.

Erdi AroaAldatu

 
Errolanen heriotza Orreagako guduan, Jean Fouquet
 
Karlos III.a Nafarroakoa, Evreuxko katedralgo irudi batean

Historialari batzuek ziurtzat jotzen dute II. mendeko germaniar sarbidea mendebaldeko Pirinioetan, eta suebo, bandalo eta alanoena 409an, Erroibarretik Iruñera eta Arabara joanez. VIII. eta IX. mendeetan, arabiarrek eta frankoek indigenen esku utzi zuten Iruñea eta haren lurraldea. Arabiarrek 718 inguruan konkistatu zuten hiriburua, 732. urtea Erro eta Ibañetatik Frantziara igaroz. Karlomagnoren porrota (778ko abuztuaren 15a), Orreagako gudua deritzonean, Ibañeta inguruan gertatu zen, Valderro izenaren jatorrizko jurisdikzioaren barruan. 812an, bere armadarekin Iruñera joan zen Luis Pio. Itzuli zenean, bahituak hartu zituen, 778ko hondamendia saihesteko. Baina 824an, armada frankoak beste porrot bat jasan zuen Pirinioetako paraje berberetan, Eneko Enekoitz buru zuten nafarrek eraginda, norekin Tuterako Banukasitarrak eta bere Erribera izan ziren. Ordutik, karolingioen aurrean independentzia eskubidea defendatzean, baskoiek buruzagi bat dute, monarkiaren lehen maila: Eneko Enekoitz.

Mendiko ibar honen eta beste batzuen kristautasuna monasterioekin lotuta dago, eta prozesu motel eta berantiar baten emaitza izan zen. Historialari batzuek diote VIII. mendera arte ez dagoela kristautasunak aurrera egin zuenik. IX. eta X. mendeetan, Nafarroako ipar-ekialdetik loratzen dira Leireko, Igariko eta Urdaspalgo monasterioak. 1 000 aldera beste batzuk sortu ziren, hala nola Ibañeta eta Landako Andredena Maria (Mezkiritz eta Ureta artean), erromesentzako ostatuekin, eliza txikien ondoan. Santiagorako erromesaldiak, IX. mendean hasi zirenak, Europa osoari eragiten dion fenomeno sozio-erlijiosoa dira XI. mendean. Ordutik, Erroibarko erdiko bidea Donejakue Bidearen zati bat da, Nafar Bidea deritzonaren zatia, hemen Frantziako erdialdeko eta ipar-mendebaldeko 3 bide ospetsuetako erromesak elkartzen baitziren.

XI. mendean Nafarroako erresumaren barruti edo "edukitza" garrantzitsu bat izan zen, denbora luzez (1080-1115) Antso Antzeitz, "Nafarroako kondearen" ardurapean egon zena. 1019an Antso III.a Gartzeitz erregeak Leireko monasterioari Erroibarko jauregi bat eta beste jabetza batzuk eman zizkion. XI. mendean eta XII. mendearen hasieran Erroibar Auritz, Orreaga eta Luzaideren jabetzakoa zen. 1248. urtean Tibalt I.a erregeak foru propioa eman zion, eta mende erdi geroago, Karlos III.ak Erroko Bizkonderria osatu zuen, 1408. urtean alegia.

1249n, Tibalt I.a erregeak ibarreko bere nekazariei, merinoari, zuzenean, "Afari" bezala zor zituen 200 soldatak kitatzeko baimena eman zien. Gainera, bertako elizak Orreagako Santa Maria Ospitaleko (1127-1132) dotearen zati izan ziren.

XIII. mendean eta XIV. mendearen hasieran, ibartarrak kolegiatarekin eztabaidan aritu ziren bustalizez gozatzeari buruz, eta gero (1407) Luzaideko Joan Ezpeletaren landak bere alde saltzearen aurka agertu ziren, eta Auritzeko biztanleek egindako larre-erreklamazioei ere aurre egin behar izan zieten (1438-1452). Karlos Vianakoa printzeak, 1453an, Menaut Santa Mariakoari, bere mendietan elikatutako txerri-aziendagatik zor zuten bosgarren edo "eiurdea" eman zion.

Aro ModernoaAldatu

Gaztelak Nafarroako Erresuma inbaditzean, erreinua defendatzen azken lurraldeetako bat izan zen 1512an. Erroko hirugarren bizkondea, Joan Ezpeleta, Joanes Albretekoarekin leial mantendu zen, eta, horregatik, Fernando Katolikoak kendu zuen, 1513an, Nafarroa konkistatu ondoren, nahiz eta honek beranduago itzuli zuen. XVI. mendean zehar Leon (Antonia Gongorarekin ezkondua), Frantzisko eta Pedro Ezpeletaren ondorengoak izan ziren, norengandik Beltran Ezpeletak heredatu zuen. Geroago, bizkonderria Ablitasko Lacarraren etxera igaro zen, eta gero Vesoiako markesetara. Joaquín Elío jauna, Vesoiako markesa eta Ayanzeko kondesaren senarra, Nafarroako Gorteetan izan zen 1794an.

Frantziarako bide naturaletako batean zuen kokapenagatik, Erroiberrak gerra ekintza nahiko sarriak jasan zituen; hala, 1512, 1516, 1521ean, Nafarroa konkistatzeko gerraren eta Labritek berreskuratzeko saiakeren fase ezberdinetan, 1612an, Auritzen frantziarrei aurre egiteko armada bat bildu zenean, 1684an, Pedro de Vgueteko gobernadore zen Vindadek eta beste batzuk berehala akusatu zituelarik, Pedro de Bergeteko gobernadorearen deialdira. 1710ean, ibartarrak uko egin zioten Zangoza defendatzera joateari, foruak zerbitzu hori ematera behartzen ez zituela eta antzeko beste une batzuetan egindakoak ordaindu ez zitzaizkiela argudiatuz. Beranduago, 1794ko frantziar inbasioa jasan zuten.

Aro GaraikideaAldatu

Ekintza garrantzitsurik ikusi ez zuen arren, pasabide, finkapen eta gizonen haztegi izan zen, baita alde batentzako eta besteentzako ordainarazpenak ere Iberiar Penintsulako Gerra, Errealista eta Karlistaldietan. 1837an, ibarreko herriek erregeordeari armak eskatu zizkioten karlistengandik defendatzeko, eta erregeordeak eman egin zizkion, baina kentzen utziz gero ordaindu egin beharko zituzten baldintzapean. Ibarren muga-egoera dela eta, historian garrantzi berezia izan du, mugen kontua eta, bereziki, Aldudena.

1878 arte ez zen eraiki Zubiri eta Aurizperri arteko zatia, gaur egungo errepidea ibarra zeharkatzen duena. Ibar osoan, 1847an, hiru irin-errota zeuden, eta, Erroko kontzejuan, eskola bat, zeinaren maisuak 55 gari lapurreta jasotzen baitzituen urtean. Haran osoan bost eskola zeuden. XX. mendean sarturik, Erron ere errota zuten. 1800ean, Gurbizar, Larraingoa, Ureta eta Urniza kontzejuak ere baziren. Gurbizar eta Larraingoa 1950etik aurrera despopulatu ziren eta Ureta eta Urniza baserri hutsetan geratu dira.

XX. mendearen bigarren erdian, landa giroko exodo masibo bat hasi zen hiri handietara, batez ere Iruñera, 1950 eta 1970 artean Erroibarrek bere biztanleriaren erdia galtzea eraginez. Emigrazio honekin, bailarako ohitura eta tradizio asko eta Erroibarrera, Erroibarko azpieuskalki propioa, galdu egin ziren.

DemografiaAldatu

2022 urteko erroldaren arabera 796 biztanle zituen Erroibarrek.[12]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
2648 2367 2411 2461 2314 2330 2336 2349 2303 2260 1993 2035 1465 1078 887 788 775 800 790
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Erroibarko kontzeju, leku eta etxaldeetako biztanleriaren banaketa 2020an
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

EkonomiaAldatu

 
Laborantza-eremua Aurizperri inguruan

Batez ere nekazaritza eta basogintzako ekoizpen-egitura duen udalerria. 1984an 270 langile zituen, 328 lanpostu betetzen zituztenak, horietako 58k okupazio bikoitza baitzuten, horietako bat lanaldi partzialeko nekazaritza.

Nekazaritza eta abeltzaintza jarduerak 143 langile zituen, eta 201 lanpostu sortu ziren 200 ustiategitan. Horien ekoizpen-egitura bazka-laborantzetan, larre naturaletan eta larreetan oinarritzen da, eta abeltzaintzarako orientazioa ematen dute: txertoa, txerriak, ardiak eta zaldiak. Izan ere, ahuntzak garrantzi txikia du, eta mularra eta astoa ia desagertu egin dira, aurreko mendearen amaieran 754, 210 eta 18 buruko errolda ematen zutenean. Behiak 1 71 ziren 1950ean eta 1 047 1983an, horietatik erdia baino gehiago arraza piriniar eta arre alpetarrekoak, eta gainerakoak frisiarrak. Ardiak 5 819 buru zituen erroldatuta mende honen erdialdean eta 3 987 1983an, gehienak arraza lakarrekoak. Zaldizkoaren prozesua ardiarenaren oso antzekoa izan da: 635 buru 1950ean eta 208 buru 1983an. Abeltzaintza-orientazio hori patata landatzearekin osatzen da; iraganean, laboreetarako erabilitako azalera askoz ere garrantzitsuagoa izan zen. Bestalde, onura publikoko udal-mendietan, urtean 4 200 metro kubiko pago, 500 metro kubiko pinu eta 100 metro haritz atera dira.

Industriak 44 langile zituen, zura eta altzariak fabrikatzeko bi enpresatan eta eraikinak eta obrak eraikitzeko beste batean banatuta.

Zerbitzuen sektorean 83 langile zeuden, 38 lantokitan banatuta. Enplegu gehien zuten jarduerak tokiko administrazioa, irakaskuntza eta osasuna ziren, eta 30 langile zituzten zortzi lantokitan. Ondoren, merkataritza zegoen, bederatzi establezimendutan 17 pertsona baitzeuden, eta ostalaritza eta edariak, 6 establezimendu eta 11 lanposturekin. Erroiberrak 310 biztanle aktibo zituen, horietatik 16 langabezian zeuden, eta 24 inguruk herritik kanpo zuten lanpostua.

Aurizperriren inguruan Urrobi industrialdea dago, Nafar Pirinioetan erreferentea den industrialdea.

PolitikaAldatu

Erroibarko udaletxea Lintzoain kontzejuaren kanpoaldean dago, eta idazkaria, era berean, Auritz eta Orreagako udaletako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Enrique Garralda Erro da, Erroibarko Talde Independente hautagai gisa aurkeztu zena.

HauteskundeakAldatu

Udal hauteskundeakAldatu

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Erroibarko Talde Independente - - 6 4 4 5 7 4 5 4 4
Bildu / Euskal Herria Bildu - - - - - - - - 1 3 2
Haize Morea - - - - - - - - - - 1
Etorkizuna - - - - - - - - 1 - -
Eusko Abertzale Ekintza - - - - - - - 2 - - -
Ziarraize Bizia hautesle-elkartea - - - - - - - 1 - - -
Euskal Herritarrok - - - - - 2 - - - - -
Sorogain hautesle-elkartea - - 1 3 3 - - - - - -
Erroibarko zerrenda independente 5 7 - - - - - - - - -
Erroibarko independenteak 4 - - - - - - - - - -

Ikus daitekeenez, Erroibarko Talde Independente izan da bailarako udal-politikaren buru azken bi hamarkadetan; urte hauetan etengabeko hauteskunde-babesa izan du, higadura politikoaren zantzurik erakutsi gabe. Hala ere, ezkerreko indar nazionalistei gero eta babes handiagoa ematen zaie azken urteotan; izan ere, nahiz eta inoiz ez duten ETIren hauteskunde-babesa gainditu, ez diote utzi ETIri 1980ko eta 1990eko hamarkadetan lortutako botoen ehuneko harrigarriak errepikatzen. 2007ko hauteskundeetan, adibidez, ETIk botoen % 49,49 lortu zituen, eta oposizioko bi indarrek baliozko botoen % 47,87.

Aipatzekoa da 2003ko udal-hauteskundeen kasua, Batasunaren legez kanporatzeak inoiz ikusi ez den gorakada eragin baitzuen: boto baliogabeak ( % 37,53) eta boto zuriak ( % 17,54). Hauteskunde hauetan aurkeztutako zerrenda bakarra ETI izan zen, udalbatzako zazpi postuak lortu zituena.

Foru hauteskundeakAldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Geroa Bai 182 33,70 ▲ 45
 Euskal Herria Bildu 144 26,67 ▲ 18
 Navarra Suma 128 23,70 -
 Nafarroako Alderdi Sozialista 52 9,63 ▲ 28
 Ahal Dugu 14 2,59 ▼ 32
 Izquierda-Ezkerra 13 2,41 ▼ 1
  Equo 2 0,37 ▼ 3
  Vox 1 0,19 -
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Geroa Bai 137 26,55 ?
 Nafar Herriaren Batasuna 129 25,00 ?
 Euskal Herria Bildu 126 24,42 ?
 Ahal Dugu 46 8,91 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 24 4,65 ?
 Izquierda-Ezkerra 14 2,71 ?
  Nafarroako Alderdi Popularra 10 1,94 ?
  Libertate Nafarra 7 1,36 ?
  Herritarrak - Herritarron Alderdia 6 1,16 ?
  Equo 5 0,97 ?
  Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 0,19 ?
  Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 0,19 ?

UdalaAldatu

 
Erroibarko udaletxea, Lintzoainen

Udalaren egoitza eta udaletxea Lintzoain ibarburuan dago.

Egungo banaketaAldatu

Erroibarko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Enrique Garralda Erro da, Erroibarko Talde Independentekoa. Zinegotziak 6 daude:[13]

BatzordeakAldatu

Erroibarko Udalan 8 batzorde ditu:[14]

  • Gizarte Ongizatea, Berdintasun eta Osasun Politikak
  • Hezkuntza, Kultura eta Kirola
  • Enplegua, Industria, Energia Eraginkortasuna, Konektibotasuna eta Turismoa
  • Mendiak, Abeltzaintza, Bazkalekuak, Ingurumena eta Ondarea
  • Hiriguntza, Azpiegiturak eta Udal Obrak
  • Kontuak, Aurrekontuak eta Ogasuna
  • Kontzejuak, Herriak, Pirinioa eta Administrazioa
  • Festak, Ekitaldiak eta Erroibarko eguna

AlkateakAldatu

1979tik, Erroibarrek 2 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[15]
Paquito Almirantearena[16] 1979 1987 Erroibarko zerrenda independente
Paquito Almirantearena[16] 1987 2001 Erroibarko Talde Independente
Enrique Garralda Erro[16] 2001 jardunean Erroibarko Talde Independente

GarraioaAldatu

Autobuses Artieda autobus konpainiak Erroibar Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

KulturaAldatu

EuskaraAldatu

Ikus, gainera: «erroibarrera» eta «nafarrera»
Lintzoaingo Santiago Presto[17] (Ahotsak[18] proiekturako)

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Erroibarko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinio ibarretik Esteribar eta Artzibar ibarrekin hitz egiten zena.[19]

Koldo Zuazok, 2010ean, Erroiberrak nafarrera euskalkian sailkatu zituen.[20]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Erroibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Erroibarko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 4 erroibarrerazko euskaldun behintzat baziren Zilbetin, Lintzoainen eta Uretan, baina horietako bat besterik ez zen 50 urtetik beherakoa.[21]

Euskararen Foru LegeaAldatu

Sakontzeko, irakurri: «Euskararen Foru Legea»

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legeari jarraituz, Erroibar eremu euskalduneko udalerria da. 2001eko erroldan, herritarren % 24,01ek zekien euskaraz.

2009ko urtarrilaz geroztik, Erroibar udalerriaren izen ofiziala Erro da. Hori egiten da Erroibar/Valle de Erro motako izendapen bikoitzik egon ez dadin, nahiz eta praktikan Erroibar erabiltzen jarraitzen den.[22]

FolkloreaAldatu

DantzakAldatu

 
Aurizperriko ingurutxoa

XX. mendearen hasieran galdu zen Erroibarren ingurutxoa dantzatzeko ohitura; dantza hori larrainean dantzatu ohi zen. Aurizperrin badu berezko izena, “Aurizperriko ingurutxoa”. Beste dantza tipikoak jota, katadera-dantza eta soka-dantza ziren eta Mezkiritzen, Orondritzen eta Aintzioan “sequía” izenekoa dantzatu ohi zen, gizon eta emakumeek korroan eskutik helduta.[23]

Egun dantza horiek ez dira ohikoak baina berreskuratzeko ahaleginari esker zenbait herritako jaietan ikus daitezke.

MusikaAldatu

Txistua eta gaita oso entzunak izan dira ibarrean. Txistua, ttunttun izenez ezagutua, gehien erabiltzen zena izan da. Gaita XX. mendearen hasierako hamarkadetan sartu zen indarrez eta txistua ordezkatu zuen; geroago boskoteak, akordeolariak eta haize-bandak iritsi ziren gurera.[23]

JokoakAldatu

 
Esku Pilota pilotari bat

Eskualdean gehien zabaldu eta errotu den jolasa pilotarena da, “esku pilota” bereziki.

Mezkiritzen bost-kirol txapelketa ospatzen da 1981etik; hauek dira jokatzen diren modalitateak: pala motza, larruzko paleta, sare, gomazko paleta eta esku pilota. Egun txapelketa abuztuaren bukaera hasi eta urriaren hasieran bukatzen da eta partiduak asteburuetan jokatzen dira.

Egun bi talde daude eta modalitate bakoitzean jokalari batek jokatzen du; duela urte batzuk pilotari bakoitzak modalitate guztiak jokatzen zituen.

Beste joku mota bat txapena zen, gure garaietara iritsi da eta txanpon bat edo metalezko antzeko zerbait paretara hurbiltzean datza. Beste joku mota batzuk hauek izan dira: boloak, kartak, musa, etab.[23]

Herri-medikuntzaAldatu

Herri-medikuntza oso errotua egon da mendeetan zehar eta zenbait ohitura mantendu egin dira gaur egun arte. Adibidez erredurak sendatzeko lisuntxea erabili ohi zen; flemoientzako, haginetako minarentzako eta afoniarentzako lisuntxeren lore idortua “San Juan lorea”. Hortaz gain etxeetako leihoetan edo sabaietako atarietan lisuntxearen abarrak jartzen ziren eta zauriak sendatzeko armamilosarea jartzen zuten.[23]

MatatxerriaAldatu

 
Aurizperriko armarria, non txerri bat agertzen den tradizio honi erreferentzia eginez

Matatxerria besta kutsua duen ohitura da. Antzina txerria neguan hiltzeko ohitura zegoen, ilargia kontuan hartuz, hobe baizen hilberan hiltzea eta zerria gizentzeko patata, zahia eta barazkiak ematen zizkioten.

Matatxerriak lan asko zekarren, batez ere emakumeentzako, eta, hortaz, batzuetan kanpotik etortzen ziren mondongoa egiten laguntzeko emakumeak. Arratsaldearen erdian arrunta izaten zen mondongoa egiten zuten emakumeek txokolate beroa hartzea.

Txerria hiltzen zen egunean bazkari ederra egiten zen eta gosaltzeko baba-zopa, altxarreak, xiameak, kafea eta kopa hartzen zen. Bazkarian ohikoa izaten zen oiloa jatea eta baita txerri sahieskiak ere, giro onean, eta bazkalondoan mus partida jokatzen zen. Egun matatxerriaren ohitura mantentzen da zenbait etxetan.[23]

EskulagintzaAldatu

Ibarreko lanbideak beharrari hertsiki lotuak egon dira, hortaz, harreman handia zegoen gizkia, ingurua eta klimaren artean. Eskualdeko lanbide ohikoenak nekazaritza eta abelzaintza izan dira, baina kuxetak egitea ere lanbide arrunta zen.

Erroibartarrak izan dira Nafarroako Pirinio osoan zabaldua zegoen kuxetagile lanbideean aritzen ziren azkenekoak. Ezpela lantzen zutenak gehienbat Lintzoain, Aurizperri, Aintzioa eta Mezkiritzekoak izren.

Aurizperri izan da Nafarroako herri konportagileen arteko garrantzikoena. Bada mende erdia ez direla mahatsak biltzeko konportak egiten. Aurizperriko konportagileek pagoaren zura erabiltzen zuten konportak egiteko olentzako. Barrikak egiteko duela izenekko oholtxoak erabiltzen zituzten, horiek ere pagozkoak. Konportak 85 edo 90 zentimetroko altuera izaten zuen.[23]

Esportagileek saskiak eta konportak egiten zituzten, eta, batzuetan, baita uztarriak ere. Esportak egiteko urrondoa erabiltzen zuten.

JaiakAldatu

 
Orreagarako prozesioa Auritzen

OndareaAldatu

Ondasun nabarmenakAldatu

Ikus zerrenda: «Erroibarko kultura ondasunak»
 
Done Saturdiko eliza, Lintzoainen
 
Aurizperriko hilarririk bat
 
Sorogainibarko ikuspegia Mendiaunditik

Eremu naturalakAldatu

Erroibartar ospetsuakAldatu

IrudiakAldatu

OharrakAldatu

  1. ↑ /èroiβáɾ/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: kamutsa lehen silaban eta zorrotza hirugarren silaban
  2. ↑ /eróiβerà/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban eta kamutsa azken silaban

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Erroibar - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Belasko, Mikel. «Erro» Mikel Belasko. Toponimia (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  6. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  7. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Aurizperri» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Erro» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  9. ↑ Aurizperriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  10. ↑ Erroko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  11. ↑ Albisteak. (2021-03-12). «'Loizuko gizona', 11.700 urte baino gehiagorekin, Nafarroan aurkitutako gorpuzki zaharrena bihurtu da» Nafarroako Gobernua.
  12. ↑ «Erroibar» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  13. ↑ «Udalbatza» Erroibarko Udala (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  14. ↑ «Udal Batzordeak» Erroibarko Udala (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  15. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  16. ↑ a b c (Gaztelaniaz) Vidondo, Aser. (2021-07-28). «Erro: gazte apustua iberraren alde» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  17. ↑ «Presto Sario, Santiago - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  18. ↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
  19. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  20. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  21. ↑ «Erroibar - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-01).
  22. ↑ Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak 2009ko urtarrilaren 19an kaleratutako dekretua.
  23. ↑ a b c d e f «Bitxikeriak» Erroibarko Udala (Noiz kontsultatua: 2021-09-03).

Ikus, gaineraAldatu

Kanpo estekakAldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Erroibar&oldid=9259213"(e)tik eskuratuta