Eguberriak
Eguberriak edo Gabonak Eguberri aurreko egunetatik Errege egunera bitarteko egunak eta egun horietan ospatzen diren jaiak dira, hala nola Gabon eguna, Eguberri-eguna, Gabonzahar, Urteberri-eguna eta Errege-eguna. XX. mendearen bigarren erdiaz geroztik, kontsumismoak oparien ohitura hori bultzatu eta muturreraino eraman du, Eguberria kontsumismoaren jai nagusi bihurtzeraino: munduko gizarte kontsumistenetako erdi eta goi mailetako jendeek, urte sasoi horretan, diru kopuru handiak xahutzen dituzte opariak erosten eta oturuntzak prestatzen.
Jatorriak
aldatuNeguko solstizioaren garrantzia ospatzen
aldatuBaliteke solstizioak urteko zikloan barne garai berezienak izatea, baita Neolito garaian ere. Antzinako garaietan kontrolatutako gertakari astronomikoek, hala nola animalien estaltzea, uztak landatzea eta neguko uztaren artean izakinak neurtzeak, mitologia eta tradizio kultural desberdinak nola sortu diren erakusten dute. Neolito amaierako eta Brontze Aroko eraikin batzuen diseinuak idei hau onesten dute, hala nola Stonehenge (Britainia Handian) eta Newgrange (Irlanda) aztarnategietan ikusi daiteken arabera adibidez.
Bi monumentuen ardatz nagusiak neguko solstizioaren eguzkia (Newgrange) eta neguko solstizioaren ilunabarra (Stonehenge) seinalatzen dituen ikusmolde batean lerrokatuta daudela dirudi. Stonehengeri dagokionez esanguratsua da Trilithon Handia monumentuaren erdialdetik kanpora altxatu izana, hau da, aurpegi laua ona neguko egunsentirantz biratuta zegoela.
Neguko solstizioa oso garrantzitsua izan zitekeen neguan komunitateek gauza asko galtzen bahit zituzten eta azken bederatzi hilabeteetan zetorrenari prestatu behar zutelako. Gosetea neguan ohikoa zen urtarrila eta apirila bitartean, "goseteen hilabeteak" bezala ere ezagunak ziren. Klima epeletan, neguko jaialdia azken ospakizun jaia zen, negua hasi baino lehen. Animalia gehienak hiltzen zituzten neguan elikatu beharrik ez izateko, beraz, ia urteko sasoi bakarra zegoen erabilgarri zegoen haragi freskoa hornitzeko. Urteko uztako ardo eta garagardo gehienak azkenean hartzitu eta edateko prest zeuden une horretan.[1]
Kristautasunaren ospakizuna
aldatuGabonak, gazteleraz "Navidad", (latinez: nativitas, 'jaiotza') Kristautasuneko jai garrantzitsuenetako bat da, Aste Santua eta Mendekosteekin batera. Jesukristoren Belenen jaiotza gogoratzen duen ospakizun hau abenduaren 25ean Eliza Katolikoan, Eliza Anglikanoan, zenbait komunitate protestantetan eta Eliza Ortodoxo gehienetan ospatzen da. Horren ordez, urtarrilaren 7an ospatzen da beste eliza ortodoxo batzuetan, hala nola Errusiako eliza ortodoxoan edo Jerusalemgo eliza ortodoxoan, eta ez zuten onartu juliotar egutegiak egindako erreforma gregorianoa bezala ezagutzen den egutegira igarotzeko, hau da, Aita Santuaren erreformatzailetik eratorritako izena. Gregorio XIII. Abenduaren 25a mundu osoko milioika pertsonek eta kristau ez diren jende ugarik ospatzen duten herrialde askotan jai eguna da
Ingeles hiztunek "Christmas" terminoa erabiltzen dute, hau da, "Kristoren meza". Zenbait hizkuntza germanikotan, esate baterako, alemanez, "Weihnachten" deitzen zaio jaialdiari, hau da, "bedeinkazio gaua". Gabonetako jaiak proposatzen dira, izenak dioen bezala, Nazareteko Jesusen natibitatea (hau da, jaiotza) ospatzeko.
Eguberriek Gabonak deitzen zaion garaia hasten dute, Jaunaren Bataioaren solemnitatearekin amaitzen dena. Ohizko danez, Eguberriekin hasi eta Jaunaren Epifaniarekin amaitzen den aldia Aste Santua ere deitzen zaio.[2]
Saturnaliak, Saturno jaiak
aldatuSaturnalia Saturno jainkoaren omenezko antzinako erromatar festa izan zen, Juliotar egutegiko abenduaren 17an hasi eta abenduaren 23ra arte zabaltzen ziran ospakizunak ziren. Saturnalia Kroniako lehen greziar oporraldiaren baliokide erromatarra zen, Hekatombaion ganbarako hilabetean ospatzen zen uda amaieran. Erromatar batzuentzat garrantzi teologikoa izan zuen, antzinako Urrezko Aroaren zaharberritze gisa ikusi baitzuten, mundua Saturnok zuzentzen zuenean. Porfirio filosofo neoplatonistak Saturnaliarekin lotutako askatasuna "arimak hilezkortasunean askatzea" sinbolizatzen zuela zioen. Saturnaliak eragina izan dezake neguko erdialdean Europako mendebaldeko geroagoko ospakizunekin lotutako ohitura batzuetan, batez ere Gabonekin, Inuzente Santuen Jaiekin eta Epifaniari lotutako tradizioekin. Bereziki, mendebaldeko Europako Gabonetako ohiturak "misrule of Lord" (jaunaren arau okerra) aukeratzeko ohiturak Saturnalia ospakizunetan izan dezake sustraitzat.
Erromatarrek oporrak sakrifizioekin ospatzen ziren Saturnoko tenpluan, Erromatar Foroan eta oturuntza publiko batekin, ondoren opari partikularrak ematen ziren, etengabeko parrandak eta erromatar arau sozialak iraultzen zituen inauteri giroa ospatzen zuten: jokoa baimenduta zegoen eta maisuek ematen zuten esklaboentzako mahai zerbitzua, askatasun garaitzat jotzen baitzen esklabo zein askatuentzat. Ohitura arrunta "Saturnaliako erregea" hautatzea zen, behin hautatuta jendeari aginduak ematen zizkion, jarraitu beharrekoak eta alaitasunaz arduratzen zirenak. Trukatutako opariak normalean gag opariak edo sigillaria izenarekin ezagutzen diren argizariz edo zeramikaz egindako irudi txikiak ziren. Katulo poetak "egunik onenak" deitu zion ospakizun honi.[3]
Eguberriak, ikusitakoak ikusita, Saturno jai hauetan izango lukete bere jatorria.
San Nikolas Txikiren ospakizuna "Saturnaliako erregea"ren hautaketarekin antzekotasuna nabarmena da, jatorri erromatarra kristautua ez bada izan.
Eguzki garaiezinaren ospakizuna
aldatuSol Invictus ("Garaitu gabeko Eguzkia" edo "konkistatu gabea") Erromatar Inperio amaieran hasitako eguzki jainko baten gurtza erlijiosoa zen. Konkistatu gabeko Eguzkiaren jaiotzaren Jaialdiak (Dies Natalis Solis Invicti) iluntasuna garaitu zuen eguzki berria jaio zela eta neguko solstizioaren amaieratik (abenduak 21) egunak luzatuko zirela adierazi zuen. Ospakizun hau abenduaren 22tik 25era izan zen.
274. urtean Aureliano enperadoreak Sol Invictus-en gurtza ofizial egin zuen, beste erromatar tradizioekin batera. Historialariak ez datoz bat gertaera honen jatorrian: Eguzkiaren antzinako gurtzaren berreskurapena izan zen (Sol Indiges ) bere gurtza bertan behera utzita zegoen eta nahiko garrantzi gutxi zuen, Siriako Emesa hiriko Elágabalo jainkotasunaren hasiera berri bat goraipatu zen urte batzuk lehenago edo Mitraismoaren erabat berria.
Jainko hau Aurelianoren atzetik joan ziren enperadoreek oso mesedegarria izan zen, eta Konstantino I.a iritsi arte sortutako txanponetan agertu zen. Ondoren, Juliano Apostatuak Helios jainkotasun bakarra zela deklaratuko zuen, eta gainerako jainkotasunak honen adierazpen soil gisa geratuko ziren jainkoa bakarrik. Enperadore honen garaian eguzkiaren erlijioa inperioaren barruko erlijio ofiziala bihurtu zen.[4]
Eguberriko Gabonak Euskal Herrian
aldatuKristautasunaren egutegiaren seinale
aldatuBeste kulturetan bezala neguko ekinozioen ospakizunak dira. Gaur egun kristautuak agertzen badira ere bere baitan aitzinako sinesmenen aztarnak aurkitu ditzakegu.
Berez Eguberria abenduak 25 Jesusen natibitatea ospatzen duen eguna da baina baita ere "Eguberriak" Gabonetik (bezperako gauatik Eguberri arte dirauen denbora tartea) Erregeen eguna arte irauten duen epeari deitzeko erabiltzen da, Berez Eguberriak ere Gabonak bezala ezagutzen dira.
Ospakizunak baino egun batzuk lehenago (Abenduak 21ean) Santo Tomas eguna ospatzen da, gaur egun Eguberritik kanpo dirudien harren erlazio duela pentsa genezake Euskal nekazari gizartearentzat daukan garrantzia eta ondorengo ospakizunen gertutasunagatik.
Aitzineko egutegiaren arrastoak
aldatuDirudienez Euskaldunak iraganean urtearen hasiera Eguberrian kokatzen zuten, XI. mendean Alemania eta Milanen berdina gertatzen zen, Erroma eta Italiako beste hiri batzuetan ere, XII. eta XIV. mendeen artean. Aragonen kristau urtearen hasiera Eguberritik aurrera kontatzen zan 1350. urtean. Valentzian, 1358an, Gaztielan, 1383an, Portugalen, 1422an, eta Katalunian 1180tik aurrera Tarragonako kontzilioaren ondoren.
Gabon
aldatuGabon, euskaraz edozein urteko gauetan agurtzeko erabiltzen den formula, beste izen batzuekin ere ezagutzen da:[5]
Abenduak 24ko Gabon-egunako afaria urteko garrantzitsuena da, hala onesten du kopla zaharretan abesti bat izana:[6]
« |
Gabon-gabean ottuten dogu gustijok apari ona: besigu, lebatz, makallau-saltza, bakotxak berak al-dauna. Gero txurrun plin-plan, ardau ta pattarra, katubak arrtuta zabu-zabuka. |
» |
Olentzero eguberriaruntz
aldatuGau honetako ezaugarri nagusia Olentzero da, behintzat azken hamarkadetan. Bere oroimenaren berreskurapena, guztiz galdua ez bazegoen ere, herri sentimenak Bizarzurin bilakaera oztopatzeko beharrezkoa zela aldarrikatu zuen. Olentzero, gainontzeko interpretazioak alde batera utziz, urtezaharraren pertsonifikazio izan zitekeen, Jaitzeko Ujankoren antzera, baina hala bazan denboraren bidean ahaztuta galdu da.
Euskal Kristautasunak pertsonaia garrantzitsutzat izan zuela dakigu, honela bakarrik ulertu daiteke bere Jesusen jaiotzaren mezulari papera.
Bitxitasuna badu pertsonaia ere, herri batzuetan gurgarria bada bestetan beldurgarria eta gutxitan lotsagarria ageri da abesti eta ohituren arabera.
Gabon-egunean zehar oleska dabiltza jende askok. Gazteek atez ate, dendaz denda, helduek lehiaketetan Gabon kantak kantatzen sari bat lortzeko itxaropenean. Iraganean gehienek Olentzero beraiekin zeramaten kristoren etorreran seinale, gaur ordea, Olentzero ETBn Bilbon ikusi dezakegu Mari Domingi alboan duela.
Bere panpina egiten duten herri askotan su emateko ohitura zuten Oilarraren meza ondoren, bai etxeko tximinian edo eta herriko enparantzan, hori ere nabarmena izan daiteke beste gau honetan erretzen den enborrarekin parekatuta egon daitekeelako.
Oilarraren meza, ogia eta ura
aldatuGauerdia baino lehenago (edo gauerdian bertan, herrien arabera) egiten dan Oilarraren mezara zerbait berria zeramaten jantzita Baztan, Garazi, Barcus eta Larraunen, deabruari begi bat kentzeko intentzioarekin. Barandiaranek Oiartzuneko Donibane gaueko sorginari begia ateratzeko konjuruarekin parekatzen du.
Larraunen meza ondoren Sorginaparie, sorginen afaria, egiten zuten. Sutondoan su on bat egiten dute, eta mahaiko maindirearen gainean ogi bat uzten dute eta han uzten dute "aingeruak dantza ditezela gure zukaldian" esanez.
Bizkaiko herri askotan eta Gipuzkoa eta Arabako batzuetan etxeko aitak ogi zati bat mozten du afaltzen hasi baino lehen eta maindirearen azpian gordetzen dute. Hor egon beharko du urteko azkeneko afaria arte. Ondoren armairuan gordetzen dute. Ogi hau ez da galtzen, jatekotan errabiaraz babestu edo sendatu dezake, itsas aztoratura botatzen bada baretu egiten du, uholdeari botata mugatzen du eta zerura botata ekaitzen txingorra uxatzen du.
Gabon-gauako urek osasungarriak baino boteredunak eta zortedunak ziren herri askoren usteetan, honegatik jasotzen zituzten gauerdia pasa bezain laster. [8]
Gabonetako enborra
aldatuGau honetan egiten den suari ere Gabon deitzen zaio, gaua eta erretzen dan enborrari bezala, iparraldeko indoeuropar Nöel-n antzekotasuna agerian utziz. Enbor honek ere beste izen batzuk jasotzen ditu jasotzen den herrialdearen arabera:
- Olentzero-enbor, Oiartzun
- Onontzaro-mokor, Larraun
- Gabon-mukur, Bedia
- Gabon-subil, Antzuola eta Abadiño
- Gabon-zuzi, Zegama
- Subilarro-egur, Aezkoa
- Suklaro-egur, Zaraitzu
- Sukubela, Liginaga
- Porrondoko, Savatierra
Elduainen egiten zuten sua handia izan behar zuen Olentzero tximiniatik jetzi ez zezan, hangoen usteetan igitaia eskuan duela bertakoak hil zezaken eta.
Bedian gabon enborra etxea bedeinkatzen duela sinesten zuten, Ibarrurin enborraren errautsak basapiztiak uxatzen zituela sinesten zuten eta Liginagan artaldeetan emeak jaiotzeko ahalmena zuela. Amorebieta gaua osoan pizturik mantentzen zuten hala ez egitekotan urtean zehar etxeko norbait hilko zelakoan. Eskirotzen etxeko abere guztiak enborraren gainetik pasa harazten dituzte honela urtean zehar istripu batean hiltzeko aukeraz babesteko.[9]
Urtezahar, Gabonzar
aldatu12 mahats 12 kanpai hots
aldatuEspainiako urtezaharreko ohitura afaldu ondoren telebista aurrean jarri eta Madrilgo Eguzkiaren ateko gauerdiko kanpaien hotsekin batera mahatsak jatea da etxe gehienetan. Kanpai hots bakoitzagatik mahatsa bat jaten da eta hamabi kanpai hotsen ostean hamabi mahatsak janak badaude urte zoriontsua izango dutelakoaren ustean.
Ospakizuna Espainia osoan bezala egiten bada ere Euskal Herriko herri batzuetan egiten ziren tradiziozko errituak mantentzen dira gaur egun arte.
Uraren erritoak
aldatuNafarroan jasoak daude urtezaharreko uraren inguruko ohitura gehienak. Esanahia galduta dagoen harren herri batzuetako ohiturak oraindik bizirik dihardute.
Arruazun, adibidez, herriko gazteek gauerdiko kanpaien hotsak bukatu bezain laster gertuko iturri batera doaz korrika ura hartu eta bizilagunei eskaintzeko zera esaten duten bitartean:
« |
Ur goiena, ur barrena Urteberri egun ona Graziarekin osasuna Pakearekin ontasuna Jaungoikoak dizuela egun ona! |
» |
Baztanen eta Santestebanen abesten dutena desberdina bada ere errito kutsua mantentzen du:
« |
Urte berri, zer dakarrazu berri? Uraren gañaian leena ta azkena. Etxekoandre ona, nagusia hobea. Urtats! |
» |
Urtezaharreko egunean, gabonetan bezala, umeak eskale bihurtzen ziran atez ate oleska. Berako umeek kaletik korrika zihoazten eskakizunen artean hau abesten:[10]
« |
Gilin.galan, gilin-galan, duenak ez duenari eman, bertzelak karrotea burutiz peiti |
» |
Urteberri
aldatuUrtezaharreko kanpaien hotsen ondoren urteberria hasten da. Urte hitzak ere esanahi korapilatsua du euskarologoentzat, urarekin erlazioa nabarmena izan harren.
Errenteriako agure batek bere semeari errietan "noiz urtuko zaren?" galdetu zion. Zer esan nahi zuen galdetuta gazteleraz bere semea ura bezala noiz bideratuko zen galdetu ziola erantzun zuen. Berez hori da "urtea" hitzaren esanahia. Euskaldunek eguberri bezperan abestutako zenbait gabon kanten bitartez izotzak urtu, eguberria bideratu eta, honi esker, urte berri baten sorrera eragiten dute.
"Urtats" hitzak ere lehen aipatutako esanahia onesten du, "urtearen hatsak" fruituak izaten bahit dira.
Errege eguna
aldatuErrege eguna, Epifania edo Teofania ere deitzen dana, Euskal Herriko Eguberriko ospakizunen artean Olentzeroren bilakaera gertatu zen arte opariak jasotzeko eguna zen.
Bezperako Errege kabalgata
aldatuBezperan egiten zituzten Errege Magoen desfilea gaur egun egiten dira baina "jaiotza biziak" geroz eta gutxiago ikus daitezke, oraindik egiten badira. Jaiotza bizi hauetan Natibitatearen pertsonaiak, Jesus jaioberria eta guzti, herriko jendeak ordezkatzen zituen.[11]
Baserritar askok herrira hurbiltzen ziren kaputzaia burua estalita abesti hau kantatzen:[12]
« |
Ai, au gabaren zorogarria! Jesus jaio da Belen'en. Etxe onetan sartu ote da Billa gabiltza beraren. Belengo ikulluko Ate zabaletan Otzaz ikaraz dago Jesus lastuetan. Astua eta idia Dauzka aldemanean, Asnasaz berotzeko Ostutzen danean. |
» |
Baba erregea
aldatuAitzinako ohitura bat kartak botatzea izaten zen. Urre erregea ateratzen zitzaionari etxeko errege edo erregina izendatzen zuten urte osorako. Joko honetan bi leku prestatzen zituzten Jesucristo eta Ama Birjinantzako beraiek zorte joko honetan jolas zezaten ere. Behin aukera eginda zegoela goxoki batzuk jan ondoren lehiotara irteten ziren zintzarriak joka "Biba errege, biba erregina" oihukatuz.
Behe Nafarroako Donazaharren adibidez hautaketa beste modu batean egiten zen, bizkotxo baten barruan baba bat ezkutatzen zuten eta aurkitzen zuena, gizonezkoa izatekotan, errege hautatzen zuten, aurkitzen zuena emakume bat bazen bera erregina zenez berak izendatu zezakeen nahi zuen erregea. Ohitura hau diotenez ekialdetik letorke, greziarrek eta latindarrak ere ospatu zutela pentsa daiteke Frantzian topatu ditzakegun aztarnen arabera.
Baba erregearen ohitura Nafarroan oraindik erregeak zeudenekoa da. XV. menderaino Epifaniako ohitura hau Olite, Lizarra, Tudela eta Iruñean (ohizko Nafarroako erresumaren erregeen bizitokiak) ospatzen zen.1920. urtean ohitura galdu hau Iruñeko "Circulo Carlista "n berreskuratu zuten arte.[13]
Ospakizunak
aldatuOturuntzak
aldatuEguberrietako ospakizunik zabalduenetakoak dira oturuntzak. Familiak eta adiskideak mahai inguruan biltzen dira. Euskal Herrian, bereziki ospatzen dira Gaboneko afaria, Eguberriko bazkaria, Gabonzaharreko afaria eta Errege eguneko bazkaria.
Apaingarriak
aldatuApaindura bereziek tradizio luzea dute historian zehar, eta Gabonetako hiru kolore nagusiak berdea (zuhaitzena), zuria (elurrarena) eta gorria (bihotzena eta Santa Clausena) dira. Gabonetako zuhaitza, hasteko, Alemanian erabiltzen hasi zen dirudienez, XVIII. mendean. Ordutik, oso ohitura zabalduta dago munduan zehar izeia ipintzea (Douglas izeia ohikoena da), hala kalean nola etxean, hainbat apaingarrirekin, bolak, argiak eta abar. Internet erabiltzaile amorratuentzat sortu dira izei itxurako USBak eta baita elur-panpina itxurakoak ere.
Bestela, kaleetako argi bereziak, jaiotzaren irudiak (Jesus, Maria, Jose, astoa, idia, aingeruak, artzainak, ardiak, Ekialdeko Aztiak eta abar), ezkilak, kandelak eta galtzerdiak apaingarri tipikoen artean ditugu.
Musika
aldatuLehendabiziko Gabonetako ereserkiak Antzinako Erromaren garaian sortu zituzten, IV. mendearen inguruan. VIII. eta IX. mendeetan mota horretako musika sartu zen Ipar Europako monasterioetan, eta XII. mendean Paris aldeko monje batek herri-abestietaranzko trantsizioa egin zuen, gaur egungo Gabon-kantak direnak. "Adeste Fidelis" ezaguna, adibidez, XVIII. mendean konposatutakoa bada ere, Erdi Aroko hitzek osatzen dute. Protestantismoaren barruan, bestela, Martin Luther Gabon-kanten bultzatzailea izan zen, Aro Modernorako bidean.
Austrian eta XIX. mendeko hasieran "Stille Nacht, heilige Nacht" ("Silent night", "Noche de paz" edo "Gau erdian"[14]) abesti guztiz famatua konposatu zuten, eta urte batzuk geroago "Jingle Bells" sortu zuten AEBetan. Bestela, "Hator hator" euskal abesti ezaguna Jesus Guridik ondu zuen.
Azkenik, azpimarratzekoa da Vienan (Austria) hiriko Orkestra Filarmonikoak urtero urtarrilaren 1ean urteberri-egunean egiten duen kontzertua, mundu osorako zuzenean ematen dutena. 1939an lehen aldiz egin zuten.
Opariak
aldatuOso ohitura zaharra da munduan zehar umeei Gabonetan opariak ematekoa, bai eta helduen artean ere. Horretarako, klasikoa da misterio giroa sortzea oparien ekarlearen inguruan, eta horren adibide nagusia da mundu mailan hedatu den Bizarzuriren irudia, anglosaxoi herrialdeetan Santa Claus izenarekin berrasmatua eta Frantzian Aita Noel izenarekin jarraitua.
Espainian eta Amerikako herrialde batzuetan Errege Magoak pertsonaia garrantzitsuenak dira zeregin horretan, eta Euskal Herrian azken hamarkadotan indarra hartu du Olentzerok.
Erreferentziak
aldatu- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Solstice. .
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Christmas. .
- ↑ (Ingelesez) https://en.wikipedia.org/wiki/Saturnalia. .
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Sol_Invictus. .
- ↑ (Gaztelaniaz) Barandiarán, José Miguel de. (1997). Mitologia del Pueblo Vasco. Ostoa, 200 or. ISBN 84-88960-16-6..
- ↑ http://www.eusko-ikaskuntza.eus/es/fondo-documental/cancionero-vasco/ab-3537/. .
- ↑ https://www.biblija.net/biblija.cgi?m=Lk+2%2C+1-14.&id34=1&pos=0&set=21&l=eu. .
- ↑ (Gaztelaniaz) Barandiarán, José Migel de. (1997). Mitologia del Pueblo Vasco. Ostoa, 201-2014 or. ISBN 84-88960-16-6..
- ↑ Dueso, José. (1990). Nossotros los Vascos, Tomo III, Mitos, Leyendas y costumbres, Fiestas Populares. Lur, 28-29 or. ISBN 84-7099-261-9..
- ↑ Dueso, José. (1990). Nossotros los Vascos, Tomo III, Mitos, Leyendas y costumbres, Fiestas Populares. Lur, 34 or. ISBN 84-7099-261-9..
- ↑ Dueso, José. (1990). Nossotros los Vascos, Tomo III, Mitos, Leyendas y costumbres, Fiestas Populares. Lur, 35 or. ISBN 84-7099-261-9..
- ↑ http://www.eusko-ikaskuntza.eus/eu/dokumentu-fondoa/euskal-kantutegia/ab-2067/. .
- ↑ Dueso, José. (1990). Nossotros los Vascos, Tomo III, Mitos, Leyendas y costumbres, Fiestas Populares. Lur, 35-36 or. ISBN 84-7099-261-9..
- ↑ Gabonetan, euskaraz ere bai! Nafarroako Gobernua (2010)