Aria
Aria[4] ([aɾia]) Nafarroa Garaiko ipar-ekialdeko udalerria da, Aezkoa ibarrean dagoena, Zangozako merindadean, Iruñetik 60,5 kilometro ipar-ekialdera. 2017an 53 biztanle zituen.[5]
| Aria | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia | |||||||||
 Etxeberriko garaia | |||||||||
|
| |||||||||
| Administrazioa | |||||||||
| Estatua | Espainia | ||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||
| Merindadea | Zangozako merindadea | ||||||||
| Eskualdea | Aezkoa | ||||||||
| Izen ofiziala |
 Aria | ||||||||
| Alkatea | Ramón Iturralde Retegi (Indep.) | ||||||||
| Posta kodea |
31876 | ||||||||
| INE kodea |
31033 | ||||||||
| Herritarra | ariatar | ||||||||
| Kokapena | |||||||||
| Koordenatuak | 42° 57′ 09″ N, 1° 15′ 56″ W / 42.9526°N,1.2656°WKoordenatuak: 42° 57′ 09″ N, 1° 15′ 56″ W / 42.9526°N,1.2656°W | ||||||||
 | |||||||||
| Azalera | 8,00 km2 | ||||||||
| Garaiera | 498 metro | ||||||||
| Distantzia | 60,5 km Iruñera | ||||||||
| Demografia | |||||||||
| Biztanleria |
51 (2020) 0 (2019) | ||||||||
| |||||||||
| Dentsitatea | 6,88 biztanle/km² | ||||||||
| Hazkundea (2003-2013)[1] |
-% 17,65 | ||||||||
| Zahartze tasa[1] | % 26,79 | ||||||||
| Ugalkortasun tasa[1] | ‰ 0 | ||||||||
| Ekonomia | |||||||||
| Jarduera tasa[1] | % 0 (2011) | ||||||||
| Genero desoreka[1] | % 0 (2011) | ||||||||
| Langabezia erregistratua[1] | % 10,9 (2013) | ||||||||
| Euskara | |||||||||
| Euskaldunak[1] | % 37,31 (2010) | ||||||||
| Erabilera estimatua[2] | % 9,3 (2011) | ||||||||
| Kaleko erabilera [3] | % (2016) | ||||||||
| Etxeko erabilera | % | ||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||
Aezkoako herririk ezkutuena da, eta bere nortasunari hobekien eutsi diona. Mendian galdurik, Pirinioetako artzainen bizimodu gogorra gogorarazten duen herria da. Lur elkorrak ditu, oholezko teilatuak dituzten bordetara doan bidetik ikus daitekeen bezala.
GeografiaAldatu
Inguru naturala eta kokapenaAldatu
Aria Aezkoako erdi-mendebaldean dago, 858 metroko garaieran. Iparraldean Orbaizetarekin du muga; ekialdean Orbara eta Hiriberrirekin; mendebaldean Garraldarekin; eta hegoaldean Ariberekin. Herrira heltzeko Ariben hasten den NA-2031 errepidea hartu behar da; bi kilometro egin ondoren iristen da Ariara.
Klima eta landarediaAldatu
Aezkoako gainerako herriek bezala, mendialdeko klima ozeanikoa dauka (Cfb) Köppen sailkapenaren arabera.[6] Urteko batez besteko tenperatura 9 gradukoa da, eta prezipitazioa 1.600 mm ingurukoa. Urtean 120-130 euri-egun izaten dira.[7]
Herrian 332 hektarea baso daude; horietatik 263 hektarea pagadiak dira, 60 hariztiak eta 9 pinudiak. Haritzak udalerriaren behealdean daude, eta pagoak goiko aldean. Baso anitz moztu izan ziren luberriak ateratzeko edota larreak sortzeko. XIX. mendean hainbat pinu landatu baziren ere, egungo baso azalera jatorrizkoaren hamarrena besterik ez da.[7]
HistoriaAldatu
Erdi Aroan jaurerria zen, eta Aezkoako herri guztiekin batera ordaintzen zuen urteroko petxa. 1794an, Konbentzio Gerran, frantsesek herriari su eman eta ia erabat erraustu zuten; hori dela eta, herriko eraikin zaharrenak XIX. mendearen hasierakoak dira. 1845 arte, Aezkoako alkateak eta herritarrek aukeratutako erregidore batek gobernatzen zuten herria. Urte horretan, Aezkoako udala desegin zelarik, Aria udalerri independente bihurtu zen. 1849an eskola zegoen, urtero 600 errealeko saria jasotzen zuena. Basoetatik ontzigintza eta eraikuntzarako zura ateratzen zen. Laborantza-produkzioa txikia bazen ere, abelazkuntzako soberakinak esportatu egiten ziren.[7]
DemografiaAldatu
Aezkoako gainerako herriek bezala, Ariak biztanle anitz galdu ditu XX. mendearen hasieratik hona; 1900ean 193 bizilagun zituen, eta 53 besterik ez 2017an.[5]
| Ariako biztanleria |
|---|
 |
| Datu-iturria: www.ine.es |
EkonomiaAldatu
Abelazkuntza da Ariako jarduera ekonomiko nagusia. Piriniotar behia eta ardi latxa dira espezie nagusiak.
PolitikaAldatu
Udal hauteskundeakAldatu
2007an, Agrupación Independiente Aria (AIA) bakarrik aurkeztu zen udal hauteskundeetara, eta Ramon Iturralde Retegi bilakatu zen alkate. 2011 eta 2015ean, zerrenda horrek berak 3 zinegotzi aurkeztu zituen, eta aukeratuak izan ziren.[8] Ramon Iturraldek segitu zuen alkate.
| Urtea | Alderdia | Botoak | Zinegotziak |
|---|---|---|---|
| 1931 | daturik gabe | 6 | |
| 1979 | Ariacua | - | 5 |
| Unai | - | 0 | |
| 1983 | Ariatarrak | - | 5 |
| 1987 | Agrupación Independiente Aria | 25 | 5 |
| 2003[9] | Agrupación Independiente Aria | 31 | 1 |
| 2007 | Agrupación Independiente Aria | 27 | 1 |
| 2011 | Agrupación Independiente Aria | 20 | 3 |
| 2015 | Agrupación Independiente Aria | 23 | 3 |
AlkateakAldatu
| 2007-2011 | Ramon Iturralde Retegi | Indep. |
| 2011-2015 | Ramon Iturralde Retegi | Indep. |
| 2015-2019 | Ramon Iturralde Retegi | Indep. |
UdaletxeaAldatu
Udaletxea XX. mendean egindako hiru solairuko eraikuntza modernoa da. Kanpoko fatxadaren egitura porlanez eta harriz egina dago, eta eraikinaren estiloa inguruko etxeena bezalakoa da.
- HELBIDEA: San Andres Kalea, 1
ZerbitzuakAldatu
Auñamendi Zerbitzu Sozialen Mankomunitatea eta Zabor Sendoen Bidausi Batza zaborra biltzeaz, ura hornitzeaz eta bestelako zerbitzuez arduratzen dira Arian eta eskualdeko beste hainbat herritan.
KulturaAldatu
Jaiak eta ospakizunakAldatu
Herriko jaiak Mendekosteko asteburuan ospatzen dira. Horrez gain, azaroaren 30ean, San Andres egunean, jaia egiten da.
EuskaraAldatu
Aezkera da Ariako euskalkia. 2010ean biztanleen %37,3 euskaldunak ziren, haraneko portzentairik handienetakoa. Hala ere, galera handia izan zen XX. mendearen bigarren erdian, 1970ean %80tik gora batziren euskaldunak.[13] Nafarroako Foru Komunitateko 1986ko Euskararen Legearen arabera, eremu euskaldunean dago.[14]
Ondasun nabarmenakAldatu
- Garaiak. Orain dela gutxi arte Pirinio osoko garai gehien zituen herria zen. 1970eko hamarkadaren hasieran 10 zeuden; gaur egun, berriz, lau daude: Apat etxeko garaia, Etxeberri etxeko garaia, Jauri etxeko garaia eta Xamar etxeko garaia. Nafarroako kultura ondasun izendaturik daude.[15]
- San Andres eliza. Erdi Aroan eraikia, 1611n erre zen. Berreraiki zutenean murruak handitu eta teilatua aldatu zitzaion; ukitu gabe kontserbatu ziren, berriz, atelada eta bataiarria.[16]
- Bi harraska daude; horietako bat haitz baten gainean egina dago eta multzo ederra osatzen du. Bestea berriagoa da, baina lehenengoa bezain interesgarria, ura ondoko askaraino ailegatzen baita.
- Antzinako labe bat ere dago. Teilatua etxe bateko lehen solairuari itsatsia dauka, eta orain dela ez asko arte, etxeko ogia egiteko erabiltzen zen.
- Ermitak. Santiagoaldea eta Sanfranziskoaldea toponimoek garai batean bi ermita egon zirela erakusten digute. Gutxienez XIX. mendera arte iraun zuten.
ErreferentziakAldatu
- ↑ a b c d e f g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ «UEMA-Atlasa» Euskararen erabilera (UEMA).
- ↑ «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ a b Navarra: Población por municipios y sexo. 2017. ine.es Noiz kontsultatua: 2018-10-10.
- ↑ Nafarroako meteorologia eta klimatologia: Pirinioaldea. meteoeu.navarra.es Noiz kontsultatua: 2018-10-11.
- ↑ a b c Aria. enciclopedianavarra.com Noiz kontsultatua: 2018-10-11.
- ↑ Elecciones locales 2015: Aria. elecciones.mir.es Noiz kontsultatua: 2018-10-12.
- ↑ Elecciones locales 2003: Aria. elmundo.es Noiz kontsultatua: 2018-10-12.
- ↑ «Nuin, Santiago - Ahotsak.eus» ahotsak.eus Noiz kontsultatua: 2018-11-05.
- ↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus Noiz kontsultatua: 2018-11-05.
- ↑ «Garraldan egon zen irakasle tolosarra - Ahotsak.eus» ahotsak.eus Noiz kontsultatua: 2018-11-05.
- ↑ de Yrizar, Pedro. Aezkera: Subdialecto del Euskara del Valle de Aezkoa. academia.edu Noiz kontsultatua: 2018-10-12.
- ↑ Lur entziklopedietatik hartua.
- ↑ Los Hórreos de Aézcoa. turismoabaurrea.blogspot.com Noiz kontsultatua: 2018-10-13.
- ↑ La Iglesia San Andrés de Aria. turismoabaurrea.blogspot.com Noiz kontsultatua: 2018-10-13.
Ikus, gaineraAldatu
Kanpo estekakAldatu
| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa |
Datuak: Q1985331
Multimedia: Aria (Navarre)
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aria
