Latin

Latina
	Lingua latina
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Vatikano Hiria, antzina Erromatar Inperioan
Hiztunak	-
Rankinga	-
Ofizialtasuna	Vatikano Hiria; erabilera jakin batzuentzat, baina ez egunerokoa
Eskualdea	-
Araugilea	arautu gabea
Hizkuntza familia
	giza hizkuntza; Hizkuntza euroasiarrak; Indoeuropar hizkuntzak; Italiar hizkuntzak; Latino-Faliscan languages
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	SOV hizkuntza, hizkuntza fusionatzailea eta pro-drop language
Denbora gramatikalak	pluperfect
Genero gramatikalak	genero femenino, genero maskulino eta neutro
Kasu gramatikalak	nominatibo, vocative case , akusatibo, genitibo, datibo, lokatibo eta ablatibo
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	la
ISO 639-2	lat
ISO 639-3	lat
Ethnologue	lat
Glottolog	lati1261
Wikipedia	la

«Latina» orriak hona dakar. Bestelako esanahiei buruzko orria hau da: «Latina (argipena)»

Latina^[1]^[2] antzinako hizkuntza bat da, hasiera-hasieratik Lazio (Latium Vetus) eskualdeko hizkuntza, zeinak Tiber ibaia zuen iparraldean, Apenino mendilerroa ekialdean, Tirreno itsasoa mendebaldean eta Volskoen eskualdea hegoaldean. Baina askoz ere gehiago hedatu zen, ordea, Errepublika eta Inperio Erromatarraren hizkuntza ofizial bilakatu zenean.

Latina indoeuropar hizkuntzen artean hizkuntza italikoen adarrekoa da (oskoera, unbriera eta faliskerarekin batera). Adar honetatik sortzen dira hizkuntza erromantzeak zeintzuek latina duten jatorri, hala nola, gaztelania (407 milioi hiztun), portugesa (200 milioi), frantsesa (130 milioi), italiera (70 milioi), errumaniera (28 milioi), katalana (9,5 milioi), galiziera (3 milioi), okzitaniera (2 milioi) eta beste hainbat. Euskarak ere asko zor dio, gutxi gorabehera hiztegiaren % 20 latinetikoa baita.

HistoriaAldatu

Sakontzeko, irakurri: «Antzinako Erroma»

Duenos idazkuna,
K.a. VI. mendeko testu bat, latinez ezagutzen den zaharrena

Erromatarren jatorrizko hizkuntza latina zen. Alfabetoa ere garatu zuten, grekozkoan oinarrituta. Idatziko lehen arrastoak K.a. VI. mendekoak dira. Iritsi zaigun literatura gehiena latin klasikoan dago idatzia, hau da, K.a. I. mendeko latin dotoreaz, baina jende arruntak latin arruntean hitz egiten zuen. Denboraren poderioz, bi hizkera motak banandu eta bakoitzak bere hiztegia, gramatika zein ahoskera garatu zuen. Inperioaren hedapenak hizkuntza ere hedatu eta sakabanatu zuen. Mendeekin batera, Inperioaren ahultzeak ere lagunduta, hizkuntza tokian-tokian era ezberdin batera garatu eta zatitu zen, hizkuntza erromantzeak deritzenei hasiera emanik.

Grekoa, hala ere, goi-mailakoen hizkuntza bilakatu zen, erromatarrek ikasten zuten literatura gehiena hizkuntza hartan baitzegoen: ekialdeko erdian, Bizantziar Inperioa izan zen eremuan, latina ordezkatu zuen.

Latina hizkuntza hila bada ere, hiztunak ditu. Eliza Katolikoak mezatarako erabili zuen eta Vatikano Hirian ofiziala da oraindik ere. Erabilpen arruntik ez duen arren, mende askotan zehar Europako nazioarteko hizkuntza izan zen, unibertsitatean eta diplomazian mintzatua. XIX. mendean frantsesak haren lekua hartu zuen, eta XX.ean, ingelesak. Hala ere, pisu handia du egun ere, erlijio-, lege- zein zientzia-hiztegietan.

LiteraturaAldatu

Sakontzeko, irakurri: «latinezko literatura»

Latinezko literaturak Antzinako Erromako literatura lanak biltzen ditu batik bat, kultura erromatarrak literatura grekoko lanak ere sortu zituela kontuan hartu behar bada ere ^[3]. Erdi Aroan, latina kultura hizkuntza nagusia izan zen Europan eta horrela literatura oparoa sortu zen latinez, erlijio, filosofia eta historia gaiei buruz batez ere, Tomas Akinokoaren lumaz esaterako. Pizkundetik aurrera, latinak nagusitasuna galdu zuen; horrela, lan erlijioso, filosofiko (Spinoza, kasu) eta zientifikoetara mugatu zen; aldiz, literatura lan nagusiak hizkuntza nazionalez idazten ziren. Egun komunikazio tresna izaera ia guztiz galdu badu ere, zenbait idazlek beren sormen lanak latinez egiten dituzte.

GramatikaAldatu

Bost deklinabide eredu daude izenetarako, genitiboaren bukaeraren arabera bereiziak. Deklinabide bakoitzean hitzen lexemei edo erroei hainbat bukaera gehitzen zaizkie.

1. deklinabideaAldatu

Lehen deklinabideko hitzen genitiboaren bukaera -ae da. Genitiboaren forma izen enuntziatutik har dezakegu; adibidez, poeta, poetae, m ~ euskaraz, "poeta", "koplakaria"; lehen hitza (poet-a) nominatibo kasuan dago; bigarrena (poet-ae), berriz, genitiboan. Lehen deklinabideaz izen femeninoak deklinatzen dira, gehienbat.

**Lehen deklinabidea**
	Singularra	Plurala
Nominatiboa	-a	-ae
Bokatiboa	-a	-ae
Akusatiboa	-am	-as
Genitiboa	-ae	-arum
Datiboa	-ae	-is
Ablatiboa	-a	-is

**Poeta, -ae, m ~ poeta, koplakari**
	Singularra	Plurala
Nominatiboa	Poeta	Poetae
Bokatiboa	Poeta	Poetae
Akusatiboa	Poetam	Poetas
Genitiboa	Poetae	Poetarum
Datiboa	Poetae	Poetis
Ablatiboa	Poeta	Poetis

2. deklinabideaAldatu

Bigarren deklinabideko hitzen genitiboaren bukaera -i da. Adibidez: dominus, domini, m ~ euskaraz, "jauna". Bigarren deklinabideaz baliatuz, izen maskulino zein femeninoak deklina daitezke; neutrozko forma ere badago.

**Bigarren deklinabidea** (maskulino eta femenino arruntak)
	Singularra	Plurala
Nominatiboa	-us	-i
Bokatiboa	-e	-i
Akusatiboa	-um	-os
Genitiboa	-i	-orum
Datiboa	-o	-is
Ablatiboa	-o	-is

**Dominus, -i, m ~ jaun**
	Singularra	Plurala
Nominatiboa	Dominus	Domini
Bokatiboa	Domine	Domini
Akusatiboa	Dominum	Dominos
Genitiboa	Domini	Dominorum
Datiboa	Domino	Dominis
Ablatiboa	Domino	Dominis

Bigarren deklinabidean, magister, magistri, m ~ ("irakaslea", euskaraz) bezalako izenak agertzen dira, nahiz eta maskulinoa izan erromatarrentzat hitz egiterako orduan errazago zelako aldaketa batzuk jasan dituztenak.

**Magister, -tri, m ~ irakasle**
	Singularra	Plurala
Nominatiboa	Magister	Magistri
Bokatiboa	Magister	Magistri
Akusatiboa	Magistrum	Magistros
...	Gainontzekoak	berdinak dira

Haiez gain, izen neutroak daude bigarren deklinabidean: templum, templi, n ~ ("tenplua").

**Bigarren deklinabidea** (neutroak)
	Singularra	Plurala
Nominatiboa	-um	-a
Bokatiboa	-um	-a
Akusatiboa	-um	-a
Genitiboa	-i	-orum
Datiboa	-o	-is
Ablatiboa	-o	-is

**Templum, -i, n ~ tenplu**
	Singularra	Plurala
Nominatiboa	Templum	Templa
Bokatiboa	Templum	Templa
Akusatiboa	Templum	Templa
Genitiboa	Templi	Templorum
Datiboa	Templo	Templis
Ablatiboa	Templo	Templis

3. deklinabideaAldatu

**3. deklinabidea**
	Singularra	Plurala
Nominatiboa	-	-es
Bokatiboa	-	-es
Akusatiboa	-em	-es
Genitiboa	-is	-(i)um
Datiboa	-i	-ibuss
Ablatiboa	-e	-ibus

**Consul, -is, m ~ kontsul**
	Singularra	Plurala
Nominatiboa	Consul	Consules
Bokatiboa	Consul	Consules
Akusatiboa	Consulem	Consules
Genitiboa	Consulis	Consulum
Datiboa	Consuli	Consulibus
Ablatiboa	Consule	Consulibus

4. deklinabideaAldatu

**4. deklinabidea**
(maskulino eta femenino arruntak)
	Singularra	Plurala
Nominatiboa	-us	-us
Bokatiboa	-us	-us
Akusatiboa	-um	-us
Genitiboa	-us	-uum
Datiboa	-ui	-ibus
Ablatiboa	-u	-ibus

**Manus, -us, f ~ eskua**
	Singularra	Plurala
Nominatiboa	Manus	Manus
Bokatiboa	Manus	Manus
Akusatiboa	Manum	Manus
Genitiboa	Manus	Manuum
Datiboa	Manui	Manibus
Ablatiboa	Manu	Manibus

5. deklinabideaAldatu

	Singularra	Plurala
Nominatiboa	-es	-es
Bokatiboa	-es	-es
Akusatiboa	-em	-es
Genitiboa	-ei	-erum
Datiboa	-ei	-ebus
Ablatiboa	-e	-ebus

**meridies, -ei**
	Singularra	Plurala
Nominatiboa	meridies	meridies
Bokatiboa	meridies	meridies
Akusatiboa	meridiem	meridies
Genitiboa	meridiei	meridierum
Datiboa	meridiei	meridiebus
Ablatiboa	meridie	meridiebus

ErreferentziakAldatu

↑ 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak. Euskaltzaindia . Noiz kontsultatua: 2010-12-23.
↑ 47. araua - Hizkuntza hilak eta klasikoak. Euskaltzaindia . Noiz kontsultatua: 2012-11-3.
↑ (Ingelesez) Albrecht Dile: Greek and Latin literature of the Roman Empire: from Augustus to Justinian liburuan esaterako Erromatar Inperioko bi literaturak, latinezkoa eta grekerazkoa, aztertzen dira. Erromako latinezko literaturak literatura grekoaren eragin nabarmena jaso zuen gainera. Ikus: (Gaztelaniaz) Jean Bayet: Literatura latina. 37. orrialdea.

Kanpo estekakAldatu

Latin eta greziar pertsona-izen klasikoak euskaraz emateko irizpideei buruzko erabakia (Euskaltzaindiaren 76. araua)

Datuak: Q397
Multimedia: Latin language

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.

[1] 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak. Euskaltzaindia . Noiz kontsultatua: 2010-12-23.

[2] 47. araua - Hizkuntza hilak eta klasikoak. Euskaltzaindia . Noiz kontsultatua: 2012-11-3.

[3] (Ingelesez) Albrecht Dile: Greek and Latin literature of the Roman Empire: from Augustus to Justinian liburuan esaterako Erromatar Inperioko bi literaturak, latinezkoa eta grekerazkoa, aztertzen dira. Erromako latinezko literaturak literatura grekoaren eragin nabarmena jaso zuen gainera. Ikus: (Gaztelaniaz) Jean Bayet: Literatura latina. 37. orrialdea.

[1]

[2]

[3]