Baigorri

Baigorri Nafarroa Behereko hego-mendebaldeko udalerri bat da, herrialde horretan lurralderik zabalena duena hain zuzen (69 km²). Baigorriko kantonamenduko hiriburua da. 2013. urtean 1.619 biztanle zituen.

Baigorri
Nafarroa Beherea, Euskal Herria
Baigorriko eliza eta herrigunea.
Administrazioa
Estatua	Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Elkargoa	Euskal Hirigune Elkargoa
Barrutia	Baiona
Kantonamendua	Euskal Mendialdea
Izen ofiziala	Saint-Étienne-de-Baïgorry
Auzapeza	Jean-Michel Coscarat (2014-2020)
Posta kodea	64430
INSEE kodea	64477
Herritarra	baigorriar
Kokapena
Koordenatuak	43° 10′ 30″ N, 1° 20′ 47″ W
Baigorri Baigorri (Nafarroa Beherea)
Ikusi OpenStreetMapen
Azalera	69,44 km2
Garaiera	273 metro
Distantzia	11 km Donibane Garazira
Demografia
Biztanleria	1.619 biztanle (2013)
Dentsitatea	23,32 biztanle/km²
Zahartze tasa	% 26,55
Ugalkortasun tasa	‰ 44,51
Ekonomia
Jarduera tasa	% 71,7 (2011)
Genero desoreka	% 5,77 (2011)
Langabezia erregistratua	% 3,62 (2013)
Kultura
Euskaldunak	% 53,74 (2010)
Euskararen erabilera	% 21,43 (2011)
Datu gehigarriak

Geografia

Izpegi erreka, Aldude ibaiaren ibaiadarra dena, udalerrian jaiotzen da eta berau gurutzatzen du. Aldude ibaiak ere udalerria zeharkatzen du.

Sarbideak

Baigorritik Ortzaizeraino autobusez joan daiteke, han TER zerbitzuko geltokia dago. Udalerria antzinako RN-648 eta RN-648a errepideek zeharkatua da, egun RD-15 eta RD-948 direnak.

• 

  Karrika Handia.

• 

  Errobi ibaia, erromatar zubia deritzona eta Doneztebe eliza.

Hidrografia

Baigorri Errobiko ibaiadarra den Aldudek eta bere ibaiadarrek zeharkatua da:

• Germieta erreka
• Bihuntzegiko erreka, baita haren ibaiadarra den Herauneko erreka ere.
• Lespars erreka
• Zahaztoi erreka, baita haren ibaiadarrak diren Abraku eta Zargarai errekak ere.
• Beletxiko erreka, baita haren ibaiadarrak diren Herraukiko eta Tihistako errekak ere.
• Aparaineko erreka
• Lixketako erreka
• Latxarrako erreka
• Herateko erreka
• Nekaitzeko erreka, baita haren ibaiadarra den Marmarako erreka ere.

Etxeak eta auzoak

• Bastida
• Jara
• Otikoren
• Okoze
• Germieta
• Belexi
• Heraun
• Doneztebe
• Etzaun
• Ihizpegi
• Karrika
• Gaistoa
• Leizpartz
• Urdoze

Orografia

Baigorri GR 10ek, Pirinioak mendebaldetik ekialderantz zeharkatzen dituen ibilbide luzeak, zeharkatua da. Sarbidea da, Iparla zeharkatuz, Bidarrairaino ailegatzeko.

GR 10, Harrieta mendatean

Iparla, Baigorritik ikusita

Ahuntzak, Iparlan

Hona hemen udalerriko mendi nagusiak:

• Adartza (1.250 m): Banka, Luzaide eta Baigorri artean dago.
• Munhoa (1.021 m): Baigorri eta Donibane Garazi artean.
• Aintziaga (905 m): mendebaldean.
• Auza (1.305 m): mendebaldean.
• Adi (1.450 m): Baigorri eta Urepele artean.
• Izpegi mendatea (672 m): Baigorri eta Erratzu artean.

Udalerri mugakideak

• Bidarrai iparraldean.
• Arrosa ipar-ekialdean.
• Irulegi ekialdean.
• Anhauze hego-ekialdean.
• Banka hegoaldean.
• Izpegi mendatea gurutzatuz, mendebaldean Erratzu (Baztan).

Toponimia

Baigorri ibai eta gorri hitzen lotunea da. Frantsesezko Saint-Étienne-de-Baïgorry toponimoak itxura hauek izan ditu: Vallis que dicitur Bigur (980), Beguer, Beigur, Baigur eta Baigorrie (1238), Sanctus-Stephanus de Bayguerr (1335, Baionako kapitulua), Sant-Esteban (1513, Iruñeko paperak), Baygorri (1650) eta Thermopile (1793).

Okzitanieraz Sent Estève de Baigòrri du izena.

Bastida toponimoak itxura hauek izan ditu: La Bastida (1513, Iruñeko paperak) eta La Bastide (1863, Raymondek aipatua).

Germieta toponimoak 1264an aipatu zuten eta itxura hau zuen: Guermieta (1513, Iruñeko paperak).

Leizpartz toponimoak 1264an eta 1350ean aipatu zuten eta itxura hauek izan ditu: Leizparz (1513, Iruñeko paperak) eta Leïspars (1863, Raymondek aipatua).

Lizarazu toponimoak itxura hauek izan ditu: Liçaraçu (1402, Nafarroako Erresumako paperak, E 459), Licarasse (1445, Duchesne Bilduma CXIV. Liburukia, 177. orr.), Lizarazu (1525, Comptos Ganberaren paperak), Lizaraçu (1621, Martin Biscay) eta Licerasse (1863, Raymondek aipatua).

Okoze toponimoak itxura hauek izan ditu: Oucoz eta Aucoz (1328an biak, Comptos Ganberaren paperak) eta Oquoz (1513, Iruñeko paperak).

Otikoren toponimoak itxura hauek izan ditu: Oticoren (1513, Iruñeko paperak) eta Otticoren (1863, Raymondek aipatua).

Urdoze toponimoak itxura hauek izan ditu: Urdos de la Bastida (1513, Iruñeko paperak) eta Urdoz (1621, Martin Biscay).

Historia

Baigorriko Doneztebe eliza.

Nahiz eta aztarna erromatarrak aurkitu diren bertan, herria noiz sortu zen ez dago argi eta agirietan lehenengoz XI. mendean agertzen da Saint Esteban de Bayger izenarekin. Baigorriko ibarrean kokaturik zegoen izen bereko bizkonderriaren zati izan zen 1033tik aurrera. 1253an, Tibalt II.a Nafarroako erregeak Doneztebe elizako patronatua Orreagako patronatuari eman zion.

1391an, Baigorri egungo Anhauze, Azkarate, Irulegi eta Lasa udalerriek osatuta zegoen.

XVI. mendean giro gatazkatsua bizi izan zuen, Gaztelako Erresumak Nafarroako erresuma lotu ondoren (1515) Erro eta Baigorriko ibarren arteko borrokengatik.

1790eko martxoaren 4ko Legeak Frantziako departamenduak eta barrutiak sortu zituen. Era horretan, Ipar Euskal Herriak eta Biarnok Behe Pirinioak izeneko departamendua sortu zuten. Ipar Euskal Herrian hiru barruti sortu zituen: Maule, Donapaleu eta Uztaritze. Lapurdin egindako gehiegikeriak zirela eta egoitza Uztaritzetik Baionara aldatu zuten. Direktorioak izenen aldaketa bultzatu zuen iraultzaileak izan zitezen. Horrexegatik Donibane Garazi Nive-Franche, Ustaritze Marat-sur-Nive (Marat zela eta), Itsasu Union, Arbona Constante, Baigorri Thermopyles (Termopiletako gudua zela eta), Donapaleu Mont-Bidouze, Luhuso Montagne-sur-Nive, Donibane Lohizune Chauvin-Dragon, Ainhoa Mendiarte eta Zuraide Mendialde bihurtu ziren.

Demografia

Baigorriko biztanleria
Datuen iturburua: INSEE

Alkateak

Agintaldia	Alkatea	Alderdia	Lanbidea
1995-2001	Marcel Monlong
2001-2014	Jean-Baptiste Lambert	UMP
2014-2020	Jean-Michel Coscarat	Aitzina Baigorri

Hauteskundeak

• 2007ko Hauteskunde Presidentzialak (2. erronda): Nicolas Sarkozy %52,61 eta Ségolène Royal %47,39
• 2007ko Legebiltzarrerako Hauteskunde Presidentzialak (2. erronda): Jean Lassalle (MoDem) %40,37, Hervé Lucbéreilh (UMP) %33,65 eta Jean-Pierre Domecq (PS) %25,98.

Ekonomia

Etxauzko burdinola herritik 1,5 kilometrora dago hegoalderantz. XVII. mendeko erdialdetik 1785ra arte martxan izan zen.

Udalerriko ekonomia laborantzan dago oinarrituta, Irulegiko arnoaren eskualdean izanik.

Irulegiko arnoa Baigorrin

Irulegiko arnoa

Kultura

2007ko Nafarroaren Eguna Baigorrin

• Nafarroaren Eguna: "Basaizea" elkarteak apirilaren amaieran antolatzen du urtero 1978tik, ekitaldi kulturalen bidez Nafarroako batasuna (Garaiko herrialdea Beherekoarekin) aldarrikatzeko.
• Herriko jaiak Abuztuko lehen asteburuan ospatzen dira

Eraikin nagusiak

• Doneztebe eliza: Elizaren parterik zaharrenak XII. mendekoak dira. Erretaula XVII. mendekoa da eta ezkiladorrea 1790etik du.
• Baigorriko erromatar zubia: nahiz eta erromatar hitza izan izenean, XVII. mendekoa (1661) den zubia da. Aldude ibaiaren gainean dago eraikia, Etxautz gazteluaren parean.
• Etxautz gaztelua: Erdi aroko aztarnak dituen arren, gaur egungo eraikina 1555. urtekoa da, protestanteek erraustu ostean eraikia. XVIII. mendean aldatua izan zen eta XX. mendeko bukaeran berriztatua.
• Historiaurreko hondarrak aurkitu zituzten Lamotainpareta auzoan. Quarraquey auzoan, berriz, gaztelu zahar bat;
• Lizarazuko gaztelua 1366koa;
• Urdozeko jauregia XIV. eta XVII. mendeen artekoa;
• Itze baserria XVII. mendekoa.
• Makozain baserria
• Martinxoloenia etxea ;
• Etxauzko burdinola XVII. eta XVIII. mendeetakoa;
• Berhoa baserria XVIII. mendekoa
• Iturraldea baserria
• Jokoberro baserria
• Zuburia etxea ;
• Germietako San Laurendi elizaXIV. eta XVII. mendeen artekoa;
• Okozeko San Salbatore eliza XIV. eta XVIII. mendeen artekoa;
• Urdozeko eliza XVII. mendekoa;
• Andra Mariko eliza XVIII. mendekoa;

• 

  Etxautz gaztelua (XVIII. mendea)

• 

  Doneztebe eliza

• 

  Ardiak errugbi zelaian

• 

  Doneztebe elizatik hurbil dagoen pilotalekua

• 

  Aldude ibaiaren gainean dagoen zubi erromatarra (1661)

• 

  Etxautz auzoa

• 

  Okozeko San Salbatore eliza.

• 

  Baionako xingarra onduz.

Ekipamenduak

Kirolak

• Union Sportive Nafarroa 2003an US Garazi eta US Baigorri taldeak batu eta errugbi taldea sortu zuten. Egoitza nagusia Donibane Garazin badu ere, Baigorrin ere egoitza du. Egun Fédérale 2 mailan dabil.

Hezkuntza

Udalerriak hiru haur eskola ditu, ikastola, publikoa eta pribatua (Saint-Joseph) eta ikastetxe bi, publikoa (Jean Pujo) eta pribatua (Bil Etxea) ditu.

Baigorriar ospetsuak

• Bertrand Etxauzkoa (?–1618), Baionako apezpikua 1598 eta 1618 artean.
• Jean Isidore Harizpe (1768–1855), militarra.
• Thomas Etxeberri (1774–1832), notarioa, bake epailea, auzapeza eta diputatua.
• Jean-Baptiste Etxeberri (1805–1874), diputatua.
• Amédée Artze, (1900–?), pilotaria.
• Jean Etxeberri-Aintxart (1914–2003), politikaria eta notarioa. Ipar Euskal Herriko lehen diputatu eta kontseilari nagusi abertzalea.
• Jean Haritxelhar (1923–2013), hizkuntzalaria eta Euskaltzaindiko presidente ohia.
• Pascal Mazzotti, (1923–2002) aktorea.
• Emile Larre "Sokorri" (1926–2015), apaiza, idazlea eta euskaltzain osoa.
• Marijane Minaberri (1926–2017), idazlea.
• Mixel Oronoz (1935–), idazlea eta euskaltzalea.
• Erramun Martikorena (1943–), abeslaria.
• Aurelia Arkotxa (1953–), idazlea eta euskaltzaina.
• Filipe Bidart (1953–), Iparretarrak talde armatuaren sortzailea eta buruzagi ohia.
• Pantzo Hirigarai (1957–), idazlea.

Ikus, gainera

• Irulegiko Arnoa

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Baigorri

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa

• (Frantsesez) (Ingelesez) Donibane Garaziko eta Baigorriko turismo bulegoa