Ortzaize
Ortzaize[2][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Beherea lurraldean kokatuta. Baigorri-Ortzaize eskualdean dago, Donibane Garazi hiriburutik 13,7 kilometrora. Altuera 101 eta 897 metro artekoa da, eta 42,38 km²-ko azalera hartzen du. 2018. urtean 826 biztanle zituen.
Ortzaize | |||
---|---|---|---|
Nafarroa Beherea, Euskal Herria | |||
Ortzaizeko ikuspegia, Haltzamendirekin atzealdean | |||
| |||
Kokapena | |||
Herrialdea | Euskal Herria | ||
Lurraldea | Nafarroa Beherea | ||
Eskualdea | Baigorri-Ortzaize | ||
Administrazioa | |||
Estatua | Frantzia | ||
Eskualdea | Akitania Berria | ||
Departamendua | Pirinio Atlantikoak | ||
Elkargoa | Euskal Hirigune Elkargoa | ||
Barrutia | Baiona | ||
Kantonamendua | Euskal Mendialdea | ||
Izen ofiziala | Ossès | ||
Auzapeza (2020-2026) | Jean-Marc Oçafrain (independente) | ||
Posta kodea | 64780 | ||
INSEE kodea | 64436 | ||
Herritarra | ortzaiztar | ||
Kokapena | |||
Koordenatuak | 43°14′30″N 1°17′05″W / 43.2417°N 1.2847°W | ||
Azalera | 42,38 km2 | ||
Garaiera | 101-897 metro | ||
Distantzia | 13,7 km (Donibane Garazitik) | ||
Demografia | |||
Biztanleria | 826 (2018: 20) | ||
Dentsitatea | 21,12 biztanle/km² | ||
Zahartzea[1] | % 28,57 | ||
Ugalkortasuna[1] | ‰ 52,52 | ||
Ekonomia | |||
Jarduera[1] | % 80,91 (2011) | ||
Desberdintasuna[1] | % 10,63 (2011) | ||
Langabezia[1] | % 4,53 (2013) | ||
Euskara | |||
Euskaldunak | % 58,91 (2010) | ||
Erabilera | % 26,63 (2011) |
Bertako biztanleak ortzaiztarrak dira.
Ortzaizeko ibarreko hiriburua da.
Izena
aldatuOrtzaize beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- frantsesez: Ossès ("ozéz" ahoskatua)[3]
- okzitanieraz: Ossés ("ozéz" ahoskatua)
- aragoieraz: Osés ("ozéz" ahoskatua)
- gaztelaniaz: Osés ("ozéz" ahoskatua)
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:
- Vallis quœ Ursaxia dicitur (983)[4]
- Vallis quœ dicitur Orsais (1186)[4]
- Ossais (XII. mendea)[4]
- Orseis (1249)[4]
- hespital d'urrugaçaun in hosses (1268)[4]
- Ouses (1302)[4]
- Osses en la Sierra de Vaygurra (1446)[4]
- Oses (1513)[4]
- Orza (1513)[4]
- Orçais (1650)[4]
- Horça (1675)[4]
- Orseys (1675)[4]
- Orça (1675)[4]
- Orses (1783)[4]
Geografia
aldatuOrtzaize Ortzaizeko ibarran dago.
Mugakideak
aldatuIngurune naturala
aldatuErrobi ibaia udalerritik igarotzen da, baita bere ibaiadarra den Lakako erreka ere (azken erreka honetara isurtzen diren hainbat erreka igarotzen dira Ortzaizetik: Elhurreko erreka, Bordegiko erreka, Saltrako erreka, Otxalarreko erreka eta Eluet erreka). Horrez gain, beste erreka batzuk ere gurutzatzen dute udalerria: Asketako errekak, Eslanguko errekak eta Pagaliko errekak.
Klima
aldatuDatu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 24.8 | 27.0 | 30.0 | 32.6 | 35.0 | 40.0 | 41.0 | 42.0 | 39.2 | 34.0 | 27.0 | 26.0 | 42.0 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 11.9 | 12.9 | 15.6 | 17.1 | 20.8 | 23.7 | 25.9 | 26.2 | 24.4 | 20.5 | 15.2 | 12.5 | 18.9 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 7.5 | 8.0 | 10.3 | 11.7 | 15.2 | 18.2 | 20.3 | 20.5 | 18.3 | 15.3 | 10.6 | 8.3 | 13.7 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 3.0 | 3.2 | 5.0 | 6.4 | 9.7 | 12.7 | 14.7 | 14.8 | 12.3 | 10.1 | 6.0 | 4.0 | 8.5 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -15.4 | -10.5 | -9.5 | -3.2 | -0.2 | 2.8 | 5.8 | 4.0 | 2.0 | -2.5 | -8.5 | -9.8 | -15.4 |
Batez besteko prezipitazioa (mm) | 146.0 | 129.8 | 124.7 | 139.3 | 106.9 | 77.0 | 65.6 | 76.1 | 92.5 | 112.1 | 164.8 | 153.4 | 1398.2 |
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 96.7 | 115.5 | 128.9 | 78.8 | 70.1 | 66.2 | 103.2 | 80.3 | 69.3 | 88.1 | 124.1 | 110.2 | 128.9 |
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[5] |
Etxeak eta auzoak
aldatu- Ahaitz
- Aitzarra
- Iriberri
- Ugartzan
- Hortza
- Zubialde
- Gahardu
- Apalatsordoki
- Iraordoki
- Uhaitze
- Mutxikoenborda
- Harizmendia
- Arlanttoenea
- Aintzia
- Gantxabalena
Historia
aldatuBidarraiko parrokia, Ortzaizekoaren menekoa zen eta Ortzaizeko ibarra Nafarroako erresumako zati izan zen.
1790. urtean Ortzaize, Ortzaize eta Bidarrai udalerriek osaturiko kantonamendu baten buru izan zen, Donapaleuko barrutiaren menpekoa zena.
Demografia
aldatu1793 | 1800 | 1806 | 1821 | 1831 | 1836 | 1841 | 1846 | 1851 | 1856 | 1861 | 1866 | 1872 | 1876 | 1881 | 1886 | 1891 | 1896 | 1901 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
3347 | 2021 | 2152 | 2302 | 2064 | 2309 | 2182 | 2135 | 2169 | 2018 | 2004 | 1923 | 1867 | 1785 | 1819 | 1784 | 1804 | 1846 | 1814 |
1906 | 1911 | 1921 | 1926 | 1931 | 1936 | 1946 | 1954 | 1962 | 1968 | 1975 | 1982 | 1990 | 1999 | 2006 | 2011 | 2016 | 2018 | |
1960 | 2089 | 1914 | 1130 | 1155 | 1098 | 1045 | 953 | 989 | 845 | 731 | 678 | 692 | 694 | 785 | 871 | 854 | 826 |
Ekonomia
aldatuUdalerriko jarduera ekonomiko nagusia laborantza da. Irulegiko Arnoa ere ekoizten da udalerriko lurretan.
Politika
aldatuAuzapezak
aldatuHasiera | Amaiera | Auzapeza | Alderdia |
---|---|---|---|
1995 | 2020 | Martin Elgue | |
2020 | karguan | Jean-Marc Oçafrain | |
falta diren datuak osatu egin behar dira |
Erakunde publikoak
aldatu2017ko urtarrilaren 1era arte, Ortzaize Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide zen. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa zen.[6]
Garraioa
aldatuBaiona-Donibane Garazi burdinbideak zerbitzua ematen du Bidarrai udalerriri, Txik Txaken 54. linearen bidez.
Euskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, Ortzaizeko ibarreko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa eta Aldude ibarretan hitz egiten zena.[7]
Koldo Zuazok, 2010ean, Ortzaizek nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.[8]
Ortzaiztar ospetsuak
aldatu- Jean-Baptiste Orpustan (1934), ohorezko euskaltzaina da.[9] Onomastikan espezializatutako euskalaria da, eta bereziki lexikografia eta hizkuntzalaritza historikoa ikertzen nabarmendu da. Jasone Salaberrriaren eta Anuntxi Aranaren tesiak zuzendu zituen. Marcel Prousten Aro galduaren bila obra erraldoia euskaratu du.[10] Michel de Montaigne Bordele III Unibertsitatearen ohorezko irakaslea da. Izpegi argitaletxea sortu zuen, baita Lapurdum aldizkaria ere.[11]
- Terexa Lekumberri (1962), etnologoa, mintzoak.eus fondo multimediaren sortzaile eta Euskal Etnopoloaren koordinatzailea.
- Graxi Etxebehere (1951-2023) erizaina eta militante politikoa.
Ondasun nabarmenak
aldatu- Ahaizen, forte protohistoriko bat dago
- Ospitalea baserriaren aipamenak daude XIII, XVII eta XVIII. mendeetan
- Apalasia, Bilaenia eta Sastriarenea baserriak XVII. mendekoak dira
- Inda baserria, Inxortenia baserriarekin batera XVI. mendekoa da
- Harizmendia baserriaren aipamenak daude XVI, XVII eta XVIII. mendeetan
- Done Bikendi kapera XVII. mendekoa da
- San Julen eliza XII. mendekoa da, eta XVII. mendean izan zen konpondua, Ortzaizeko herritarrek Joana Albretekoari eginiko eskaera bat zela bide
Argazki galeria
aldatu-
Eliza eta pilotalekua
-
Ahaize auzoko etxea
-
Ahaize auzoa
-
Herriko sarrera
-
Herri Barneko etxea
Oharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Euskaltzaindia. 122. araua: Nafarroa Behereko herri izendegia. .
- ↑ Jobbé-Duval, Brigitte. (2009). Dictionnaire des noms de lieux des Pyrénées-Atlantiques. Archives & Culture ISBN 978-2-35077-151-9. PMC 466662204. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Orpustan, Jean-Baptiste. (2006). Nouvelle toponymie basque : noms des pays, vallées, communes et hameaux historiques de Labourd, Basse-Navarre et Soule. (Éd. entièrement rev. et corr. argitaraldia) Presses universitaires de Bordeaux ISBN 2-86781-396-4. PMC 72757865. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
- ↑ Irulegiko estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Instituzioaren behar gorria. 2015eko urriaren 11. Argia.com
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ Ohorezko, Euskaltzaina. «Orpustan, Jean-Baptiste» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-02-05).
- ↑ «Jean Baptiste Orpustan» NorDaNor (EIZIE) (Noiz kontsultatua: 2022-02-04).
- ↑ L'Express : Les 100 qui font bouger le Pays basque