Irurita

Irurita
	Euskal Herria
	Irurita herriaren ikuspegi orokorra.
Kokapena
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Udalerria	Baztan
Administrazioa
Posta kodea	31730
Herritarra	Iruritar
Geografia
Koordenatuak	43°07′52″N 1°32′49″W / 43.13114°N 1.54708°W
Demografia
Biztanleria	788 (2020: −6)

Irurita Nafarroa Garaiko iparraldeko lekua da, Baztan udalerrikoa. Hiru auzo ditu: Apote, Ordoki eta Iperburu. 2022 hasieran, 785 biztanle zituen.^[1]

Herri ikusgarria da, eraikin multzo interesgarria duena. Monumentu megalitiko ugari ere baditu.

Geografia

Artesiagako mendateak Eugirekin lotzen du.

Historia

Neolito Aroko artzainek hainbat hilobi megalitiko eraiki zituzten, Argibelgo trikuharria eta Armatelako tumuloa besteak beste.

XVII. mendean sorgin-ehiza izan zen Baztanen eta baita Iruritan ere.

Konbentzioaren Gerran (1793-1795) Santa Barbara menditik zehar tropa frantsesak sartu ziren Baztanera. Ondoren Iberiar Penintsulako Gerraren amaieran Iruritatik gertu nafarren eta napoleondar tropen arteko borroka izan zen Irurita ondoan. Erronkariko Cruchagaren soldaduek frantziarrak garaitu zituzten^[2].

Biztanleria

Iruritako biztanleria^[1]
1940	1950	1960	1970	1981	1991	2000	2010	2020
1666	1055	998	869	823	834	831	848	788

Bestak eta ospakizunak

Herriko bestak maiatzaren 25ean ospatzen dira, Salbatoreetan.

Euskara

Iruritako Manuel Gamio^[3] (Ahotsak^[4] proiekturako)

Iruritan^[5] Baztango euskaraz^[6] egiten da, nafarreraren aldaera.

Ondarea

Jauregizarrea edo Dorrea, Erdi Aroko dorretxea (XV. mendea). 2001ean Baztango Udalak erosia, gaur egun zaharberriturik dago.
Jauregia. Harriz egindako oin laukizuzeneko dorretxea.
Gaston de Iriarte jauregia, XVIII. mendeko eraikina, barrokoa; egitura horizontala du eta bi dorre aurrealdean, Erratzuko Iriarte jauregiaren eta Oieregiko Erreparatzeko jauregiaren antzera. Aurrealdean rokoko estiloko armarria eta Migel Gaston Iriarte Elizakoetxe itsasgizonaren omenezko oroitarria daude; honek teniente nagusi kargua izan zuen Espainiako Gudarostean.
Goienetxe jauregia edo Indakoetxea, XVIII. mendekoa. Aurrealdean Goienetxe familiaren armarria du, eta 1817ko bi oroitarri: Espainiako Errege Gudarosteen teniente nagusia eta Guaquiko kondea izan zen José Manuel de Goyenecheren eta Peruko Erregeorderrian Arequipako apezpiku eta Limako atzapezpiku izan zen José Sebastián de Goyenecheren omenezkoak.
San Salbador eliza, barrokoa, 1734an eraikitakoa.

Iruritar ezagunak

Juan Goienetxe Agerrebere (1741-1813), militar, politikari eta merkataria.
Damaso Zabaltza (1835-1894), piano-jotzailea.
Tiburcio Arraztoa (1952), irakaslea, idazlea eta pilotako laxo modalitatearen sustatzailea.