Isaac Newton

Isaac Newton
	; Irudi gehiago
12. Royal Societyko presidentea
Ingalaterrako Erresumako parlamentario
Master of the Mint (en)
Warden of the Mint (en)
Ingalaterrako Erresumako parlamentario
Member of the 1689-90 Parliament (en)
Member of the 1701-02 Parliament (en)
Bizitza
Jaiotza	Woolsthorpe Manor eta Woolsthorpe-by-Colsterworth, 1642ko abenduaren 25a (juliotar egutegia)
Herrialdea	Ingalaterrako Erresuma ; Britainia Handiko Erresuma
Bizilekua	Ingalaterra
Talde etnikoa	Ingelesa
Heriotza	Kensington, 1727ko martxoaren 20a (juliotar egutegia) (84 urte)
Hobiratze lekua	Westminster abadia
Familia
Aita	Isaac Newton (aita)
Ama	Hannah Ayscough
Familia	ikusi Catherine Barton (en) (niece (en) );
Hezkuntza
Heziketa	Cambridgeko Unibertsitatea ; The King's School, Grantham (en) ; (1655 - 1659) ; Trinity College ; (1661eko ekaina - 1665eko abuztua) Artean graduatu ; Trinity College ; (1667ko apirila - 1668) Arte-masterra
Tesi zuzendaria	baliorik ez
Hizkuntzak	latina; ingelesa
Irakaslea(k)	Isaac Barrow; Benjamin Pulleyn (en)
Ikaslea(k)	Roger Cotes (en) ; John Flamsteed; William Whiston (en)
Jarduerak
Jarduerak	matematikaria, filosofoa, fisikaria, astronomoa, teologoa, asmatzailea, alkimista, politikaria, polimata, unibertsitateko irakaslea, ez-fikzio idazlea, fisikari teorikoa eta kimikaria
Lantokia(k)	Cambridge
Enplegatzailea(k)	Cambridgeko Unibertsitatea
Lan nabarmenak	Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica; Method of Fluxions (en) ; Opticks, or a Treatise of the Reflections, Refractions, Inflections and Colours of Light (en)
Jasotako sariak	ikusi Knight Bachelor (1705) ;
Influentziak	René Descartes
Kidetza	Royal Society
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	anglikanismoa

Isaac Newton (Woolsthorpe-by-Colsterworth, Lincolnshire, Ingalaterra, 1643ko urtarrilaren 4a^greg./1642ko abenduaren 25^jul. - Kensington, Londres, 1727ko martxoaren 31^greg./1726ko martxoaren 20a^jul.) zientzialaria, alkimista, filosofoa eta matematikaria izan zen.

Munduko zientzialari hobenetarikotzat jotzen dugu gaur egun. Kalkuluaren sortzailea, Grabitatearen Legearen aurkitzailea, eta mekanika klasikoko legeen asmatzailea da. Argia eta optika modu matematikoan aztertu zituen.

Bere ikerketa zientifikoetako emaitza garrantzitsuenak hauek dira:

Argia prisma batetik pasatzean sortzen den kolore espektroa argiarena bera dela frogatzea, eta ez prismarena (Roger Baconek XIII. mendean esan bezala).
Argia partikulez osatua egon zitekeela argudiatu zuen.
Eroankortasun termikoaren lege bat sortu zuen.
Soinuaren abiadura airean jorratu zuen.
Izarren sorreraren inguruko teoria bat sortu zuen.
Grabitatearen Legea sortu zuen.

Gottfried Leibnizekin batera kalkulu integral eta diferentziala sortu zuen. Binomioen teorema sortu zuen. Joseph-Louis Lagrangek esan zuen: "Newton inoiz egon den jeinurik handiena da, eta baita ere zorte handiena izan duena, behin baino ezin delako aurkitu sistema bat mundu osoa arautzen duena".

BizitzaAldatu

1649ko urtarillaren 30ean, goizeko 10ak jotzear zirenean, jendetza izugarria bildu zen Londreseko kaleetan, sekulako hotza eta izotz-plakak gorabehera. Oliver Cromwellek mehatxupean zituen berrogeita hemeretzi epaileek aurreko egunean Charles I. erregearen heriotza-epaia sinatu zuten. Askok ikusi nahi zuten erregearen burua gorputzetik bereiz, bere aurka egin baitzuten 1642tik horra, Ingalaterra iparraldean gerra piztu zenetik.

Egun hartan Whitehall jauregira sartu zen soldaduz inguratuta, bertan zertxobait edan eta jateko. Ordu bietan, jauregitik irten, urkamendira iritsi, eta errezatu ondoren, borreroak lepoa moztu zion. Lekukoek tristurazko keinuak egin zituzten, Cromwellek aurresandakoaren kontra.

Garaitsu honetan jaio zen Newton. Isaac Newton 1642ko abenduaren 25ean sortu zen Woolsthorpe herriskan, Ingalaterra ekialdean dagoen Lincolnshire konderrian, Isaac Newton eta Hannah Ayscoughen seme bakarra izanik. Ez zuen aita ezagutu, bera jaio baino hiru hilabete lehenago hila baitzen. Urrian hil zen, hogeita hamasei urte zituela, gaixotasun baten ondorioz. Bost hilabete baino ez zeramaten ezkonduta gaixo jarri baino lehen. Ezontsa txarrera zihoala ikusirik, abokatuak azken-nahia idatzi zion. Bere jabetza guztiak emazteari laga zizkion.

Hain goiztiar eta txiker jaio zen, ezen ez zuten uste astebete baino gehiago biziko zenik. Halandaze, 1643ko Urteberri egunean bataiatu zuten. Halere, laurogei urte baino gehiago bizi izan zen. Hurrengo hau kontatu zion Newtonek bere ilobaren senar John Conduitt-i^:

Grabitatearen legeaAldatu

Sakontzeko, irakurri: «Grabitazio»

Newtonen Principia liburuan (irudian) azaltzen dira grabitatearen teoriaren oinarriak.

1679. urtean, Newtonek berriro ekin zion mekanika lanei. Bertan Johannes Keplerren planeten mugimenduen legeak aztertu zituen eta hainbat zientzialarirekin batera lan egin zuen. De Motu Corporum (1684) liburuan argitaratu zituen lehenengo ikerketak. Bertan geroago Principia liburuan agertuko ziren lehen hausnarketak agertzen dira.

Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica liburua (Principia) argitaratu zuenean Unibertsoaren hiru mugimendu legeak ezarri zituen (ikusi azpian) eta hauek erabiliak izan dira 200 urte baino gehiagotan. Gravitas hitz latinoa erabili zuen (pisua esan nahi duena), eta grabitate unibertsala definitu zuen ekuazio honekin:

F=G{\frac {m_{1}m_{2}}{r^{2}}}

,

non F indarra den, G konstante bat, m1 eta m2 bi objektuen masak eta r euren artean dagoen distantzia.

Newtonen mekanikaAldatu

Sakontzeko, irakurri: «Newtonen legeak»

Newtonen mekanikaren hiru oinarrizko legeak dira:

Newtonen lehen legea (Inertziaren legea) geldi dagoen objektu batek geldi jarraitzeko joera duela eta mugimenduan dagoen batek mugimenduan jarraitzeko joera duela esaten du, ez badie eragiten kanpoko indar batek.
Newtonen bigarren legeak F=ma dela esaten du, hau da, indarra masa bider azelerazioa dela esaten digu. Beste hitz batzuekin esanda, indar batek objektu batean sorturiko azelerazioa indar horren balioarekiko zuzenki proportzionala da eta masarekiko alderantzizko proportzionala.
Newtonen hirugarren legeak edozein ekintzak indar berdineko kontrako bat eragiten duela esaten du (akzio-erreakzio legea).

Newton beste ekarpenakAldatu

Newtonen hodia: zilindro itxurako hodi gardena, haren barnean hutsa eginez, gorputz guztiek, duten dentsitatea dutela, lastertasun beraz erortzen direla frogatzeko erabiltzen dena.
Newtonen hozte legea: gorputzak nola hozten diren adierazten duen legea. Lege honen arabera, gorputz batek beroa gorputzaren eta ingurunearen artean den bero diferentziari buruzko proportzioan galtzen du; lege enpirikoa den arren, errazago betetzen da tenperatura diferentziak txikiak direnean; tenperatura diferentziak handiak direnean, berriz, beroa konbekzioz galtzen denean betetzen da soilik.
Newtonen jariakina: Newton-en likatasunaren legea betetzen duen jariakina; lege honen arabera, jariakin jakin baten bi geruza lerrokideen artean den indar tangentziala jaraikinen geruzen azaleraren, bi geruzen arteko distantziaren, haien abiaduraren eta likatasun-koefizientearen funtzioa da.
Newtonen interpolazio metodoa edo Newtonen metodoa: f(x)=0 motako ekuazioen erroak kalkulatzeko interpolazio metodoa.
Newtonen teleskopioa: ardatzak elkarzut dituzten ispilu ganbil batez eta okular batez osatua dagoen erreflexio teleskopioa. Ispilu ganbilak objektiboaren eginkizuna du. Ispiluaren ardatzean horizontalarekin 45°tako angelua osatzen duen ispilu lau bat izaten da.
Newtonen eraztunak: Optics lanean Newtonek deskribatzen zuen esperientzia batean, foku distantzia handia zuen lente lau-ganbil baten alde ganbila beirazko azalera lau baten gainean jartzen zuen. Aire geruzak islatzen zuen argian lentearen eta beiraren ukimen puntuarekiko konzentrikoak ziren kolorezko eraztun batzuk ikusten zituen. Eraztunen diametroa bi kristalen arteko distantziaren arabera aldatzen zen. Horiek dira Newtonen eraztunak. Eraztun horiei buruzko legeak formulatu zituen. Eraztunak argi interferentziei esker eratzen dira, baina ez zuen hala uste izan Newtonek eta gorputzen teoria baieztatzen aurrera egin zuen.
Newtonen diskoa: Eremu koloreztatuetan zatikatutako kartoizko diskoa. Bertan argi zuriaren osagai diren koloreak daude margotuta: gorria, laranja, horia, berdea, urdina, anila eta morea. Diskoa lastertasun handiz biraraziz gero, zuriz koloreztatua dagoela dirudi.

Newtonen obra idatziaAldatu

Method of Fluxions (1671)
De Motu Corporum in Gyrum (1684)
Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica (1687)
Opticks (1704)
(Ingelesez)Reports as Master of the Mint (1701-1725)
Arithmetica Universalis (1707)
An Historical Account of Two Notable Corruptions of Scripture (1754)
Short Chronicle, The System of the World, Optical Lectures, Universal Arithmetic, The Chronology of Ancient Kingdoms, Amended eta De mundi systemate. (Hil ondoren argitaratuak)

ErreferentziakAldatu

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo estekakAldatu

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Isaac Newton

Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Isaac Newton

(Ingelesez) Isaac Newtonen biografia "Science World" webgunean

Datuak: Q935
Multimedia: Isaac Newton
Aipu famatuak: Isaac Newton