Izarbeibar-Novenera
Izarbeibar-Novenera[a] Nafarroa Garaiko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatuta. Hiru erakunde historikok osatzen dute: Izarbeibar, Novenera eta Mañeruibar. Arga ibaiaren erdiko zatia, Robo ibaiaren arroa eta Riosalado ibaiaren beheko aldea hartzen ditu. Iparraldeko eremuak, menditsuak, Nafarroako Mendialdearekin muga egiten dute; hegoaldeko udalerriak, berriz, Nafarroako Erriberan daude, nahiz eta eskualde gehiena Nafarroako Erdialdearena izan.
Izarbeibar-Novenera | |
---|---|
Euskal Herria | |
Administrazioa | |
Herrialdea | Nafarroa Garaia |
Udalerriak | 20 (lista ikusi) |
Eskualdeburua | Gares |
Herri handiena | Gares |
Izen ofiziala | Izarbeibar-Novenera (eus.) Valdizarbe-Novenera (cas.) |
Geografia | |
Koordenatuak | 42°36′10″N 1°47′40″W / 42.60280753°N 1.79456078°W |
Azalera | 500,85 km² |
Garaiera | 298-1019 metro |
Distantzia | 22,4 km (Iruñetik) |
Demografia | |
Biztanleria | 13.480 (2022: −50) |
Dentsitatea | 26,91 biztanle/km² |
Datu gehigarriak | |
Sorrera | 2019ko otsailaren 6an |
20 udalerrik osatzen dute, eta 2022 urtean 13480 biztanle eta 500,85 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 25,89 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Arga ibaia Mirandan dagoen itsas mailaren gaineko 298 metrotik Esparatz mendiaren 1019 metrora arteko altuera du.
Eskualdeburua Gares udalerria da, eskualdeko populatuena.
Izena
aldatuIzarbeibar-Novenera beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Valdizarbe-Novenera
Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Valdizarbe-Novenera / Izarbeibar-Novenera.[1]
Etimologia
aldatuJatorriz, Izarbeibar bakarrik deitu behar zitzaion eskualdeari, hau da, Izarbeibarreko Mankomunitatea handitu behar zen, garai hartan Izarbeibar ibarraren mugak gainditzen zituena. Nafarroako tokiko mapa berria berrikusteko prozesuan, hainbat adituk nabarmendu zuten izenak eskualde berriko biztanleriaren % 35 baino ez lukeela ordezkatuko (Novenera eta Mañeruibar ordezkaririk gabe geratuko lirateke izen berrian), eta Izarbeibar kontzeptua deformatuko lukeela, inoiz bereak izan ez diren lurraldeak egozten baitzaizkio. Igor Cacho Hualde bezalako historialariek Izarbeibar-Novenera forma proposatu zuten (biztanleriaren % 90 izatera pasatuz) edo zuzenean izen neutro bat asmatzea. Azkenik, Nafarroa Garaiko eskualde berriak sortzen zituen legearen behin betiko onarpenean, Izarbeibar-Novenera izena jarri zitzaion.[2]
Geografia
aldatuMugakideak
aldatuIzarbeibar-Novenera eskualdeak Iruñerria eskualdea du muga iparraldean: Ibarrak azpieskualdea mendebaldean eta Metropolialdea azpieskualdea ekialdean. Ekialdean Erdialdea eskualdea dago. Hegoaldean Erriberagoiena eskualdea du mugakide. Azkenik, Estellerria eskualdearekin muga egiten du mendebaldean: Estellerriko Erribera azpieskualdekin hegoaldean eta Montejurra azpieskualdekin iparraldean.
Inguru naturala
aldatuEskualdea iparerdialdeko Nafarroako Erdialdean dago. Mendiak eta mendilerroak haran lau eta hadi samarrek eteten dituzte, eta horien artean nabarmenki nabarmentzen da. Hala ere, iparralderago dagoen zatia oso menditsua da, eta Erreniega gailurra da mila metrotik gorako altueran. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:
- Buskilgo mendilerroa
- Erreniegako mendilerroa
- Eskintzako mendilerroa
- Esparazko mendilerroa
- Eunateko mendilerroa
- Ibarberoko mendilerroa
- Jenarizko mendilerroa
Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:
Klima
aldatuEskualde honek klima nahiko egonkorra du; izan ere, eremu garaietan izan ezik, non klima hotzagoa den (baina kontraste txikiagoarekin, beste eremu batzuekin alderatuta), udalerri gehienak erdi-ilunean daude, eta, beraz, ez dago alde handirik eskualdearen iparraldearen eta hegoaldearen artean, edo ekialdearen eta mendebaldearen artean. Altitudea da faktore erabakigarri bakarra; izan ere, altitudea zenbat eta handiagoa izan, orduan eta tenperatura baxuagoak izaten dira, nahiz eta aldea, oro har, ez den oso nabarmena eskualde mailan.
Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Gares (iparraldea) eta Miranda (hegoaldea).
Datu klimatikoak (Miranda Arga, 1982-2020) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 25.0 | 27.0 | 30.0 | 36.0 | 42.0 | 43.5 | 42.0 | 38.0 | 31.0 | 25.5 | 19.0 | 43.5 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.5 | 11.7 | 15.2 | 17.5 | 22.0 | 27.0 | 30.1 | 29.8 | 25.6 | 20.0 | 13.4 | 9.9 | 19.3 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.6 | 7.0 | 9.8 | 12.0 | 15.9 | 20.4 | 23.2 | 23.1 | 19.4 | 14.8 | 9.4 | 6.1 | 13.9 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.7 | 2.2 | 4.3 | 6.4 | 9.8 | 13.8 | 16.3 | 16.3 | 13.2 | 9.6 | 5.3 | 2.4 | 8.5 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -7.0 | -8.0 | -8.0 | -4.0 | 0.0 | 4.0 | 8.0 | 8.0 | 4.0 | -1.0 | -7.0 | -11.0 | -11.0 |
Batez besteko prezipitazioa (mm) | 34.8 | 29.4 | 40.1 | 46.9 | 48.2 | 39.6 | 23.7 | 20.2 | 37.0 | 42.4 | 49.1 | 33.1 | 444.4 |
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 49.0 | 33.0 | 48.0 | 37.0 | 55.0 | 80.0 | 65.0 | 150.0 | 78.0 | 56.0 | 52.0 | 32.0 | 150.0 |
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 8.0 | 6.3 | 6.9 | 8.5 | 7.9 | 5.3 | 3.9 | 3.7 | 4.9 | 7.4 | 8.1 | 6.9 | 77.8 |
Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.6 | 0.6 | 0.3 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 0.5 | 2.2 |
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[3] |
Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.5 | 24.0 | 26.5 | 29.0 | 36.5 | 40.0 | 41.5 | 43.0 | 38.0 | 32.0 | 27.0 | 21.0 | 43.0 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.7 | 11.6 | 15.4 | 17.0 | 21.8 | 26.6 | 29.6 | 29.6 | 25.3 | 19.6 | 13.3 | 9.9 | 19.1 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.4 | 6.4 | 9.6 | 11.5 | 15.6 | 19.8 | 22.5 | 22.6 | 19.1 | 14.4 | 9.0 | 5.9 | 13.5 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.1 | 1.3 | 3.8 | 5.9 | 9.3 | 13.0 | 15.5 | 15.6 | 12.8 | 9.1 | 4.6 | 1.8 | 7.8 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -7.0 | -10.0 | -8.5 | -3.0 | -0.5 | 2.0 | 7.0 | 5.0 | 3.0 | -0.5 | -6.5 | -10.0 | -10.0 |
Batez besteko prezipitazioa (mm) | 44.2 | 38.7 | 51.6 | 59.5 | 53.1 | 45.6 | 27.0 | 26.3 | 38.6 | 60.3 | 55.4 | 57.2 | 547.5 |
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 39.0 | 29.0 | 33.6 | 62.0 | 42.2 | 38.5 | 33.0 | 85.0 | 61.5 | 46.0 | 59.0 | 39.0 | 85.0 |
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 11.6 | 10.3 | 8.8 | 11.2 | 11.1 | 7.2 | 5.4 | 4.9 | 7.8 | 10.5 | 11.5 | 12.8 | 113.0 |
Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.3 | 1.4 | 0.9 | 0.2 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 1.2 | 5.1 |
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4] |
Banaketa
aldatuBanaketa tradizionala
aldatuEskualdea hiru eskualde handitan banatu izan da:
Lehenengo biak ibarrak dira, Nafarroako iparraldeko gainerako zonetan bezala, biztanlegune txikiago batzuek osatzen dituztenak. Hirugarrenak, ordea, herrialdearen hegoaldeko fisionomia du, herri eta udalerri independenteekin, eta honako hauek dira:
Udalerriak
aldatuIzarbeibar-Novenera eskualdea 20 udalerritan banatuta dago, honako hauek:
Udalerria | Biztanleria (2023) | Azalera (km²) | Dentsitatea (bizt/km²) | Udalburua |
---|---|---|---|---|
Adios | 172 | 8,3 | 20,72 | Adios |
Añorbe | 628 | 24,1 | 26,06 | Añorbe |
Artaxoa | 1772 | 67,14 | 26,39 | Artaxoa |
Artazu | 116 | 6,03 | 19,24 | Artazu |
Berbintzana | 672 | 12,98 | 51,77 | Berbintzana |
Biurrun-Olkotz | 246 | 15,69 | 15,68 | Biurrun |
Eneritz | 301 | 9,45 | 31,85 | Eneritz |
Gares | 2944 | 39,7 | 74,16 | Gares |
Girgillao | 71 | 24,6 | 2,89 | Etxarren |
Larraga | 2087 | 77,2 | 27,03 | Larraga |
Legarda | 135 | 8 | 16,88 | Legarda |
Mañeru | 445 | 12,89 | 34,52 | Mañeru |
Mendigorria | 1191 | 39,1 | 30,46 | Mendigorria |
Miranda Arga | 917 | 60,1 | 15,26 | Miranda Arga |
Muruzabal | 269 | 6 | 44,83 | Muruzabal |
Obanos | 920 | 19,7 | 46,7 | Obanos |
Tirapu | 54 | 6 | 9 | Tirapu |
Ukar | 190 | 12 | 15,83 | Ukar |
Uterga | 169 | 9 | 18,78 | Uterga |
Zirauki | 467 | 41,47 | 11,26 | Zirauki |
Biztanleria udalerrika | Bilakaera azken 10 urteetan |
---|---|
|
|
Herriak
aldatu2020an gutxienez biztanle 1 zuten 27 biztanlegune daude eskualdean
Herri hustuak
aldatuIzarbeibar-Novenera eskualdeak, gainera, 42 herri hustu ditu, honako hauek:
- Abian
- Ae
- Agots
- Akiturrain
- Alburutz
- Alor
- Andion
- Anitz
- Artadia
- Auritz
- Bargota
- Biloria
- Dorreta
- Ekoien
- Elizaldea
- Elordi
- Eunate
- Gomaziain
- Gorritza
- Hiriberri
- Irantzu
- Kahoze
- Kortaburu
- Korteberria
- Larrain
- Murugarren
- Olondain
- Orendain
- Ornoain
- Otsandoa
- San Martzal
- Santa Ageda
- Sarria
- Sorakoitz
- Sotets
- Txiketa
- Txirria
- Urbe
- Ugao
- Zabala
- Zubiurrutia
- Zebron
Partzuergoak
aldatuGaur egun, Izarbeibar-Novenera eskualdean ez dago hainbat udalerritan banatutako partzuergorik.
Historia
aldatuEskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.[5] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde hori Izarbeibar izenarekin agertzen zen, eta 20 udalerrik osatzen zuten, azkenean kontserbatu zena. Dena den, Euskaltzaindiari eskatu zitzaion toponimia-berrikuspenaren ondoren, eskualdea Izarbeibar-Novenera izendatzea erabaki zen, eta horrela, eskualdea osatzen duten lurraldeak modu bidezkoagoan irudikatzen dira, nahiz eta Mañeruibar falta den.[6]
Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.[7]
Demografia
aldatu2022 urteko erroldaren arabera 13480 biztanle zituen Izarbeibar-Novenera eskualdeak.
- Eskualdeko biztanleria, guztira
- Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera
Ekonomia
aldatuEskualdeko udalerri gehienen jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Eskualdeak dituen ur-baliabideak direla eta, gariaren, ardoaren eta barazkien landaketak garrantzitsuak dira. Dena den, udalerriaren tamainaren arabera, okupazioa ere aldatu egiten da. Iparraldeko udalerri txikienek dute jarduera horren mendekotasun handiena, eta, kasu askotan, jarduera bakarra izaten dute, edo zaharberritzearekin batera egiten dute. Udalerri handienek, hegoaldekoek, nekazaritza-azalera handiagoa dute, baina mendekotasun txikiagoa dute. Eskualde hori ez dago oso industrializatuta, baina, hala ere, hainbat lantegi ditu, bereziki Arga ibaiaren ertzean.
Turismoa da eskualdeko beste jarduera ekonomiko nagusia, bereziki Donejakue bidearen inguruan. Gares, Obanos, Muruzabal, Artaxoa eta Mendigorria dira erakargarri turistiko gehien dituzten udalerriak, bertzeak bertze, Garesko zubian, Eunateko elizan, Artaxoako harresiak eta Andelosko hiri erromatarrean.
Azkenik, Iruñerria, Lizarrerria eta Tafallaldea bezalako industriaguneetatik gertu dagoenez, biztanle asko hara joaten dira egunero beren lanpostuetara.
Politika
aldatuIzarbeibar-Novenera eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.
Hauteskundeak
aldatu- Udal hauteskundeak
Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[8]
2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak | ||||
Udalerria | Alkatetza duen alderdia | Zg. | ||
---|---|---|---|---|
Adios | Adiosko hautesle-elkartea | 5 | ||
Añorbe | Aldapeta | 7 | ||
Artaxoa | Artaxoa Kudeaketa eta Garapena | 6 | ||
Artazu | Elibidea | 5 | ||
Berbintzana | Berbintzanaren alde | 5 | ||
Biurrun-Olkotz | Biurrun-Olkotz | 5 | ||
Eneritz | Enerizko hautesle-elkartea | 7 | ||
Gares | Euskal Herria Bildu | 5 | ||
Girgillao | Aparra | 2 | ||
Larraga | Larraga Konta da | 6 | ||
Legarda | Legardako Talde Independentea | 5 | ||
Mañeru | Mañeruko Aukera | 7 | ||
Mendigorria | Euskal Herria Bildu | 6 | ||
Miranda Arga | Mirandaren aldeko Ekimena | 3 | ||
Muruzabal | Muruzabalgo hautesle-elkarte independentea | 5 | ||
Obanos | Nekeas | 7 | ||
Tirapu | Elmendi | 3 | ||
Ukar | San Miguel | 5 | ||
Uterga | Utergako Talde Independentea | 5 | ||
Zirauki | Hautagaitza Asanbleario Independentea | 7 |
- Foru hauteskundeak
Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[9]
2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak | |||||
Alderdia | Bozak | ||||
---|---|---|---|---|---|
guztira | % | +/- | |||
Navarra Suma | 2695 | 36,53 | ? | ||
Nafarroako Alderdi Sozialista | 1542 | 20,90 | ? | ||
Euskal Herria Bildu | 1287 | 17,44 | ? | ||
Geroa Bai | 1158 | 15,70 | ? | ||
Ahal Dugu | 366 | 4,96 | ? | ||
Izquierda-Ezkerra | 174 | 2,36 | ? | ||
Vox | 65 | 0,88 | ? | ||
Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa | 48 | 0,65 | ? | ||
Equo | 23 | 0,31 | ? | ||
Libertate Nafarra | 13 | 0,18 | ? | ||
Solidaritate eta Autogestio Internazionalista | 7 | 0,09 | ? |
Azpiegiturak
aldatuErrepideak
aldatuIzarbeibar-Novenera eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, ibarrak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Hauek dira ardatz nagusiak:[10]
Errepidea | Ibilbidea | Zeharkatzen du |
---|---|---|
A-12 | Iruñea - Burgos | Legarda, Gares, Mañeru, Zirauki |
NA-132 | Lizarra - Zangoza | Larraga |
NA-601 | Arrizabalaga - Lerin | Eneritz, Obanos, Mendigorria, Larraga |
NA-6030 | Tafalla - Mendigorria | Artaxoa, Mendigorria |
NA-6110 | Larraga - Azkoien | Berbintzana, Miranda |
NA-7040 | Gares - Iruxo | Artazu, Girgillao |
NA-7110 | Gares - Etxauri | Gares, Artazu |
Hezkuntza
aldatuEskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.
Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu mistoko udalerrietan (eskualdeko iparraldeko hainbat udalerriak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, ez da nahitaezkoa gutxieneko euskara-eskolak ematea, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hala ere, eremu ez-euskalduneko udalerrietan (eskualdeko hegoaldeko udalerriak), praktikan, eremu mistoan gertatzen den gauza bera gertatzen da, euskarazko gutxieneko eskolarik ere ez baitago, baina hizkuntza horretan eskolatu nahi duenarentzat ere erraztasunak ematen dira, nahiz eta eremu mistoan baino txikiagoak izan. Kasu askotan, B edo D ereduetan eskolatzea baimenduta badago ere, esleitutako ikastetxea bizilekutik oso urrun egon daiteke.
Izarbeibar-Noveneran, udalerri handienek dute lehen hezkuntzako eskola, nahiz eta gehienetan ez duten euskarazko hezkuntza eskaintzen, soilik ikasgai gisa (A eredua). Hala ere, udalerri batek ere ez du institutu publikorik eskualde osoan, eta ikasleek ondoko eskualdeetara joan behar dute. Zehazki, 2019. urtean Erdialdea eskualdean lehen hezkuntzako 8 eskola daude, guztiak publikoak, eta institutu publiko-pribatu bat. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):[11][12]
Jatorria | Lehen hezkuntzako eskolak | Bigarren hezkuntzako institutuak | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
B/D EREDUAK | |||||||
Dp. | Udalerriak | Izena | Ereduak | Kokapena | Izena | Ereduak | Kokapena |
5 | Biurrun-Olkotz | San Miguel | D | Noain | Mendillorri | D | Iruñea |
9 | Artaxoa, Berbintzana, Larraga eta Miranda | Defentsako markesa | D | Tafalla | Antso III.a Nagusia | D | Tafalla |
11 | Mendigorria | J.M. Espinal Olcoz | D | Mendigorria | Zizur | D | Zizur Nagusia |
Adios, Añorbe, Artazu, Eneritz, Gares, Girgillao, Legarda, Muruzabal, Mañeru, Obanos, Tirapu, Ukar, Uterga eta Zirauki | Gares | D | Gares | ||||
A/G EREDUAK | |||||||
Dp. | Udalerriak | Izena | Ereduak | Kokapena | Izena | Ereduak | Kokapena |
5 | Biurrun-Olkotz | Beriain | A / G | Beriain | Mendillorri | A / G | Iruñea |
9 | Artaxoa | Urraka Erregina | A / G | Artaxoa | Antso III.a Nagusia | A / G | Tafalla |
Berbintzana | Arga ibaia | A / G | Berbintzana | ||||
Larraga | San Miguel | A / G | Larraga | ||||
Mendigorria | J.M. Espinal Olcoz | A / G | Mendigorria | ||||
Miranda | San Benito | A / G | Miranda | ||||
11 | Añorbe | Añorbe | A / G | Añorbe | Zizur | A / G | Zizur Nagusia |
Obanos | Obanos | A / G | Obanos | ||||
Adios, Artazu, Eneritz, Gares, Girgillao, Legarda, Muruzabal, Mañeru, Tirapu, Ukar, Uterga eta Zirauki | Gares | A / G | Gares |
Gainera, Izarbeibar-Noveneran Nafarroako Gobernuarekin itundutako ikastetxe bat dago, finantzaketa publiko-pribatukoak. Ikastetxe kristau bat da, Jesusen Bihotzeko apaizekoa (Garesen).
Osasuna
aldatuNafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.
Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.[13]
Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:
Barrutia | Eskualdea | Osasunetxea | Udalerriak |
---|---|---|---|
Iruñea | 27 Gares | Gares | Adios, Añorbe, Artazu, Biurrun-Olkotz, Eneritz, Gares, Girgillao, Legarda, Mañeru, Mendigorria, Muruzabal, Obanos, Tirapu, Ukar, Uterga eta Zirauki |
41 Artaxoa | Artaxoa | Artaxoa, Berbintzana, Larraga eta Miranda |
Garraioa
aldatu- Nafarroako Hiriarteko Garraioa
Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareak bi emakida ditu, eskualdeari zerbitzua ematen diotenak. Iruñea-Tafalla. Erdialdea (NAV-002) emakida eta Iruñea-Lizarra-Logroño. Estellerria (NAV-005) emakida. Bi emakidek inguruko eskualdeetan kokatutako hiriak dituzte erdigune (Tafalla eta Lizarra, Erdialdean eta Estellerrian, hurrenez hurren), baina eskualde horretako udalerriei ere ematen diete zerbitzua. NAV-002 emakidak ekialdekoei egiten die (Novenerakoak eta Izarbeibarrekoak), eta NAV-005 emakidak mendebaldekoei (Izarbeibarrekoak eta Mañeruibarrekoak). Gaur egun, lehenengo emakida baino ez dago zerbitzuan, bigarrena urtea amaitu baino lehen emango baita.
NAV-002 emakidaren hiri nagusia Tafalla da, eta bertako autobus geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz. Gainera, linea batzuk, tokikoak deituak, herri txikienei zerbitzua ematen diete, eta eskaria dagoenean bakarrik funtzionatzen dute, Erriberagoienan zerbitzurik ematen ez duten arren. NAV-002 emakidaren hiri nagusia Tutera da, eta bertako autobus geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz.
- Bertze garraiobideak
Gainera, La Estellesa autobus konpainiak Agilar Kodes eta Iruñea bitarteko autobus linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka Aguilar Kodesko norantzan eta lau zerbitzu kontrako norabidean. Linearen ibilbidea honakoa da:
Kultura
aldatuEuskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian sailkatu ziren hurrengo udalerriak: Adios, Añorbe, Artazu, Biurrun-Olkotz, Eneritz, Gares, Girgillao, Legarda, Muruzabal, Obanos, Tirapu, Ukar eta Uterga. Mañeru eta Zirauki udalerriak atzerkada-eremuan ziren eta Artaxoa, Berbintzana, Larraga, Mendigorria eta Miranda Arga, ez-euskal eremuan.[14]
Koldo Zuazok, 2010ean, atzerakada-eremuan, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den, sailkatu ziren Adios, Añorbe, Artazu, Biurrun-Olkotz, Eneritz, Gares, Girgillao, Legarda, Muruzabal, Obanos, Tirapu, Ukar eta Uterga, eta Artaxoa, Berbintzana, Larraga, Mañeru, Mendigorria, Miranda Arga eta Zirauki, ez-euskal eremuan.[15]
Eskualdeko euskara nafarrera euskalki da. Euskalki honek azpieuskalki ezberdinak ditu, Izarbeibar ibarreko izarbeibarrera eta bertze eremuetako ezezaguna delarik. Hala ere, ez dago barietate horietako hiztunik zenbatuta, eta, beraz, euskaldun berriak euskara batukoak dira.
Hizkuntza-zonakatzea
aldatuIndarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak, Euskararen Foru Legearen bidez Nafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak, euskaldunen kopuruaren arabera: ez-euskalduna, mistoa eta euskalduna. Jatorrizko legeak Gares udalerria hartzen zituen barne, eremu mistoan. 2017an legea zabaldu zenean, Adios, Añorbe, Artazu, Biurrun-Olkotz, Eneritz, Mendigorria, Obanos, Tirapu eta Zirauki udalerriak sartu ziren, eta Artaxoa, Berbintzana, Girgillao, Larraga, Legarda, Mañeru, Miranda Arga, Muruzabal, Ukar eta Uterga eremu ez-euskaldunean geratu ziren.[16]
Ondarea
aldatuOndasun nabarmenak
aldatuHauek dira eskualdeko monumentu garrantzitsuenak, Kultura Ondasunen sartuak:
- Artaxoako San Saturnino eliza
- Artaxoako San Pedro eliza
- Artaxoako harresiak
- Biurrungo Arrosarioko Andre Mariaren eliza
- Enerizko Santa Maria Magdalena eliza
- Etxarrengo jauregia
- Garesko Done Jakue eliza
- Garesko Gurutzearen edo Gurutzifikako eliza
- Garesko San Pedro eliza
- Garesko zubi erromanikoa
- Garesko Erdi Aroko harresiak
- Garesko Cubiertos etxea
- Legardako Santa Barbara baseliza
- Mendigorriko Andelos aztarnategia
- Muruzabalgo San Esteban eliza
- Muruzabalgo Eunateko Andre Mariaren eliza
- Muruzabalgo jauregia
- Obanosko San Joan Bataiatzailearen eliza
- Obanosko Arnotegiko Andre Mariaren baseliza
- Olkozko San Migel eliza
- Olkozko dorrea
- Utergako Jasokundeko Andre Mariaren eliza
- Ziraukiko San Roman eliza,
- Ziraukiko Santa Katalina eliza
- Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada
Irudiak
aldatuOharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- «Nafarroako Eskualdeak» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ (Gaztelaniaz) Hualde, Por Igor Cacho. (2016-12-30). «Izarbeibar izenari buruz tokiko mapa berrian» Diario de Noticias de Navarra (Noiz kontsultatua: 2022-07-20).
- ↑ Mirandako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Garesko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Lexnavarra | 4/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).
- ↑ «Nafarroako Gobernua pozik Toki Administrazioaren Erreforma Legea Parlamentuan onartu ondoren» www.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
- ↑ «Nafarroako Gobernuak finantzaketa eredu berri bat adostu du PSN-PSOE, Geroa Bai, EH Bildu Nafarroa, Podemos Ahal Dugu eta Izquierda-Ezkerrarekin. Eredu bidezkoa, solidarioa eta nahikoa udalerri eta kontzejuetarako» nafarroa.eus (Noiz kontsultatua: 2021-12-02).
- ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Consulta de Resultados Electorales - Municipales - Mayo 2019 http://www.infoelectoral.mir.es (Gaztelaniaz)
- ↑ Ikusi udalerri bakoitzeko emaitzak: Nafarroako Parlamenturako 2019ko hauteskundeak - Behin-betiko emaitzak - Herri guztiak www.elecciones2019.navarra.es
- ↑ «IDENA» idena.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
- ↑ «Ikastetxeak - Dpto - Hezkuntza» www.educacion.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
- ↑ «80/2019 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
- ↑ «1985/22 Foru Legea» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ «BOE.es - BOE-A-1987-1257 18/1986 Foru Legea, abenduaren 15ekoa, Euskarari buruzkoa.» www.boe.es (Noiz kontsultatua: 2022-01-22).