Wikipedia

Untzue

Nafarroa Garaiko udalerria
Artikulu hau Nafarroako udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Untzue (argipena)».

Untzue[3][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 22,4 kilometrora. Altuera 560 eta 1166 metro artekoa da, eta 18,50 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 158 biztanle zituen.

Untzue
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Untzue eta izen bereko haitza atzean
Untzue bandera
Bandera

Untzue armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Erriberri
EskualdeaErdialdea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaTafalla
Izen ofiziala Unzué / Untzue
Alkatea
(2019-2023)		Juan Maria de la Fuente Olcoz
(talde independente)
Posta kodea31396
INE kodea31238
Herritarrauntzuetar
Geografia
Koordenatuak42°39′48″N 1°37′12″W / 42.66337141°N 1.61989336°W / 42.66337141; -1.61989336
Azalera18,5 km²
Garaiera560-1166 metro
Distantzia22,4 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria158 (2023:  1)
alt_left 66 (%41,8)(2019) (%49,4) 78 alt_right
Dentsitatea8,54 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 19,63
Ugalkortasuna[1]‰ 55,56
Ekonomia
Jarduera[1]% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 4,76 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 6,60 (2018: %1,74)
Datu gehigarriak
Sorrera1847 (independentzia)
Webguneawww.unzue.es

Izen bereko haitzaren azpian dago Untzue, Orbaibarretik iparralderago. Herria bera zirkulaziotik kanpo dagoen arren, Artederretako pasabidea dago udalerrian, eta oso garrantzitsua da Iruñerria eta Nafarroako Erriberaren arteko komunikazioetarako. Bere etxeak ibarreko arkitektura tipikoari jarraitzen diote, fatxadak erabat pilatutako harriez osatuta daudela.

Bertako biztanleak untzuetarrak dira.

Izena aldatu

Untzue beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Unzue (1099)
  • Vnzue (1145)
  • Vnçue (1265)
  • Hunçue (1280)
  • Unçue (1330)
  • Unçue (1366)
  • Unzue (1534)
  • Unzue (1597)
  • Unzue (1802)
  • Unzue (1930)
  • Untzue (1974)
  • Untzue (1990)

Etimologia aldatu

Ramón Menéndez Pidalek uste du Untzue izenan euskal -oi, -koi (joera) atzizkia daukagula esan nahi duena, baina oker zegoen kasu honetan; izan ere, atzizkia, euskarazkoa izan arren, ez zen -oi, baizik eta, Koldo Mitxelenaren eta gaiaz arduratu diren gainerako egileen iritziz, lokatiboa -ue (lekua), Arüe edo Unanu, etab. izenetan aurkitzen duguna. Litekeena da, halaber, Etxague herrian (Orbaibarreko beste herri bat) eta Olague izenan dagoen -(g)un forma originala izatea, besteak beste.

Oinarri argia untz "huntza" da, beste euskal toponimo batzuetan ere agertzen dena, hala nola Untzu herrian, Ezkabarten, oinarri berberaz eta Untzuek zuen hasierako esanahi berarekin, hau da, "huntzezko leku ugaria". Ez da ezinezkoa -zu atzizkia orbaibartar herriaren izenean ere egotea, hau da, prestakuntza-elementuak huntz + -zu + -ue izatea, huntz tokia zentzu berarekin, atzizkien metaketa euskaraz ondo ezagutzen baita (ik. Untzueta, Ozkoidiko parajea, Urraulgoitin, antza denez "huntz [+ -zu] + -ue + -eta"). Hala ere, Euskaltzaindiaren arabera, toponimoaren osagaiak huntz eta -ue direla pentsatzea da azalpenik ekonomikoena, eta, beraz, kontularitza frogatzen ez den bitartean, erreferentzia izan behar duena.

Untzue euskal toponimo argia da, hizkuntza honetan erabili dena eta, beraz, Untzue idatzia, etimologiaren, euskararen arau fonologikoen eta Euskaltzaindiaren aginduen arabera. Gaztelaniazko Unzué forma jatorrizko euskal toponimoa gaztelerazko ahoskerara egokitzea baino ez da, Artzi, Beratsain, Eratsun, Erratzu, Leitza, Otsakain eta Otsakar izenetik etorritako Arce, Berasáin, Erasun, Errazu, Leiza, Osacáin eta Osácar bezalako beste kokaleku batzuen antzekoa.[5]

Ezaugarriak aldatu

Armarria aldatu

Untzueko armarriak honako blasoi hau du:[6]

« Hondo hori batez eta aurrean zuhaitz berde batez osatuta dago. »

Bandera aldatu

Untzueko banderak Untzueko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia aldatu

Untzue Erdialdea eskualdean dago, Orbaibar ibarrean.

Mugakideak aldatu

Inguru naturala eta kokapena aldatu

Herria, Nafarroa erdialdean kokatzen da, Erriberriko merindadearen iparreko muturrean eta Erriberriko merindadea Zangozako eta Iruñeko merindadeekin batzen den tokian.

Herria Untzueko haitzaren magaleko haranean dago. Mendiak 990 metroko altuera du; herria, berriz, 649 metroan dago batez beste. Horrez gain, udalerriak, erdigunetik banandutako auzo bat dauka Artederreta deritzona. Auzo hori erdigunetik bi kilometrora dago, antzinako tren geltokitik hurbil.

Klima eta landaredia aldatu

Altuera eta kokapenaren arabera aldaketak dauden arren, udalerriaren batez besteko balioak honakoak dira: Tenperatura 8 eta 13 gradu bitartekoa, prezipitazioa 600 eta 1.000mm bitartekoa, eta egun euritsuak 90 inguru. Udak nahiko lehorrak izaten dira, eta neguak euritsu eta hotzak, batez ere iparraldeko zierzo haizeak jotzen duenean. Klima, oro har, mediterraneoa edo azpimediterraneo kontinental motakoa da.

Untzueko baso bakanetan, birlandaturiko pinuak, haritzak eta arteak daude, eta horrez gain, nahiko ondo kontserbatu diren 23 hektarea pago (Alaitzen).

Estazio meteorologikoa aldatu

Untzuen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Barasoain pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 524 metrora, Nafarroako Gobernuak 1975ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]


      Datu klimatikoak (Barasoain, 1975-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 20.0 22.0 27.0 29.0 36.0 40.0 42.0 41.0 37.0 31.0 25.0 18.0 42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.2 10.9 14.3 16.1 20.6 25.3 28.4 28.7 23.8 18.6 12.6 9.5 18.2
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.4 6.4 9.1 10.7 14.7 18.8 21.4 21.8 17.9 13.8 8.6 5.7 12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.6 1.9 3.9 5.3 8.7 12.2 14.4 15.0 12.0 8.9 4.6 2.0 7.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -7.5 -9.0 -10.0 -3.0 0.0 2.0 7.0 7.0 2.0 -3.0 -7.0 -11.0 -11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 44.2 34.6 41.8 66.6 55.1 42.6 25.3 28.8 43.9 54.3 59.9 51.7 548.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 46.0 22.0 44.0 40.0 42.0 38.5 39.0 86.0 95.0 44.0 53.0 40.0 95.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.5 9.0 8.0 10.7 10.5 6.4 5.1 4.9 5.4 9.8 11.4 10.9 102.5
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.9 1.1 0.9 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.2 4.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia aldatu

Santa Maria eliza zaharra 1093an Antso V.a Ramiritz erregeak Montearagongo abadiari erantsitakoen artean dago. Orbaibarreko beste herri batzuetakoak bezala, Tibalt II.a Nafarroakoak 1264an ustekabeko hilketen zigorretik askatu zituen haren bizilagunak, horien artean leinu kaparea zutenak. Filipe III.a Nafarroakoa erregeak, 1335ean, Piarres Ibainitz Lehet eta bere emazte Teresa Almorabideri eman zizkien bere lepokoak eta jabetzak trukaketa bidez.[9]

1847an, Orbaibarretik banandu zen. 1835-1845eko erreformetara arte, ibarreko gainerako errege-erreginek bezala, Iruñeko merkatu-alkateak gobernatzen zuen Untzue. Erreforma horiek egin eta udal independente bihurtu ondoren, erregimen komunaren arabera gobernatu zen.

Elizari dagokionez, XIX. mendearen hasieran San Millan bertako eliza abade batek zerbitzatzen zuen, herriaren beraren aurkezpenekoa, eta onuradun batek, errege patronatukoa (abadeak partekatua, mendearen erdialdeko beste informazio baten arabera).

Urte horietan bertan, Untzuek bi mila errealeko eskola zeukan. Untzueko udalerrian dago Artederreta lepoa, Iberiar Penintsulako Gerrako eta Karlistaldietako hainbat ekintzen eszenatokia. Lehen Karlistaldian, 1835eko urtarrilean, Erasok Lorenzok zuzendutako liberalei eraso zien, Tafallatik Iruñera zeramaten konboi bat bereganatu nahian. Liberalek errefusatzea lortzen dute karlistei 250 hildako eraginez.[10]

1855eko maiatzaren 1eko Desamortizazio Legea betez, herri horretan, 1870ean, ehungintza bat saldu zen.[11]

2021ean, herri eredugarri izendatu zuten 2021eko Nafarroako Telebista Sarietan.

Demografia aldatu

2023 urteko erroldaren arabera 158 biztanle zituen Untzuek.[12]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
235 428 465 407 364 368 397 396 304 323 285 267 256 174 128 144 138 142 160
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako parke eolikoak»

Udalerriaren iparraldean, Alaizko mendilerroan, Nafarroako Gobernuak eraikitako bi parke eoliko daude "Etxague" eta "Alaitz" izenekoak. Etxaguekoak 24,60 megawatteko potentzia dauka eta Alaizkoak 33,09 megawatteko potentzia. Parkeen jabea Acciona da gaur egun.

Politika aldatu

Untzueko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Orisoaingo, Oloritzeko, Puiuko eta Garinoaingo Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Juan Maria de la Fuente Olcoz da, Untzueko Talde Independenteko hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak aldatu

Udal hauteskundeak aldatu

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Untzueko Talde Independentea - - - - - - 4 2 2 3 4
Untzue Bizirik - - - - - - 1 3 3 2 1
Lepuzain - - - - - 5 - - - - -
Txirkua - - - - 3 - - - - - -
Arregia - - - - 2 - - - - - -
Untzueko Hautesle-elkarte Indepentena - - - 3 - - - - - - -
Untzueko Hautesle-elkarte Popularra 5 5 5 2 - - - - - - -

Foru hauteskundeak aldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 25 26,04 -
 Euskal Herria Bildu 21 21,88 ▲ 5
 Nafarroako Alderdi Sozialista 20 20,83 ▲ 9
 Geroa Bai 19 19,79 ▲ 6
 Ahal Dugu 6 6,25 ▼ 16
 Izquierda-Ezkerra 2 2,08 ▼ 2
 Equo 1 1,04 ▲ 1
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Ahal Dugu 22 23,40 ?
 Nafar Herriaren Batasuna 18 19,15 ?
 Euskal Herria Bildu 16 17,02 ?
 Geroa Bai 13 13,83 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 11 11,70 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 6 6,38 ?
 Izquierda-Ezkerra 4 4,26 ?
 Libertate Nafarra 1 1,06 ?

Udala aldatu

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Hiru solairuko eraikina da, eta beheko solairua udalaren zerbitzuetarako erabiltzen da. 1960ko hamarkadan eraiki zen. XX. mendean berregituratu zen azken aldiz, eta beheko solairuko bulegoen eta gelen banaketa eraberritu egin zen. Lan horiek 4,3 pezetako aurrekontua izan zuten eta Nafarroako Gobernuaren diru-laguntzari esker egin ziren.

  • HELBIDEA: Aritzu Plaza, 7

Egungo banaketa aldatu

Untzueko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Juan Maria de la Fuente Olcoz da, Untzueko Talde Independentea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:

  • Felipe Izpura Marco (Untzueko Talde Independentea)
  • Maria Luisa Irisarri Galar (Untzueko Talde Independentea)
  • Javier Otazu Andueza (Untzueko Talde Independentea)
  • Ruben Aguas Alarcos (Untzue Bizirik)

Alkateak aldatu

1979tik, Untzuek 9 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[13]
Ricardo Izpura Lizasoain 1979 1983 Untzueko Hautesle-elkarte Popularra
Ignacio Zamarbide Ducun 1983 1991 Untzueko Hautesle-elkarte Popularra
Saturnino Esain Irisarri 1991 1995 Untzueko Hautesle-elkarte Indepentena
Patricio Zamarbide Ducun 1995 1999 Txirkua
Raquel Marco Rubio 1999 2003 Lepuzain
Jose Javier Jaurrieta Elkano 2003 2007 Untzueko Talde Independentea
Jose Javier Jaurrieta Elkano 2007 2011 Untzue Bizirik
Jose Luis Irisarri Galar 2011 2015 Untzue Bizirik
Encarna Ducun Izpura 2015 2019 Untzueko Talde Independentea
Juan Maria de la Fuente Olcoz 2019 jardunean Untzueko Talde Independentea

Garraioa aldatu

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 322 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak autobus geldialdi bakarra du zeharkarrikan: Iruñerantz eta Tafallarantz.

  Nafarroako Hiriarteko Garraioa
 Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠
322 Iruñea Noain • Tebas • Arrizabalaga • Untzue • Mendibil • Barasoain • Garinoain • Puiu Tafalla

322 linea linea erregularra den arren, Untzueko geldialdia eskariaren araberako geldialdia baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.

Hirigintza aldatu

Arte zibilari dagokionez, harlanduxkako etxeak dira nagusi, zirkuluerdiko portaleak dituztenak, XVI. mendekoak. Elizatik jaitsita, bi gorputzeko silarrixkako etxe bat altxatzen da, bigarrenean erdi-puntuko leihoa duena. Gertu, silarrixkako eraikuntza bat dago, barroko estilokoa, bi gorputz eta atikoa dituenak. Bigarren atalaren eta teilatupearen artean XVIII. mendeko bigarren erdiko armarri rococo bat dago, kasketa tinbre eta zelai zatituarekin. Jarraian, bi gorputzeko beste etxe bat dago, silarrixkako atikoa, eta mentsulen gainean dagoen egurrezko teilatu-hegala. Erdian, portale dinteldu handia, XVI. mendeko bigarren erdiko bi armarrirekin. Alboko fatxadan XVI. mendeko burdin sare bat dago. Angelua eratuz, beste eraikin bat dago, XVI. mendeko atari zorrotzarekin, dobela sendoarekin eta Kristoren anagramarekin giltzarrian.

Herriaren kanpoaldean, bi gorputz eta atikoa dituen XVI. mendeko etxe bat dago, sarreran arku zorrotz samarra eta molduratua duena. Giltzarrian armarri bat dauka. Balkoi nagusiaren gainean, XVI. mendeko bigarren erdiko beste armarri bat dago, larru bihurrituko kartelarekin. Atzean, XVI. eta XVII. mendeetako beste etxe bat dago, harlanduxkakoa eta harlanduzkoa behealdean, bi gorputz eta atikoa dituena. Sarrerako ateburu handia.

Kultura aldatu

Euskara aldatu

Ikus, gainera: «izarbeibarrera» eta «hegoaldeko goi-nafarrera»

XVI. mendearen amaieran (1587) lurralde euskaldunean sartuta zegoen. Bi mende geroago ere (1778) ohikoa zen euskara.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Untzue sailkatu zituen, Orbaibarreko hainbat herriekin, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[14]

Koldo Zuazok, 2010ean, Untzue ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[15]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orbaibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Untzue eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %5,19k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 4,86k eta 2018n % 6,60k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Untzue) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[16]

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.

Jaiak aldatu

Ondasun nabarmenak aldatu

Untzuetar ezagunak aldatu

Irudiak aldatu

Oharrak aldatu

  1. ↑ /unt͡s̻ué/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Untzue - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Euskaltzaindia. Unzué / Untzue
  6. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  7. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Barasoain» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. ↑ Barasoaingo estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  9. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | UNTZUE. (Noiz kontsultatua: 2022-06-01).
  10. ↑ «UNTZUE - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-06-01).
  11. ↑ Rafael., Gómez Chaparro,. (1967). La Desamortización civil en Navarra. Universidad de Navarra PMC 802017897. (Noiz kontsultatua: 2022-06-01).
  12. ↑ «Untzue» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  13. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  14. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  15. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  16. ↑ Euskarakultur.com webguneko albistea.

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Untzue&oldid=9414371"(e)tik eskuratuta